"Sağlıqla qal, yaxın qonşu"

III yazı

TÜRKİYƏ HƏSRƏTLİ XANIM: XALQ ŞAİRİ NİGAR RƏFİBƏYLİ

Nigar xanım Rəfibəylinin tale yolunu bilənlər üçün Türkiyə təkcə qardaş ölkə yox, həm də hələ uşaqlıq illərində itirdiyi qardaşı Kamilin sığındığı və onu qoruyan ölkə olub. Ona görə də Türkiyə adının dəyər və müqəddəsliyi Nigar xanım üçün ikiqat əziz olub. Amma nə yaxşı ki, həyatın ağır imtahanlarından keçən tale yolu bu dəfə də şairənin üzünə gülmüş, onun Türkiyə ümidləri yenidən çiçəklənmişdi. Yazıçı Anar bu hadisəni belə qiymətləndirdi: "Yaşlı vaxtının ən böyük sevinci qırx illik ayrılıqdan, xəbər-ətərsizlikdən sonra Türkiyədə qardaşı Kamillə qovuşması oldu".

Bu ülvi hisslər Nigar xanımın təkcə poeziyasında yox, həm də Türkiyə təəssüratlarının təqdim edildiyi yol qeydlərində də xüsusi bir ruh və ilhamla, eyni zamanda, bütün yaradıcılıq imkanları ilə təqdim olunur. Bu əsərdə yer alan həsrət, sevinc dolu hisslər də, bir-birinə qarışan göz yaşlarının təlatümlü hissləri də təkcə yaradıcılıq uğuru deyil, amansız və həsrətli illərin bəxş etdiyi acı və şirin həqiqətlərin tərənnümü idi. Xeyli sonralar bu barədə danışan və bu yanğıları özününkü kimi yaşayan Xalq yazıçısı Anar yazırdı: "İlk dəfə Türkiyəyə 1956-cı ilin 26 oktyabrında Rəsulla birgə "Pobeda" gəmisiylə Avropa səyahətinə çıxdıqları zaman gəlir. Məktublaşmaları 1936-cı ildə birdəfəlik kəsilmiş Kamil haqqında heç bir məlumatı yox idi. Heç bilmirdi, sağdırmı, bircə tibb təhsili alıb həkim işlədiyindən xəbəri vardı. Mənə danışırdı ki, bircə gün İstanbulda olduqları zaman küçələri dolaşdıqca həkimlərin lövhələrinə baxırdı, bəlkə birdən Kamil Rəfibəylinin adına rast gəldi. Təbii ki, Kamilin İstanbuldamı, Türkiyənin başqa şəhərindəmi yaşadığını da bilmirdi. Onu da bilmirdi ki, böyük qardaşı Bakıdakı qohumlarını qorumaq üçün soyadını dəyişmiş, Kamil Arran olmuşdu. O biri Rəfibəyli əqrəbaları da eyni səbəbdən Sayqın və Əsgəran soyadlarını qəbul etmişdilər".

"Qarşıda İstanbul var, sevincli, həyacanlı günlər gözləyir bizi" riqqəti isə dünyanın ən bəxtəvər və xoşbəxt insanının təəssüratları və xoşbəxtlik harayıdır. Bu təəssüratlara qırx ilin ayrılığından sonra qardaşı ilə növbəti görüşün çox şirin xatirələri qarışır. "Dağ dağa qovuşmaz, insan insana qovuşar. Biz ayrılanda mənim 14, onun isə 18 yaşı var idi, əllini keçəndən sonra görüşdük. Hər ikimiz elə bir hərəkət etməmişdik ki, bacı-qardaş kimi bir-birimizin üzünə baxa bilməyək. O, özü haqqında danışmağı sevmir, lakin onun haqqında eşitdiklərim mənə bir bacı kimi onunla fəxr etməyə imkan verir".

Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli Nigar xanımın qardaşı Kamil bəylə

Bu duyğular təkcə uzun illərin ayrılığından sonra tapılan qardaş sevgisindən doğmur. Kamil bəyin ailəsi, onun həyat yoldaşı Ruqiyyə xanım, övladları Aydın, Bertan və Nigar elə səmimi duyğularla təqdim edilir ki, taleyindəki ağrı yükünü bütün ömrü boyu daşıyan yazıçının şükranlığı və səbri adamı ovsunlayır. Onların görüş və söhbətlərində kiminsə ünvanına nə qarğışlar, nə də lənətlər səslənir. Hətta bu görüşlərdə göz yaşları da yoxdur və bir anlıq adama elə gəlir ki, dövrün amansız zülmləri bu insanları o qədər ağladıb ki, yəqin yenidən ağlamaq üçün göz yaşları da qalmayıb. Əksinə, onların timsalında bu günə olan sevgi və inam gələcəyin xoş müjdəçisi kimi görünür. Xüsusən də Kamil bəyin qızı Nigarla Nigar xanımın söhbətləri o qədər maraqlı təəssürat yaradır ki, balaca Nigarın duyğularına, Azərbaycan sevgisinə, Məhsəti, Natəvan marağına heyrət etməli olursan. Balaca Nigarın şeir və rəsmlərində maraqlı obrazlar tapan Nigar xanım "Nigar gələcəkdə Türkiyənin gözəl şairlərindən biri olacaq" kimi inamı təsdiqləyir.

İstanbuldakı son gün, əziz qohumlarla son görüş o qədər hüznlüdür ki, hətta Nigar xanım bu duyğuları da o qədər incəliklə çatdıra bilib ki, istər-istəməz bu həsrətli anların iştirakçısı kimi duyğulanırsan və bu həzin duyğulara şərik olmalı olursan: "İstanbuldan Ankaraya gedən avtobusların stansiyasına gəldiyimiz zaman uşaqlar hamısı orada idilər. Nigarın rəngi qaçmışdı. Çox qəmli görünürdü. Üşüyən adamlar kimi görünür, mənim böyrümə qısılırdı.

...Uşaqlarla öpüşüb ayrıldıq. "Varan" ekspresinə mindik. Nigarın solğun üzündən gilə-gilə yaş axırdı. Günsel və Bertan bizi qucaqlayıb görüşdülər. Aydın hələ avtobusa da çıxdı. "Varan" yerindən tərpəndi. Biz bu ayrılıq səhərinin ağır hissləri ilə avtobusda oturmuş, bir kəlmə də danışmırdıq. "Varan" Təpəbaşı məhəlləsindən keçib Bəyoğluna gəldi. Atatürk abidəsi yanından, Kültür sarayı yanından keçdi. Sirkəçiyə endi, araba vapuru ilə qarşı sahilə çıxdı, Ankaraya gələn sərnişinləri götürdü. Son dayanacaqda əyləndi, axırıncı sərnişinlər avtobusa mindilər. İçəri girən yolçular arasında Aydını görüb çox sevindim. O, maşını avtobus marşrutu ilə qovub özünü bizə çatdırmışdı. Bir də görüşmək, bir də vidalaşmaq istəyirdi.

- Bəlkə bir şey yadınızdan çıxıb, bir söz demək istəyirsiniz, - dedi. Atası ilə də, Rəsul ilə də görüşdü. Mən ayağa qalxıb boynunu qucaqladım, sənə qurban olum, Aydın, -dedim. İstanbulda səndən gözəl oğlan görmədim. Bir də gözlərindən öpüb ayrıldım. "Varan" bu ayrılıq qəminin ağır yükü ilə baş götürüb Ankaraya tərəf yol aldı".

Maraqlıdır ki, İstanbul təəssüratları təkcə bu şəxsi motivlərlə məhdudlaşmır. Nigar xanımın təqdimatında Aya Sofiya, Süleymaniya camesi, altı minarəli Sultan Əhməd camesi nadir və möhtəşəm sənət abidələri kimi heyranlıqla təqdim edilir. Bu sırada inşası 23 ilə başa çatdırılan İstanbul Mədəniyyət Sarayının, Atatürkün 1919-cu ilin 19 mayında Samsundan başlayan milli azadlıq mübarizəsinin rəmzi olaraq Atatürk tərəfindən "Gənclik və İdman Bayramı" günü kimi qeyd edilən və azadlıq bayrağının Samsundan götürülərək şəhər-şəhər keçərək Ankaraya, oradan da İstanbula gətirilməsi, gənclərin, o cümlədən, kamalçı tələbələrin bayram nümayişləri, türk yazıçısı Xalden Tanerin dəvəti ilə Böyük Adaya səyahətləri iftixar hissi ilə təqdim edilir. Bu təqdimatların hər biri o qədər şairanə və gözəldir, eyni zamanda, vətənpərvər duyğularla o qədər doludur ki, həm təqdim edilən faktlara, həm də gözəlliklərə biganə yanaşmaq olmur. Xüsusən də ada gəzintisi, "sarı, qırmızı, mavi çiçəklər, yaşıl yarpaqlı vəhşi gözəlliklərin" bəzədiyi adaların dəbdəbəsi, "əlimlə toxuna bilmədiyim vəhşi çiçəkləri uzaqdan gözlərimlə öpüb ayrıldım" təəssüratları insanı bütün varlığı ilə cəlb edir.

Nigar xanımın İstanbul təəssüratları o qədər zəngin və duyğuludur ki, Boğaz içində "xalq dərdinə biganə olan sultanlara qəsidələr, mədhiyyələr yazan şairlərin yığışdığı" Çinaraltı, "ömrü zindanlarda keçən və Rodos adasında sürgündə məhv olmuş" inqilabçı şair Namiq Kamalın, böyük söz ustaları Yəhya Kamalın, Əhməd Hazımın, Orxan Vəlinin və yenidən Nazim Hikmətin, İstanbulun şairanə guşələrindən biri, pəncərələri boğaz içinə açılan, həyətində Tofiq Fikrətin məzarının da yerləşdiyi "Aşiyan"ın təqdimatı və sairələr adamı Türkiyəyə, onun torpağına, insanlarına, mənəvi zənginliklərinə elə bağlayır ki, bu təəssüratlardan bir ömür ayrıla biləcəyini belə təsəvvür edə bilmirsən.

Əsərin sonundakı həzin notlarsa təkcə İstanbuldan, əziz qohumlardan ayrılıq nəğməsi və ayrılığın təəssüratları deyil, həm də Türkiyəyə yeni bir minnətdarlıq, şükranlıq nidasıdır: "Əlvida Türkiyə, Birsənli, Kəzbanlı, Bursalı, İzmirli Türkiyə, dağlarının başında qış, ətəklərində bahar olan məmləkət. Sağlıqla qal, yaxın qonşu". Bu sətirlər də adama elə gəlir ki, qələmlə yazılmayıb, ilahi bir duyğunun hökmü ilə diktə edilib, Nigar xanım sadəcə vərəqlərə köçürüb bunları. Qəlbinin hökmü ilə köçürüb.

Son söz yerinə

"Sağlıqla qal, yaxın qonşu" son dərəcə səmimi təəssüratlar olmaqla, təbii insani duyğuların olduqca güclü və təsirli, milli ruhun, eləcə də türk ruhunun çoşqu ilə ifadə olunduğu publisistik əsərdir. Burada məhəbbətlə işlədilən hər bir söz və hər bir ifadə yaxın qonşu olan Türkiyənin, onun zəhmətsevər, namuslu insanlarını, həm də Azərbaycana könüldən bağlı olan açıq ürəkli insanlarını, xeyirxah vətənpərvər adamlarını, onların olduqca sadə həyatını sevdirir. Nigar xanım "yaxın qonşu" ifadəsini əsərinin az qala hər səhifəsində, əvvəlində və sonunda da dönə-dönə və böyük bir riqqətlə işlətsə də, hətta sərlövhəsində belə bu ifadəyə yer versə belə, hiss edilən bir həqiqəti də anlamalı olursan: ola bilsin ki, o, indi bu ifadəni əziz dost, yaxud doğma qardaş sözləri ilə və ya daha obrazlı bir ifadə ilə əvəz edərdi. Görünür, təzəcə açılan qapıların yenidən bağlanmaq təhlükəsi və yaxud Sovet senzurasının qadağaları buna imkan vermirdi. Amma heç şübhəsiz ki, bu əsər böyük Türkiyəyə açılan, ən önəmlisi də işıq dolu ümid və sevgilərlə, həm də cəsarətlə açılan qapıdır.

Eyni zamanda, mütləq qeyd edilməlidir ki, Nigar Rəfibəylinin təqdim olunan yol qeydlərində də şeirlərində olduğu kimi, uzun illər ayrıla bilmədiyi daxili əzablardan yox, işıqlı duyğularından və gələcəyə böyük inamdan söz açılır. Türkiyənin Ankara, İzmir, Bursa, İstanbul şəhərlərindən, Egenin, Mərmərənin mavi-yaşıl sularından və gözəllik adalardan, qonaq olduqları evlərdən və xoş duyğulu insanlardan, bir sözlə, bu torpağın hər qarışından, suyundan, daşından alınan təəssüratlar bütün Türkiyəyə, illər boyu qadağalarla ayrılmış türk insanına, onun səmimiyyətinə, həyatına dərin bir sevgi aşılaya bilir. Bu sevgi böyük bir şair ürəyinin çırpıntıları və türk insanına əvəzsiz məhəbbəti ilə təsdiq olunur. Təəssüf yaradansa odur ki, bu günümüzə böyük inamla yazılan "Sağlıqla qal, yaxın qonşu" yol qeydlərinin müəllifi Türkiyənin və böyük Türk dünyasının bu günlərini görə bilmədi...

Zərif duyğular şairi kimi tanınan Nigar Rəfibəyli xidmətlərinə görə "Şöhrət" nişanı ordeni və digər medallarla təltif olundu. O, Azərbaycanın xalq şairi, tərcüməçi, əməkdar mədəniyyət işçisi kimi də ədəbiyyat tariximizdə şərəfli bir ad qoydu. Həyat və yaradıcılığı, onun həzin hisslər və incə duyğular tərənnüm edən poeziyası milli ədəbiyyatımızın özünəməxsus nümunələridir. Gözəl şairimiz, XX əsr ədəbiyyatımızın zərif qadın nəfəsi Nigar xanım Rəfibəyli 1981-ci il iyulun 10-da Bakıda vəfat edib. Onun məzarı II Fəxri xiyabandadır. Hazırda Bakı küçələrindən biri Nigar Rəfibəylinin adını daşıyır. Qədim Gəncədə dörd Rəfibəylinin adına küçə var: Ələkbər bəy küçəsi, Xudadat bəy küçəsi, Cavad bəy küçəsi, Nigar Rəfibəyli küçəsi. Xan bağında (keçmiş adıyla Sərdar bağında) Nigar xanımın əzəmətli heykəli ucaldılıb, adına məktəb var, yaşadıqları evin divarına xatirə lövhəsi vurulub. Amma hakimiyyət Nigar xanıma sonacan etibar etmədi, ehtiyatla, müəyyən şübhələrlə yanaşırdı. Hətta onun cənazəsinin Birinci Fəxri xiyabanda - Rəsul Rzanın yanında basdırılmasına da icazə vermədilər. Bu, Sovet quruluşunun Rəfibəylilərdən aldığı son qisas idi. Çox sonralar belə yazdı xalq şairinin oğlu - Xalq yazıçısı Anar...

Namiq ƏHMƏDOV

Əməkdar jurnalist

525-ci qəzet.- 2022.- 17 sentyabr.- S.11.