Turanın qardaş dövlətləri: Azərbaycan və Özbəkistan

"Biz Azərbaycanda Özbəkistanla etibarlı tərəfdaşlıq münasibətlərinə malik olmaq istəyirik və hər şey edəcəyik ki, bu münasibətlər olsun, onlar inkişaf edib möhkəmlənsin".

Ümummilli lider Heydər Əliyev

Azərbaycan və Özbəkistan münasibətlərinə nəzər saldıqda o qədər zəngin faktlar qarşımıza çıxır ki, bu iki ölkəni birləşdirən köklərin izi ilə hətta əsrlər əvvələ gedib çıxırıq.

Mahmud Kaşğari, Əl-Biruni, İbn Xoca, Əhməd Yasəvi, Əlişir Nəvai kimi türk dünyasının fəxri olan şəxsiyyətlər özbək xalqının yetirdiyi dahilərin yalnız bir qismidir. Azərbaycanda da bütün dövrlərdə onların yaradıcılıqları diqqət mərkəzində olub, sevilib və öyrənilib.

"Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!"

- deyən mütəfəkkir şairimiz Hüseyn Cavidin əslində türk xalqları olaraq birlikdə güclü olmağımız üçün belə bir düstur təqdim etməkdə haqlı olduğunu bugünki siyasi cərəyanlar fonunda bir daha dərk edirik.

Eyni mədəni dəyərləri bölüşməklə yanaşı həm xalq, həm dövlət olaraq bu coğrafiyada eyni taleyi yaşamağımız və elə gözü türkü götürməyən, işğal üçün fürsət axtaran yadəsilli düşmənlərə qarşı dura bilmək üçün türkün türkdən başqa arxa-dayağı olmadığını bilməyimiz də Azərbaycanla Özbəkistanı birləşdirən səbəblərdir.

Mənsub olduğumuz Altay və Oğuz dil qrupları ümumi türk dilləri ağacının qoşa budaqları olduğu üçündür ki, bir özbəklə bir azərbaycanlı ünsiyyət zamanı bir-birinə heyranlıq və hədsiz məmnuniyyətlə qulaq asmaqdan yorulmaz. Bu əsrlər əvvəl də belə idi, indi də belədir.

Özbək Nəvai yazır:

Mehridin mendek nihoni toza doği bulmasa,

Yuzdə nevçun kavkabi aşkin kilur izhor subh.

Nəvaidən təsirlənən azərbaycanlı şair Füzulinin isə belə bir beyti var:

Gün degil, hər gün bir ay mehrilə köksün çak edib,

Tazə-tazə dağlərdir kim, qılır izhar sübh.

Nizami Gəncəvi yaradıcılığından bəhrələnən bütün dünya xalqları kimi özbək xalqının da qədirbilənliyinin nəticəsidir ki, Daşkənddə Nizami Gəncəvinin, Bakıda isə Əlişir Nəvainin abidələri ucaldılıb. Özbəkistan Dövlət Pedaqoji Universiteti Nizami Gəncəvi adınadır. Azərbaycanda isə bir qəsəbə Nəvainin adını daşıyır. Müasir dövr ədiblərinin də əsərləri hər iki qardaş dövlətin müvafiq qurumları tərəfindən nəşr olunaraq əlçatan edilir. Məsələn, 2020-ci ildə tanınmış özbək şairi Xasiyyət Rüstəmin "Adı Lalə idi o qızın" adlı poeması (Azərbaycan və özbək türkcəsində olmaqla) nəfis tərtibatla dərc edilib. "Önsöz" və "Təqdim" yazılarını Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin sədri Qənirə Paşayeva ilə Daşkənddəki Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Samir Abbasov yazıb. Kitabın redaktorları Əkbər Qoşalı və İntiqam Yaşardır. "Adı Lalə idi o qızın" əsərində Birinci Qarabağ savaşı zamanı öz ata-baba yurdundan didərgin düşən Lalənin acı həyat hekayəsindən, Ermənistanın Azərbaycana qarşı apardığı işğalçılıq siyasətindən bəhs edilir.

Azərbaycan və Özbək ədəbiyyatındakı qaynayıb-qarışmalar ölkələrimiz arasında saysız- hesabsız bağlardan yalnız biridir.

Təkcə bunu demək kifayətdir ki, ötən əsrin 30-cu illərində kütləvi repressiyalar zamanı on minlərlə azərbaycanlı Özbəkistan torpağında sığınacaq tapıb. Bu gün 40 mindən çox azərbaycanlı Özbəkistan cəmiyyətinin sosial, ictimai, iqtisadi və digər sahələrində fəal iştirak edir. Seyid Rza Əlizadə, Məqsud Şeyxzadə, Nəsibə Abdullayeva kimi onlarla istedadlı azərbaycanlı üçün Özbəkistan doğma Vətəndir.

1966-cı ilin aprelində dağıdıcı zəlzələdən sonra Daşkəndin bərpasında azərbaycanlılar yaxından iştirak ediblər.

1955-ci ildə Tofiq Tağızadənin rejissorluğu ilə çəkilmiş "Görüş" filmi Azərbaycan tamaşaçısının bu gün də sevə- sevə izlədiyi, azərbaycanlı gənc Kamil ilə özbək gözəli Lalanın sevgisindən bəhs edən sənət əsəridir. Özbək aktrisası Nelya Ataullayevanın canlandırdığı Lala obrazı ilə bir özbək qızının cəsarəti və sevgisi fonunda biz azərbaycanlılar, özbək xalqının dünya görüşü, mədəniyyəti, mənəvi dəyərləri ilə bir daha tanışlıqdan məmnuniyyət duyurduq. Doğma soydaşlarımız olan özbəkləri sanki Lalanın mükəmməl xarakteri ilə bir daha yenidən sevirik.

Teatr sahəsində də Özbəkistanla olan əlaqələrimiz hər zaman sıx olub. Məsələn, dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Arşın mal alan" operettası ilk dəfə Özbəkistanda 1919-cu ildə Daşkənddəki "Kollizey" teatrında tamaşaya qoyulub. Həmin il Bakıdan gələn rejissor Mirzə Həbib Axundzadə Səmərqənddə yaşayan azərbaycanlılardan ibarət teatr truppası yaradıb və "Arşın mal alan" bu qədim şəhərdə də səhnələşdirilib. Əsər 1921-ci ildə Buxarada tamaşaya qoyulub. 2000-ci illərdə də "Arşın mal alan" dəfələrlə Daşkənd, Fərqanə, Buxara, Kokand, Xarəzm, Səmərqənd şəhərlərində səhnələşdirilib.

Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Arif Məlikovun özbək yazıçısı Şərəf Rəşidovun əsəri əsasında yaratdığı "İki qəlbin dastanı baleti" dünya musiqi sənətinin incilərindəndir.

Ötən əsrin 80-ci illərindən xalqımızın dillər əzbəri olan "Qaragöz boy-boy" özbək mahnısını sevməyən azərbaycanlı varmı?

İstər 1918-ci ildə Azərbaycanda Demokratik Cümhuriyyət qurulanda, istərsə də 70 il sonra yenidən rus imperiyasının caynağından qurtulub əbədi müstəqilliyinə qovuşduğumuz dövrdə Özbəkistan siyasi müstəvidə Azərbaycanın mövqeyini hər zaman dəstəkləyib.

Cümhuriyyət qurucularından olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1938-ci ildə Bakıda repressiyanın dözülməz psixoloji zərbələrindən qurtuluş kimi Özbəkistana getməyi seçmişdi. 1938-ci ildə Özbəkistanın Xarəzm Vilayət Pedaqoji İnstitutunda baş müəllim işləmiş, eyni zamanda, institut kitabxanasında müdir kimi fəaliyyət göstərmişdi.

lll

İki ölkə arasında diplomatik əlaqələr isə 2 oktyabr 1995-ci ildə qurulub. 1996-cı ilin ortalarında Azərbaycan Respublikasının Özbəkistanda, 1998-ci ilin may ayında Özbəkistan Respublikasının Azərbaycanda səfirlikləri fəaliyyətə başlayıb.

İkitərəfli münasibətlərin inkişafında dövlət başçılarının səfərləri xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan Özbəkistan Respublikasının Prezidenti İslam Kərimovun Azərbaycana 26-27 may 1996-cı il tarixində ilk rəsmi səfəri xüsusi qeyd olunmalıdır. Səfər ərzində iki ölkə arasında 19 sazişdən ibarət xüsusi sənəd paketi, "Azərbaycan Respublikası və Özbəkistan Respublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq haqqında müqavilə" imzalanıb. Səfər çərçivəsində Özbəkistan Prezidenti İslam Kərimova Bakı Dövlət Universitetinin fəxri doktoru diplomu təqdim olunub.

21-22 oktyabr 1996-cı il tarixində isə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Türkdilli Dövlətlər Başçılarının IV Forumunda və görkəmli dövlət xadimi Əmir Teymurun 660 illik yubiley mərasimində iştirak etmək üçün Daşkənddə səfərdə olub. Səfər çərçivəsində Heydər Əliyev dövlət başçılarının Forumunda çıxış edib.

23-24 mart 2004-cü il tarixdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Özbəkistan Respublikasında dövlət səfərində olub.

Bir sözlə, Azərbaycan üçün Özbəkistan Türkiyədən sonra ikinci ən yaxın türk dövlətidir. Turan yumruğunun ilk üçlüyü Türkiyə, Özbəkistan və Azərbaycan olması şübhəsizdir. Bu ehtimalımızı cənab Prezident İlham Əliyevin qardaş Özbəkistana hələlik sonuncu son səfərində dövlət və mədəniyyət xadimlərinin qarşısında söylədiyi müsbət enerji və sevinc dolu nitqi də təsdiq edir:

"Bu gün yeni Özbəkistanı mən özüm üçün kəşf etdim. Yeni Özbəkistan qardaşımın simasında, sizin simanızda çiçəklənir. Yeni Özbəkistanın həyatı uğurlu olsun, xeyirli olsun. İnşallah, hamımız - özbək və Azərbaycan xalqları bir yumruq kimi birlikdə olacağıq".

Aygün YAŞAR

525-ci qəzet.- 2022.- 14 sentyabr.- S.14.