Yanlış da bir naxışdır

33 İL ƏVVƏL "PEYĞƏMBƏR"İN SƏHNƏYƏ GEDƏN YOLUNDA QIRMIZI İŞIQ NİYƏ VƏ NECƏ YANDI?

İndi sizə danışacağım əhvalat, düşünürəm ki, maraqlı bir mövzu ətrafında qızğın və yaradıcı diskussiyaya rəvac verə bilər.

Amma əsas mətləbə keçməzdən öncə kiçik bir giriş.

Məlumdur ki, bədii yaradıcılığın dram növünə aid olan pyes janrı "yalnız oxumaq üçün yazılan" və "səhnədə oynanılmaq üçün yazılan" pyeslər kimi altjanrlara bölünür. Təbii ki, bu bölgüyə "həm oxumaq, həm də səhnədə oynanılmaq üçün yazılan pyeslər" anlayışını da əlavə etmək olardı. Lakin mən bilərəkdən buna getmədim, çünki oxucu istənilən pyes mətnini oxuyanda istər-istəməz onu öz təsəvvüründə "səhnələşdirir", yəni beynində məkan-zaman xronotopu yaradır, pyesdə təsvir olunan hadisə və personajları təsəvvürünün imkan verdiyi dərəcədə konkretləşdirib həmin xronotopa yerləşdirir və nəticədə oxuduqlarını həm də "görür"...

Mən Hüseyn Cavidin "Peyğəmbər" pyesinin bu bölgüdə hansı yerdə dayanması barədə konkret heç nə deyə bilməyəcəm. Amma 1989-cu ilin teatr mövsümü başlayanda baş rejissoru Hüseynağa Atakişiyev olan (Allah rəhmət eləsin) Gənclər Teatının bu pyesi tamaşaya hazırladığını eşidəndə sevinməyim, qələmimi, necə deyərlər, itiləyib çalışdığım "Bakı" qəzetinin əməkdaşı kimi teatra üz tutmağım yaxşı yadımdadır.

O vaxt Hüseynağa müəllimdən aldığım müsahibə əsasında hazırladığım "Peyğəmbər" səhnəyə gəlir" sərlövhəli yazı qəzetin yaxın nömrələrinin birində dərc olundu (Qəzetin həmin nömrəsinin saralmış bir nüsxəsi arxivimdə durur və aşağıda haqqında danışdığım yazının fotosurətini görürsünüz).

Hüseynağa müəllimin həmin yazıda yer alan bəzi fikirlərini ixtisarla nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm:

"Mənə elə gəlir ki, xalqımız yeni bir epoxanın ən mürəkkəb mərhələsini yaşayır. Buna görə də indi xalqı birliyə səsləyən, vahid məqsəd uğrunda səfərbər edən, ona sağlam zəkanın işığında qərar çıxarmaq hissləri aşılayan əsərlərə böyük ehtiyac duyulur. H.Cavidin "Peyğəmbər" əsəri belə motivlərlə zəngindir.

Əsərin maraqlı süjet xətti, obrazlar sistemi var. Vaxtilə bəzi tənqidçilər bu əsərdə guya dinin modernizə edildiyini, müəllifin dini-mistik ideologiyaya rəğbət bəslədiyini söyləmişlər. Məsələyə bu cür yanaşmaq təbii ki, tənqidi fikrin qüsuru idi. Cavid bu pyesdə tarixi dəqiqliyi öz qarşısına məqsəd qoymamış, maraqlı səhnə vasitələri ilə insanların bəşəri mənəviyyat ətrafında birləşməsi ideyasını irəli sürmüş, bu yolda zorakılığı, qılınc hökmranlığını pisləmiş, insanları mənəvi kamilliyə səsləmişdir..."

Göründüyü kimi, rejissor bu cümlələrlə hazırladığı tamaşanın, bir növ ideya-məzmun konsepsiyasını şərh edir, bu əsərin tamaşaya qoyulmasının zəruriliyini şərtləndirən səbəbləri göstərirdi. Əlavə olaraq qeyd edim ki, Hüseynağa müəllim tamaşanı epik teatr prinsipləri ilə hazırlayırdı və bu layihənin uğurlu alınması üçün bir çox mötəbər mənbələrə müraciət etmişdi, İslamın yaranması, təşəkkülü proseslərinə dini-tarixi müstəvidə nəzər salmağa çalışırdı.

Burası belə. İndi keçək əsas mətləbə...

Yazı dərc olunandan az sonra eşitdik ki, qəzetin yaydığı bu informasiyadan, xəbər tutan və xüsusilə də yazının qıcıqlandırıcı sərlövhəsindən qəzəblənən dindarlar Bakının müxtəlif bölgələrindən teatrın qarşısına axışıb o illərin leksikonu ilə desək, etiraz piketi keçirərək, əgər belə demək mümkünsə, tamaşanın göstərilməsinə veto qoyublar. Səbəb isə İslam aləmində qəbul olunmuş tabu - peyğəmbərimizin (s.a.v.) vücudunun vizual, yəni təsviri, gözönü obrazına qoyulan qadağadır.

Doğrudan da, bəzi şarlatanların dövriyyəyə buraxdıqları saxta rəsmlərin fotosurətlərini nəzərə almasaq, nə o vaxtlar, nə də indi peyğəmbərimizin (s.a.v.) hansısa bir rəsm əsərində, tamaşada, yaxud filmdə yaradılmış obrazını görmək hələ heç kimə nəsib olmayıb. Halbuki müasirlərinin dediyinə görə, o, çox sadə, hamı ilə səmimi ünsiyyət qurmağı bacaran bir şəxs olub, heç vaxt insanların vizual müşahidə obyekti olmaqdan ehtiyat etməyib. Lakin buna baxmayaraq, biz bəzi səmavi kitabların müxtəlif nüsxələrində, müxtəlif kinofilmlərdə digər peyğəmbərlərin vizual obrazlarını gen-bol gördüyümüz halda, öz peyğəmbərimizin (s.a.v.) nə rəsm, nə də tamaşa, film obrazlarını görməmişik.

Məncə, bu qadağa, məsələyə belə ehtiyatlı, incə münasibət boş yerdən yaranmayıb və onu yalnız dini doqmaların kor-koranə təsiri ilə əlaqələndirmək səhv olardı. Ara-sıra ortaya çıxan fikir ayrılıqları, fərqli baxışlar isə bu yanaşmanın səbəblərinin insanlara doğru-dürüst çatdırılmamasının nəticəsidir.

Bəs bu səbəblər hansılardır?

Mənə elə gəlir ki, belə təəssübkeş münasibətin əsas səbəbi ilk növbədə ruh və cisim (ideal və real olan) tandemindən, daha doğrusu, bu tandemin ötürdüyü anlayış və ideyadan qaynaqlanır. İslam düşüncəsində peyğəmbər (s.a.v.) insan olsa da, qutsallaşmış, yəni adi varlıq anlayışının sərhədlərini aşıb, ruhi-ilahi dəyər qazanmış varlıqdır. Onu bir insan olaraq ruh və cismin vəhdətində bizə görk edən isə yalnız onun özü, ən yaxşı halda isə fotosu ola bilərdi. Çünki foto insanı özünün surəti kimi dəqiq göstərən hələlik yeganə imkan yeridir və elə buna görə də şəxsiyyəti təsdiq edən müxtəlif tipli rəsmi sənədlərə yapışdırmaq üçün təqdim olunan fotoların keyfiyyətinə xüsusi tələblər irəli sürülür. Məsələn, bir kəs həmişə bığ saxlayırsa, onun belə sənədlərə bığsız fotosunu təqdim etməsi yolverilməzdir.

Əgər peyğəmbərimizə (s.a.v.) münasibətdə olduğu kimi, foto imkanı istisnadırsa, onda bir vaxtlar mövcud olmuş hansısa bir canlı varlığın vizual obrazını yaratmaq üçün onun xatırlanan əməllərində, gördüyü işlərdə yaşayan xislətini, ruhunu artıq mövcud olmayan öz vücuduna (cisminə) yox, hansısa şərti bir cismə transfer etmək lazım gələcək. Təsviri sənətdə bu cisim rənglərin, heykəltaraşlıqda daşın, qranitin, bürüncün... köməyi ilə rəssam və heykəltaraşlar, teatr və kinoda isə qrim və kostyumların köməyi ilə aktyorlar tərəfindən onların təxəyyüllərinin, istedadlarının imkan verdiyi hüdudlarda reallaşır və bütün hallada da ruhu xatırlanan şəxsin dəqiq vizual obrazının yaranması ilə nəticələnmir. Amma iş burasındadır ki, adi, sıradan şəxslərə münasibətdə bu təhriflə razılaşırıq, necə deyərlər, həmin qüsura göz yumuruq. Qutsal varlıqlara münasibətdə isə daxildən gələn inersiyanın təsiri altında buna göz yummaq mümkün olmur. Çünki qutsal varlıq heç vədə "tutar qatıq, tutmaz ayran" oyununun predmeti ola bilməz!

Hətta bir az aşağı ranqlı müqəddəs vadlıqların obrazlarına münasibətdə də bunu müşahidə etmək olar. Aydınlıq üçün bir analogiya aparım.

Tutaq ki, mən bir qələm əhli kimi anam haqqında xatirələrimi yazıb çap etdirmişəm. Təbii ki, mənim yazdıqlarım anamın yaddaşımda yaşayan dəqiq obrazı ilə tamamlanır və bu obrazda onun ruh və cismi vəhdətdə, yəni iç-içədir. Amma həmin xatirələr əsasında pyes, yaxud ssenari yazıb hansısa teatra, yaxud kinostudiyaya təqdim etmək təklifi alsam, mən təbii ki, bu təklifi qətiyyətlə rədd ecəcəm. Ən azından ona görə ki, mənim üçün əziz, doğma və müqəddəs olan o ruh səhnədə də, ekranda da yad məkana - hansısa aktrisanın cisminə daxil olacaq və həmin aktrisa nə qədər istedadlı olsa belə, anamın dəqiq, mənə doğma olan obrazını yarada bilməyəcək.

(Burada mötərizə açıb kiçik bir haşiyə çıxmağa məcburam. Çünki yuxarıda yazdıqlarımı oxuyan hansısa bir oxucu soruşa bilər ki, bəs anan barədə yazdıqlarının tirajlanmasından, oxucuların təsəvvüründə onun təhrif olunmuş obazlarının yarana biləcəyindən niyə narahat olmursan?

Bu suala cavabım belədir: "Anam haqqında yazdığım xatirələrdə mən onun vizual yox, verbal - psixoloji portretini yaradıram, onun hansı ruhun, xasiyyətin, mənəviyyatın daşıyıcısı olduğunu önə çəkirəm. Mənim kağız üzərində təsvir etdiyim situasiyalardan anam ilk növbədə bir ruh kimi keçir, gözönü obraz kmi yox. O ki, qaldı oxucuların təsəvvüründə yaranan obrazlara, bu obrazlar məhz elə təsəvvürdə yaranan obrazlar olduqlarına görə məkan xarakterindən məhrumdur, yəni real deyil. Rəsm əsərlərində, səhnədə, ekranda isə bu obrazların hamısı əriyib bir fokusa yığılır, tamaşaçılar həmin fokusdan konkret məkanda olan, yəni təsəvvürdən göz önünə çıxıb reallıq səciyyəsi qazanan bir obraz görürlər, daha doğrusu, bu obraz anamın özü kimi təqdim olunur. Halbuki o, heç vəchlə

Mən əvvəlki yazılarımda dəfələrlə qeyd etmişəm ki, sənət həyatın güzgüdəki əksi deyil və ola da bilməz. Çünki biz bunu həqiqət kimi qəbul etsək, əslində, elə bəri başdan heç "bismillah" eləməmiş sənətin fatihəsini oxumuş olarıq.

Əgər biz o reallığın, həyatın içindəyiksə, hər an reallıqla təmasdayıqsa, onun sadəcə surətinə, güzgü əksinə nə ehtiyac var?

Elə "Peyğəmbər" pyesinin səhnə taleyi ilə bağlı 33 il əvvəl yaşanan həyəcanlar da bunu bir daha təsdiq edir. Sənət əsərləri (rəsm, film, tamaşa...) heç vaxt həyatı güzgü effekti ilə əks efdirməyə can atmır (bu, heç onun missiyasına da daxil deyil).

İncəsənət şərti-metaforik bir oyundur və peyğəmbər (s.a.v.) kimi qutsal bir varlığı hec vəchlə bu oyunun predmetinə çevirmək olmaz!!!

Deməli, o vaxt bu əsərin səhnəyə gedən yolunda qırmızı işıq yandıranlar tamamilə haqlı imişlər!

Sonda əlavə edim ki, tamaşada Peyğəmbər (s.a.v.) obrazını o vaxt hələ cavan aktyor olan Qurban İsmayılov yaradacaqdı.

Və əgər o tamaşa baş tutsaydı, aktyorun peyğəmbər (s.a.v.) rolunu necə, hansı səviyyədə oynaması barədə qəzet resenziyalarında gedən cümlələrin doğuracağı xoşagəlməz hay-küyü, gərginliyi, həyəcanları təsəvvürünüzə gətirin...

Yaxşı ki, baş tutmadı və buna görə qətiyyən təəssüflənməyə dəyməz!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 23 sentyabr.- S.13.