Türkoloji düşüncədə böyük yenilik: İltəriş xaqan abidəsi

Türk xalqlarının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı təxminən yüz əlli ilin ən böyük kəşfi - İltəriş Qutluq xaqanın məzar kompleksi Monqolustanın Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə 20 avqust 2022-ci ildə aşkar edilib. II Göytürk dövlətinin qurucusu, Kül tigin və Bilgə xaqanın atası İltəriş xaqanın məzar kompleksinin tapılması türkoloji ədəbiyyatlarda yer alacaq önəmli tarixi hadisələrdən biri hesab edilə bilər. Beynəlxalq Türk Akademiyasının (BTA) prezidenti Darxan Kıdırəlinin başçılığı ilə "Nomqon-2022" ortaq qazıntı qrupunda akademiyanın arxeoloqları Napil Bazılxan, Nurbolat Boqenbayev və Monqolustan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutunun Arxeoloji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Dəmdinsurengin Tseveendorj (1949-2022) iştirak edib. Bununla yanaşı, Monqolustan EA-dan professor Altangerelin Enxtor, arxeoloqlar Tserenkhandin Buyankhishiq, Gonçiqiin Batbold və Narantuyagiin Tsengel, Munkhsaikhani Uuqanbayar da tədqiqat heyətində yer alıb.

BTA və Monqolustan EA-nın Arxeologiya İnstitutunun Ötükən bölgəsinin Xanqay silsiləsində apardığı elmi axtarışlar və qazıntılar zamanı ortaya çıxan bu abidə türkoloqlar arasında, sözün əsl mənasında, böyük bir həyəcan və sevinc yaratdı. Təbii ki, bu emosional hissləri yaradan səbəblər var. İlk dəfədir ki, belə bir tapıntını qərblilər deyil, məhz türk dünyası aşkar etdi. Daha dəqiq desək, qazax və monqol arxeoloqlar tərəfindən tapıldı. Bu özü çox büyük bir nailiyyətdir. Çünki türkologiya tarixində indiyədək belə kəşflərin gün üzünə çıxarılması şərəfinə qərb alimləri nail olmuşdu.

Təqribən, bir əsrdən çox zaman biçimində aparılan xeyli arxeoloji araşdırmalar olsa da, belə bir əhəmiyyətli və bildiyimiz bir çox fikirləri dəyişən, bəzi tarixləri geri aparan, bir çox ilkləri özündə əks etdirən əski türk yazılı abidəsi tapılmamışdı. Bu abidə Göytürk dönəminə aid ilk türkcə daş kitabə olmaqla yanaşı, həm də ilk dəfə üzərində türkcə "türk" sözünün həkk edildiyi abidədir. İkinci fikrə bəziləri tənqidi yanaşır. Bu səbəbdən burada qısa izah verək. Təbii ki, bəlli məsələdir ki, çağımızadək tapılmış mövcud xarici qaynaqlarda "türk" adına rast gəlinib. İlk dəfə yazılı şəkildə qədim çin mənbələrində çincələşmiş formada görülən "Tu-kue" adı həmin dövrdəki türk-çin münasibətlərindən irəli gəlir. Daha sonra təqribi 580-ci ildə ucaldılmış, I Göytürk dönəminə aid Buqut abidəsində də soqdca "türk" sözünün cəm forması (türküt) işlənmişdi. Həmçinin, hind, yunan, latın, bizans, ərəb mənbələrində də qeydə alınmışdı. Lakin bizim irəli sürdüyümüz fikir türkcə mətndə ilk dəfə "türk" adının keçməsidir. Bu baxımdan günümüzədək tapılmış əski türk yazılı abidələrindən 725-ci ildə Tonyukuk abidəsində, 732-ci ildə Kül tigin abidəsində, 735-ci ildə isə Bilgə xaqan abidəsində rast gəlinib. Yeni gün üzünə çıxarılmış abidə vasitəsilə artıq bu tarix əlli ilə qədər geriyə çəkilir. Beləliklə, türkcə mətndə türk sözünün ən qədim mənbəyi yeni tapılmış İltəriş Qutluq xaqan abidəsidir.

İltəriş 682-ci ildə çinlilərə qarşı üsyan etmiş, türk boylarını toplayıb bir araya gətirmiş, II Göytürk dövlətinin əsasını qoymuş və 47 uğurlu səfər etmiş xaqandır. Bu dövləti qurmazdan əvvəl onun adı Qutluq xaqan olub. Məhz dövləti qurduqdan sonra ona İltəriş (elteriş) adı verilib. İki sözün birləşməsindən ibarət bu adın etimologiyasını belə izah edə bilərik: "el" qədim türkcə "dövlət" və "teriş" isə qədim türkcə "ter-", yəni "dərmək, toplamaq" feilindən yaranmış isimdir. Adın mənası "eli, dövləti toplayan" deməkdir. 692-ci ildə vəfat edən xaqanın hökmdarlıq zamanı əsas siyasi məqsədi həm Orta Asiyadakı türk boyları arasında birliyi təmin etmək, həm də Çində əsir olan türkləri xilas etmək idi. Türkiyəli məşhur professor, türkoloq alim A.B.Ərcilasun qeyd edir ki, "Tədqiqatçılar İltərişin vəfat tarixini 690-693-cü illər arasında təxmin edirlər. Çin mənbələrində isə onun məzarının əjdaha ilində qoyulduğu bildirilir. 7-ci əsrin sonundakı əjdaha ili 692-ə uyğundur. Əgər hazırda tapılmış daş kitabə, həqiqətən, İltərişə aiddirsə, onun qoyulma tarixi 692-dir. Bu isə həmin abidənin düz 1330 il əvvələ aid olduğunu göstərir".

Tapılmış külliyyatın ümumi sahəsi 49x41,5 metrdir. Qərbdən şərqə doğru oval formada yerləşən kompleksin ətrafında xəndəklər qazılıb, oradan torpaq qalaqlanaraq bark (ev, qala) tikilib. Kompleksin qərb tərəfində ərazinin ortasında dəlikli sunaq daşı (mehrab), daş insan fiqurları, iki balası olan şir heykəli, iki qoyun heykəli var. Monqol arxeoloq A.Enxtor qeyd edir ki, bu sunaq daşlarının ölçüsü Kül tigin və Bilgə xaqan külliyyatlarından tapılan sunaq daşlarının ölçülərinə çox yaxındır. Kompleksin darvazasından şərqə doğru 51 balbal daşı yan-yana düzülüb. Onların arasında beş balbal daşından Aşina ailəsinə aid "dağ keçisi" damğası müəyyən edilib. Bu damğalara İltəriş xaqanın oğulları Kül tigin və Bilgə xaqanın abidələrində də rast gəlinir. Bundan əlavə, kompleksdə ibadət yerinin olduğunu sübut edən kərpic qalıqları və gil səki aşkar edilib. İbadət yerinin qarşısında kitabənin yuxarı hissəsi və onun tısbağaşəkilli bünövrəsi aşkarlanıb. Təkcə İltəriş xaqan abidəsi deyil, bir çox türk yazılı abidələri tısbağa heykəl üzərində ucaldılıb. Əslində tısbağa motivinə türk kültüründə çox rast gəlinmir. Amma Göytürk abidələri Buqutun, İltərişin, Kül tiginin, Bilgə xaqanın, Onginin və Uyğur abidələri Sücinin, Terxinin, Moyun çorun bu heykəl üzərində ucaldığı görülür. Tısbağa motivinə bir çox mənalar yüklənsə də, heyvanın uzun ömürlü olmasına əsaslanıb bu abidələrin də əbədiyyən mövcud olmasına işarə etməsi fikri özünə daha çox tərəfdar toplayıb.

Tapılan qiymətli əsərin ön tərəfində 19 sətir yazıdan əski türk yazısı ilə olan 12 sətir mətn, arxa tərəfində oxunmayan 19 sətir mətn, sol tərəfində 6 sətir soqdca mətn, sağ tərəfdə isə aşınmalar səbəbilə hansı əlifba ilə yazıldığı bilinməyən bir neçə sətir mətn müəyyən edilib. Həmçinin ön tərəfdə əski türkcə mətnin yanında brahmi əlifbasının da izləri görülüb. İlk tədqiqatlara görə, ön tərəfin 12 sətri oxunub. Burada "Tanrı", "Türk", "Kutluk", "Tümen" kimi bir sıra sözlərin yazıldığı bəlli olub. Onu da qeyd edək ki, abidənin dilində sözlər, cümlələr bir-birindən üç nöqtə ayrılır. Bu da abidənin daha qədim olmasının göstəricisidir. Kül tigin və Bilgə xaqan abidələrində, ondan sonrakı dövrlərdə artıq iki nöqtədən istifadə olunub. N.Bazılxan qeyd edir ki, Göytürk dövlətində ilk dəfə Qutluq titulunu alan şəxs İltəriş olub, ondan sonra isə VIII əsrdə görülür. Bu da abidənin İltəriş xaqanın şərəfinə tikilməsinin başqa bir göstəricisidir.

Ümumilikdə Nomqon kompleksi bütün xüsusiyyətlərinə görə Bilgə xaqan və Kül tigin komplekslərinə bənzəyir. Nomqon yazısı olan abidənin yuxarı tərəfində əjdaha formasında iki canavar başı həkk olunub. Məlumdur ki, Tatpar xaqan, Kül tigin, Bilgə xaqan və digər abidələrin zirvəsində belə xaqanlıq rəmzləri olan əjdaha formalı, qurd başlı şəkillər çəkilib. Burada qədim türk mifik düşüncəsində önəmli yerə məxsus qurd toteminin həm də Göytürk bayrağında həkk olunduğunu vurğulamaq yerinə düşərdi. Beləliklə, Nomqon abidəsinin də Orxon abidələri kimi Göytürk dövləti üçün əhəmiyyətli bir abidə olduğu görünür.

Onu da xatırlatmaq istərdik ki, bura məzar külliyyatı deyilsə də, əslində İltəriş xaqan burada dəfn edilməyib. Ümumiyyətlə, qədim türklər üç cür məzar tikmişlər. Bunlardan birincisi gerçək məzardır ki, bunlar gizli yerlərdə (dağ, təpə, orman və s.) kurqan şəklində tikilib. İkincisi, saxta məzarlardır, ölən kişinin məzarını gizlətmək məqsədilə tikilib. Üçüncüsü isə anıt məzar külliyyatıdır ki, ölən kişinin adını əbədiləşdirmək üçün tikilir. Bura balballar, heykəllər, sunaq daşları və s. də qoyulur. İndiyəcən Buqut, Kül tigin, Bilgə xaqan, Tonyukuk, Küli çor, Ongin və Moyun çor abidələrinin bu cür məzarlıqlarda yüksəldiyi tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən edilib.

Qeyd edək ki, Beynəlxalq Türk Akademiyası bu kimi qazıntı işlərinə 2014-cü ildən başlayıb. Həmin il Qazaxıstanın Altay dağlarında arxeoloji qazıntılar apararaq VI-VII əsrlərə aid olduğu müəyyən edilən atı, silahları, qopuzu ilə birlikdə dəfn edilən türk cəngavəri və ozanının məzarını tapıb. Yenə həmin ildə Monqolustan EA-nın Arxeologiya İnstitutu ilə memorandum imzalayıb və 2015-ci ildən etibarən Monqolustanın Şiveet-ulan bölgəsində arxeoloji qazıntılar aparıb. 2016-cı ildə adı çəkilən vadiyə xüsusi arxeoloji ekspedisiya təşkil edərək İltəriş Qutluq xaqan dövrünə aid külliyyat tapıb. Külliyyatda insan və heyvan heykəlləri (balballar), 50-ə yaxın türk tayfasının damğaları olan daş abidə müəyyən edilib. 2019-cu ildə isə yeni qazıntılara Nomqon düzündə başlanıb. Lakin pandemiya səbəbilə fasilə verilən qazıntılar 2022-ci ilin iyul ayında bərpa edilib. Bir neçə həftə sonra isə sözügedən böyük kəşf - İltəriş xaqanın külliyyatı və yazılı abidəsi ortaya çıxıb. BTA-nın vitse-prezidenti Füzuli Məcidlinin verdiyi məlumatlara görə, Monqolustanın Nomqon, Hentiy kimi bölgələrində türk irsi ilə bağlı arxeoloji qazıntılar davam etdiriləcək.

Son olaraq deyək ki, tarix boyu ayaq basdığı hər yerdə gələcək nəsillərə mədəni irs miras qoymuş türklərin ucaltdığı "bengü taş"ların (mənası: "əbədilik, ölümsüzlük") çağımızda gün üzünə çıxarılması böyük elmi və bəşəri nailiyyətdir. Belə bir şərəfli işlə adını türkologiya tarixinə yazdıran BTA rəhbərliyinə, qazax və monqol alimlərinə içdən təşəkkürlərimizi bildirmək istəyirik.

Məleykə MİRZƏLİ

BDU-nun Türkologiya kafedrasının magistrantı, Türkoloji dərnəyin rəhbəri

525-ci qəzet.- 2022.- 8 sentyabr.- S.16.