"Sağlıqla qal, yaxın qonşu"

II yazı

TÜRKİYƏ HƏSRƏTLİ XANIM: XALQ ŞAİRİ NİGAR RƏFİBƏYLİ

"Sağlıqla qal, yaxın qonşu" Azərbaycan Sovet dövrü publisistikasının dəyərli bir nümunəsi olmaqla, həm də o dövrdə adının çəkilməsi qismən də olsa yasaq siyahısından çıxarılan Türkiyənin oxuculara yeni ərmağanı idi. Əslində, Stalinin ölümündən sonra yaranan yeni əhval, ədəbiyyatdan və jurnalistikadan da yan keçməsə də, bu barədə danışmaq, yazmaq hər kəsin cəsarətində olan məsələ deyildi. Bir sıra Sovet sənət adamlarının, o cümlədən, Azərbaycan Sovet yazıçılarının Türkiyə səfərləri baş tutsa da, bu barədə Mehdi Hüseyndən sonra söz deyilməmişdi. Əslində, sözdə 30-cu illərin repressiyasından qurtaran cəmiyyət, bu illərin mənəvi qorxusundan qurtara bilməmişdi. Digər tərəfdən senzura və təhlükəsizlik orqanlarının təhdidləri ciddi bir şəkildə qalmaqda idi. Hətta müstəqillik illərinin ilk vaxtlarında da bu təhdid çoxlarını səksəkədə saxladı, hətta demək olar ki, on illərlə bu təhdiddən qurtulmaq mümkün olmadı.

Bu baxımdan da Nigar Rəfibəylinin 1969-cu il 8-25 may tarixində Türkiyəyə səfəri ilə bağlı yazılmış, "Azərbaycan" jurnalının 1970-ci il 3-4-cü saylarında çap olunmuş "Sağlıqla qal, yaxın qonşu!" əsəri həm də ciddi bir cəsarətin bariz nümunəsi idi. Bu əsər Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycan dilində latın qrafikasıilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 fevral 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə nəşr olunmuş "Seçilmiş əsərləri"nə də daxil edilmişdir. Əsərdə Türkiyədən böyük sevgi və məhəbbətlə danışılır. Ən önəmlisi də o dövrün mətbuatında dərc olunan, xarici ölkə həyatından bəhs edilən məqalələrdən fərqli olaraq bu əsərdə ideoloji təsirləri və yaxud Sovet qurluşunun, Sovet "humanist" həyat tərzinin tərənnümünü görmürük. Amma əslində, xaricə gedən yazıçının, jurnalistin, sənət adamının qarşısına qoyulan önəmli vəzifələrin önəmlisi məhz bu idi.

Nigar Rəfibəyli Rəsul Rzanın qohumları ilə

Əsərdə müəllif Türkiyənin Ankara, İzmir, Bursa, İstanbul şəhərlərindən aldığı təəssüratları ən xoş duyğularla oxucuya çatdırır. Bu səmimiyyət və şirinlik əsəri sevdirdiyi qədər də, Türkiyəyə, türk insanına və onun həyat tərzinə maraq və sevgi yaradır. Bu sevginin kökündə isə adi statistika, yaxud tarixlərdən bəhrələnən faktlar yox, böyük bir şair ürəyinin çırpıntıları, türk insanına əvəzsiz məhəbbəti dayanır. Professor Əsgər Rəsulovun bir məqaləsində yazdıqları burada da çox yerinə düşür: "Statistikaya yeni həyat vermək, dəlilləri, sənədləri quruluqdan çıxarıb gözəl əsər səviyyəsinə qaldırmaq, elmiliyi qorumaq şərtilə estetiklik qazandırmaq, oxunaqlı etmək yüksək istedad və məharət tələb edir".

Bu, təkcə insani yox, həm də şairanə bir yanaşmadır və fəxrlə demək olar ki, bu duyğuların müəllifi ancaq Türkiyə sevdalı, həm də Türkiyə həsrətli Nigar Rəfibəyli ola bilərdi. O, türklərin şirin dilinin, nəzakətinin vurğunudur və bunu özünəməxsus bir hökmlə dəyərləndirir: "Hər xalqı başqa xalqdan ayıran ümumi bir cəhət olur. Məndən soruşsalar ki, türklərin bu xüsusiyyəti nədir? Nəzakətdir - deyərəm. Şirin dilli, mehriban təbiətli, xoş rəftarlı, qonaqpərəst xalq. Türkiyəyə səfərimizi İstanbuldan başladıq. Birinci diqqqətimi cəlb edən bu nəzakət oldu. ...Əvvəlcə mənə elə gəldi ki, bu, Avropa mədəniyyətindən gələn cəhətdir. Lakin sonralar ölkənin içərisinə, dərinliklərinə getdikcə başa düşüm ki, bu xüsusiyyət mənbəyini xalqdan alır, kəndlərdən, qəzalardan şəhərlərə gələn bir keyfiyyətdir".

Maraqlıdır ki, müəllif İstanbuldan sonra Egey dənizinin incisi İzmiri də özünəməxsus bir təəssüratla təqdim edir, bu möhtəşəm və tarixi şəhəri "gecələri işıq gölünə bənzəyən şəhər" adlandırır. "İzmirin yüksək yerlərindən birində yerləşən cameyə gəldik, dərs otağına daxil olduq. Burada məktəbin şagirdlərindən olan bir neçə qız... bizi görüb yanımıza gəldilər. Başları yaylıqla bağlı olan bu qızların sir-sifətindən şeytanlıq yağırdı. Gələcəkdə bunların molla, hacı-xacə olacaqlarına adam heç inana bilmirdi. Bu sağlam... Ürəyimdə - yaman da sizdən molla olar, deyə düşündüm". İndi bu təəssüratların üstündə yarım əsrdən də çox vaxt keçir, amma İzmir yenə də Atatürk sevdalı bir şəhər kimi Türkiyənin incisi olaraq, həm də ziyalılarının düşüncəsi ilə fərqli bir şəhər kimi qalır.

Səfər boyu türk ədəbiyyatı və yazarları müəllifin diqqətininin fövqündə dayanır. Oktay Akbal, Fazil Hüsnü Dağlarca, Yaşar Kamal, Tofiq Fikrət, Orxan Vəli, Şövkət Sürəyya Aydəmir, Xaldun Taner və başqaları oxucuya təkcə təqdim edilmir, az qala onların hər biri haqqında verilən qısa, amma kifəyət qədər dolğun təəssüratlar oxucunu türk ədəbiyyatının və mədəniyyətinin təkcə bu gününün yox, maraqlı və zəngin keçmişinə də şahid edir. Ola bilsin buna görədir ki, bu təqdimatlar oxucuda təkcə maraq doğurmur, həm də yeni təəssüratlar yaradır. Azərbaycan oxucusunun sevə-sevə oxuduğu Nazim Hikmətin, Rəşad Nuri Güntəkinin adları sırasında Şövkət Sürəyya Aydəmirin, Haldun Tanerin, Orxan Vəlinin və başqalarının adlarını görən oxucunun o dövrdə hansı hisslər keçirdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Xüsusən də uzun illərin yasaq və qadağalarından sonra bunun nə demək olduğunu anlamaq da heç çətin olmur. Maraqlıdır ki, çox qısa təqdimatlarda onların kimliyi, həyat tərzi və yaradıcılıq uğurlarının çox incə təqdimatını görürürük. "Sürəyya Aydəmiri Vala Nürəddinin "Bu dünyadan Nazim keçdi" kitabından tanıyıram. Nazim Hikmət haqqında yazılan əsərlərdə onun adı Nazimin yoldaşı kimi çəkilir. ...Şövkət Sürəyya inqilabdan əvvəl Azərbaycanda olmuş, bir neçə il Şəkidə müəllim işləmişdir. O, bir çox romanların və publisistik əsərlərin müəllifidir. "Suyu arayan adam, "Torpaq oyanırsa" və sairə onun qələminin məhsuludur. ...Azərbaycanla maraqlanır, həyatımız, dilimiz və əlifbamız haqqında suallar verirdi. Xeyli söhbət edib ayrıldıq. O, bizi gördüyünə ürəkdən şad oldu". "Türkiyədə ictimai fikrin inkişafına böyük təsir göstərmiş şairlərdən biri Tofiq Fikrətdir. O, xalqına Əbdülhəmid istibdadına qarşı üsyan ruhu aşılayır, vətəni bürüyən acı sisdən xilas olmağa çağırırdı". Haldun Taner Avropa təhsili görmüş ziyalıdır. Onun şəxsiyyəti ilə yaratdığı əsərlər arasında ziddiyyət var. Ağlamalı işlərə güldürməyi bacaran sənətkardır" (2-198). Əsər bu cür qısa və mənalı təqdimatlarla o qədər zəngindir ki, mübaliğəsiz demək olar ki, müəllif Türkiyənin 60-cı illərdəki ədəbi mənzərəsini az qala bütün incəlikləri ilə təqdim edə bilir.

Nigar Rəfibəylinin ikinci qardaşı Rəşid bəy xanımı ilə

Yaxud Ankarada "HO - Halq Oyunları" teatrında Erol Toyun "Pir Sultan Abdal" tamaşası haqqında təqdimatı o qədər canlıdır ki, oxucu özünü tamaşanın iştirakçısı kimi hiss edir. XV əsrdə yaşamış türk şairi Pir Sultan Abdalın həyat və mübarizəsinə həsr edilən tamaşadan sonra böyük bir türk şairi ilə tanışlıq özü də canlı bir təəssürat yaradır. "Tamaşadan sonra uzun zaman yuxuya gedə bilmədim. Nədənsə uşaq vaxtı yaylağa getdiyimiz Gəncə dağları, Xaçbulaq, Ağbulaq, Muşavak, Pir Sultan dağlarını xatırlamağa başladım. Kim bilir, bəlkə də dar ağacından qurtarandan sonra Pir Sultan Abdal Gəncə yaylaqlarına qədər getmiş, dağı da onun adı ilə bağlamışlar. Şeir üçün, sənət üçün şahların, sultanların qoyduğu sərhədlərin nə əhəmiyyəti ola bilər?" 30-cu illərin repressiyalarının dəhşətlərini həyatından keçirən bir xanımın bu cür cəsarət və riqqətlə danışması onun həyat yolunun və amalının təntənəsidir. Maraqlıdır ki, bu cür riqqətlərlə əsər boyu tez-tez rastlaşmaqdayıq. "Ankara" kinoteatrında "Ruslar gəlir" ingilis filminə baxandan sonra da, Xalq Tetrında "Tənəkə" tamaşasından, Ankara Dövlət Tetırında fransız yazıçısı Rasinin "Andromak" pyesinin tamaşasından və sairə bu cür təəssüratlardan sonra da yazıçının çox cəsarətli fikirləri ilə tanışlıq mümkün olur.

Nigar xanımın şeirlərindəki ezop dili vasitəsi ilə çatdırdığı ehkamlardan fərqli olaraq bu əsərdə hər şeyə açıq və aydın bir münasibət görməkdəyik. Əslində, bu, Sovet insanının arzuladığı həyat tərzinin yeni təqdimatı idi və bunu Nigar xanım çox rahatlıqla qələma almışdır. Üstəlik, "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirmişdir və əminəm ki, o dövrdə bu yazının hansısa bir hissəsinin digər bir mətbuat orqanında dərc edilməsi mümkünsüz idi. Bu incəliklərin fərqinə varanda bir fikir də bu olur ki, ölkənin ictimai-siyasi fikir həyatında önəmli yerə sahiblənən jurnalın bu ənənələrini "Qobustan", "Gənclik-Molodost" jurnalları, "Odlar yurdu" qəzetləri davam etdirdi, amma bu, çox sonralar oldu. Nigar xanımın təqdimatında isə Türkiyə mətbuatının, ədəbiyyat və mədəniyyətinin azadlığını və həyatı reallıqların acıq təqdimatını gördükcə oxucunun hansı arzularla baş-başa dayandığına da şübhə etmirsən.

Bu təqdimatlar o qədər canlı bir sevgi ilə qələmə alınıb ki, oxucu sanki bu səfərlərin iştirakçısı olur. Konya təəssüratları, "orta əsrlərin məşhur mütəffəkkir şairi Cəlaləddin Ruminin-Mövlananım türbəsi olan şəhər" Mövlanə müzeyi və yanındakı Səlmiyyə məscidi, İzzət Qoyunoğlu muzeyi və burada muzeyin yaradıcısı İzzət əfəndi ilə görüşlər bir günün təəssüratları olsa da, minilliklərdən soraq verir. Bir gün sonra Ankara Milli Kitabxanasında baş tutan görüş də, "Bulvar Palas" otelinə dəfələrlə gəlib azərbaycanlı qonaqlarla görüşmək arzusunda olan, "55 il əvvəl Ermənistandan aclıq, səfalət, milli qırğının vətəndən didərgin olmağa məcbur etdiyi" Doktor Hasanın onları qonaq aparması, evində xanımı Malihə ilə, doktorun qızı Leyla ilə görüş elə səmimiyyətlə qələmə alınıb ki, bu hissləri sevgisiz yazmaq mümkün olmazdı. Ümumiyyətlə, bu cür təəssüratlar əsər boyu qırmızı xətt kimi keçir. O da mütləq qeyd edilməlidir ki, "Əsərdə daha çox N.Hikmətə geniş yer verilmişdi. O, Nazim Hikmətə çirkab atanlara ikrah hissi ilə yanaşır. N.Hikmətin dəfn mərasimində iştirak edən İstanbulda Çinar altında Türkiyə tarixində həlledici rol oynayan böyük inqilabçı şair Namiq Kamalı, Sultan Əbdülhəmidə qarşı gəncləri milli azadlığa səsləyən Tofiq Fikrəti, dəstə-dəstə gənclərin onun "ev-muzeyini - Asiyan"ı (Yuva) ziyarət etməsi, İstanbulu gözəl tərənnüm edən şairi Orxan Vəli, tribunası böyük meydanlar olan N.Hikmətin şeirlərini xatırlayır". Hətta İstanbul səfəri zamanı "İstanbul yolunda Nazimi düşünürəm" vurğusu ilə başlayan "... biz İstanbula gedirik. Nazimsiz, Nazimin əziz, unudulmaz xəyalı ilə onun İstanbuluna gedirik" təəssüratları Tiflisdən, Bakıdan, Moskvadan keçir və böyük şairin dəfn olunduğu Nove-Devici qəbiristanlığına qədər uzanır. Nazim Hikmət düşüncələri və Nazim Hikmət obrazı Nigar xanımın xəyalında və əsərində ən azı əziz və böyük Türkiyə boydadır, hər şəhərdə, küçədə, qonaq getdikləri evdə də Nazim Hikmət var...

Qürbət motivləri Nigar xanımın yaradıcılığında ayrıca bir silsilədir, hətta tərcümələrində belə bu ağırlığı duymamaq mümkünsüzdür. Bu motivlər onun yol qeydlərində də açıq-aşkar görünür, üstəlik, çox arzuladığı əzız Türkiyədə Azərbaycan həsrətindən qaça bilmir, bu ünsiyyəti tanış olduğu azərbaycanlılarda, kitab mağazalarında rastlaşdığı kitablarda tapır. Əsərdə o vaxtlar Türkiyədə çalışan həmyerlilərimiz Arif Heydərov, Azad Şərifov, Zahid Hüseynov və onun həyat yoldaşı Azadə xanımla epizodik tanışlığımız da baş tutur. Arif Heydərov Sovet səfirliyinin konsulluq idarəsinin rəisi, Zahid Hüseynov məsul işçisi, Azad Şərifovsa məşhur "İzvestiya" qəzetinin Türkiyə müxbiri olmuşdu. Onlarla görüşün isti təəssüratlarını Azərbaycana bağlı kitablar tamamlayır: "Gözüm ərəb əlifbası ilə basılmış tanış bir kitaba sataşdı. Molla Pənah Vaqif əzizim, xoş gördük, sən Türkiyə torpağına xoş gəlmisən, o gün olsun ki, Sabir gəlsin, Mirzə Cəlil, Mirzə Fətəli Axundov gəlsin bu ölkəyə... Hər cürə kitabla dolu olan kitab mağazalarında yeriniz elə görünür ki..."

Namiq ƏHMƏDOV

Əməkdar jurnalist

525-ci qəzet.- 2022.- 15 sentyabr.- S.14;15.