Absurd: Molla Nəsrəddin, yoxsa Ejen İonesko?

Sovet dönəmində incəsənətin, ədəbiyyatın estetikasına aid elmi-nəzəri mənbələrdə, məlumat-soraq kitablarında, ensiklopediyalarda marksist-leninçi estetikadan xaric, bütün estetik konsepsiyalar burjua sinfinin, kapitalizmin mənafeyinə xidmət edən ziyanlı, mürtəce tendensiyalar kimi tənqid olunur, bədii təfəkkürü stimullaşdıran bütün rəngarəng impulslar elə beşiyindəcə boğulurdu. Yaradıcı adamlara yuxarıdan təqdim olunan hazır reseptdə isə yalnız bir formul vardı: dünyaya, gerçəkliyə ideoloji doqmaların prizmasından baxmaq, həyatı yalnız sosrealizm metodu ilə əks etdirmək.

Təbii ki, əsl istedada, azad ruha malik sənətkarlar çox vaxt bu təzyiqə dirəniş göstərir, əgər belə demək mümkünsə, sol gedib cızıqdan çıxır, şablon, standart meyarlarla izah oluna bilməyən əsərlər yaradırdılar. Lakin ideologiyanın ruporuna çevrilmiş elmi-nəzəri fikir bunu ya görmür, ya özünü görməməzliyə vurur, ən yaxşı halda isə şeyləri öz adı ilə çağırmaq əvəzinə avanqard təmayülləri sosrealizmin standart qəliblərinə pərçimləyib onlara başqa ad verir, özlərinə sərf, yaradıcı subyektləri isə tənqid və ifşa edən bir kontekstdə təhlil edirdilər. Elə buna görə də Sovet dövründə ictimai-bədii fikrin orbitindən kənarda saxlanılan estetik cərəyanlar, təmayüllər posrsovet cəmiyyətinin yaradıcı həyatına çox gec - ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən etibarən daxil olmağa başladı.

Gec təşrif buyuran belə "qonaqlardan" biri də "absurd" termini ilə işarələnən estetik hadisə idi.

Bəs estetik düşüncə müstəvisində nəyi bildirir bu termin, bu anlayış?

Ayrı-ayrı mənbələrdə absurda məzmunca bir-birinə yaxın çoxlu təriflər verilib və onun mahiyyəti, xarakterik xüsusiyyətləri, cüzi fərqlər nəzərə alınmasa, demək olar ki, birmənalı şəkildə belə izah olunub ki, mənası cəfəngiyyat, mənasızlıq olan absurdun bir sənət hadisəsi kimi funksiyası fikrin məntiqsizliyini, yaxud normal məntiqlə izah oluna bilməyən situasiyaların mahiyyətini vurğulamaq, sənətkarın məramından asılı olaraq belə yanlış düşüncə modelini ya təkzib və ifşa etmək, ya da ondan istifadə edərək həyata, gerçəkliyə bir qədər fərqli perspektivdə baxmaqdır.

Absurdu bəzən estetik cərəyan kimi qələmə verirlər ki, bu da düzgün yanaşma deyil. Absurd cərəyan yox, ayrı-ayrı cərəyanlarda bu və ya digər dərəcədə boy verən ifadə forması, fikri, reallığı əksetdirmə üsuludur. O, demək olar ki, incəsənətin bütün sahələrində, müxtəlif estetik platformalardan çıxış edərək yazılmış əsərlərdə müəllifin sənət fəlsəfəsindən, estetik zövqündən, üslubundan asılı olaraq müxtəlif praporsiyalarda təzahür, yaxud yaradıcılıq nümunəsinin bütün arxetektonikasını əhatə (və təşkil) edə bilər. Təkzib, yaxud inkar olunan, başqa rakursdan göstərilən obyekt isə konkret fikirdən, mülahizədən, situasiyadan tutmuş bütöv düşüncə modelinə, dünyagörüşə, hətta dünyanın özünə qədər geniş bir miqyasda, necə deyərlər, böyüyür. Elə əvvəllər, hökm, situasiya miqyasında təzahür edən absurd ötən əsrin 2-ci yarısında E.İoneskonun, S.Bekketin pyesləri ilə "absurd dram" (ardınca "absurd teatr") anlayışı altında artıq sabit xüsusiyyətlərə malik janr (yaxud alt janr) kimi formalaşmağa başladığına görə də absurdun yaranma tarixini həmin illərdən hesablayırlar.

Əslində belədirmi?

Məncə, yox və mənim bu şübhəm əsassız ehtimallara yox, konkret faktlara əsaslanır.

Gəlin baxaq.

Nəyinsə (fikrinmi, situasiyanınmı - fərqi yoxdur) cəfəngiyyat, düşüncə tərzinin səhv olduğunu qabartmaq, deyilənlərin ağzını, necə deyərlər, aparıb divara dirəmək abdurdun mahiyyətini təşkil edən əsas xüsusiyyətlərdən, yəni onun atributlarından biridir. Məsələ də burasındadır ki, bu xüsusiyyətləri ötən əsrin 2-ci yarısında yaranan əsərlərdən də çox-çox əvvəllər qədim dövrlərin yaradıcı təfəkkürünün məhsulu olan xalq yaradıcılığında, folklor örnəklərində, əsasən də qaravəlli və lətifələrdə üzdə olan keyfiyyətlərdir. Heç uzağa getmirəm, məsələn, özünün yalan danışmağından hətta vəcdə gələn və bunu xüsusi olaraq vurğulayan nağılçının çaxmaqsız tüfənglə dovşan ovlaması, dibi olmayan qazanda xörək bişirməsi absurd deyilmi?

Yaxud "Keçəlin fəndi" qaravəllisində tamahkar qonşunun "Bu qoyunları necə əldə elədin" sualına keçəlin "Özümü çaya atıb "dirriço", "ditiço" deyən kimi bu qoyunlar gəldi" cavabının absurd olduğunu necə təkzib edəsən?

Belə nümunələrin sayını xeyli artırmaq olar. Hətta uşaq nağıllarında da absurdun mükəmməl nümunələri ilə qarşılaşırıq. Məsələn, "Cırtdan" nağılında cırtdanın divi xəlbirlə su gətirməyə göndərməsi, yaxud çayı keçmək üçün boynuna dəyirman daşı keçirməyin vacibliyinə inandırması öz-özlüyündə cırtdanın absurd məntiqə əsaslanan fəndgirliyi deyilmi?

Mən bu xüsusda daha mötəbər fikirlər söyləməyi ədəbiyyatşünas alimlərimizin öhdəsinə buraxıb keçirəm əsas mətləbə.

Yuxarıda qeyd etdim ki, absurd, cərəyan yox, düşüncə tərzi, gerçəkliyin ziddiyyətlərini əks etdirmə üsuludur və o, müxtəlif janrlarda yaranmış əsərlərdə özünü göstərə, hətta yaradıcı subyektin üslub özəlliyinə çevrilə bilər. Absurda çox vaxt paradokslardan - yəni düşüncədə, mühakimədə yol verilmiş ziddiyyətlərdən yaranan cəfəng situasiyalar kimi də baxılır və məsələnin bu tərəfi onun belə ziddiyyətlərdən doğan, daha dəqiq desək, bu ziddiyyətlərin ifadə vasitəsinə çevrilən gülüş sənəti ilə sıx bağlı olduğuna dəlalət edir. Bu baxımdan bizim gülüş kralımız Molla Nəsrəddinin adı ilə bağlı olan lətifələrimiz, həmin lətifələrdə Molla Nəsrəddinin qeyri-standart vəziyyətlərdən çıxmaq üçün tətbiq etdiyi fikir, düşüncə fəndgirliyi absurda parlaq nümunələr ola bilər. Fikrimcə, bu silsilədən olan bəzi lətifələr opponentin sağlam düşüncəyə zidd sarsaq, mənasız fikirlərini xüsusi məntiqi əməliyyatla - absurda çatdırmaqla gülüş predmetinə çevirmək, yaxud mübahisə vaxtı rəqiblərinə qalib gəlmək üçün bilərəkdən absurd mühakiməni işə salıb onları çaşdırmaq kimi məntiqi gedişlərin mükəmməl nümunələri olaraq məntiq dərsliklərinə salınmağa layiqdir.

Mən konkret 2 lətifə üzərində dayanacam.

Məsələn, Mollanın spekulyativ məntiqi əməliyyat aparıb yalan mühakiməni (hökmü) həqiqət kimi irəli sürməsi və təsdiqləməsi ilə bağlı maraqlı bir lətifə var. Gülüş kralımızın iti ağlına, hazırcavablığına və hiyləgərliyinə dəlalət edən həmin lətifə əslində, həm də fikir paradoksları (sofizm) üzərində qurulmuş mükəmməl məntiqi məsələdir və düzü, bu paradoksu həll etməyə müəyyən qədər vaxt və enerji sərf etmək lazım gəlir. Şərhə keçməzdən əvvəl gərəkdir ki, əvvəlcə lətifəni yada salım.

"Bir məclisdə söhbət zamanı hamı bir ağızdan təsdiq edir ki, insan yaşa dolduqca zəifləyir, əvvəlki gücünü itirir. Molla dərhal etiraz edir:

- Elə şey yoxdur. 40 il əvvəl mənim gücüm necə idisə, indi də elə o cür qalıb.

Məclisdəkilər soruşur:

- Molla, sübutun varmı?

Molla cavab vetir:

- Əlbəttə. Bizim həyətin ortasında iri bir daş var. Mən 20 yaşım olanda da o daşı qaldıra bilmirdim, elə ndi - 60 yaşımda da qaldıra bilmirəm. Nə dəyişib ki?! Bu da sizə sübut".

İlk baxışda hər şey sadədir. Amma aydındır ki, məclisdəkilərə kələk gələn Mollanın bu "sübutunu" təkzib etmək lazımdır. Amma necə?

Mənim təkzibim belədir ki, Molla hiylə işlədir, elmi dillə desək, öz mühakiməsinin subyektini - yəni işlətdiyi cümlənin mübtədasını əksinə getdiyi mühakimənin subyekti yerinə qoyur və nəticədə "güc" və "gücsüzlük" anlayışlarını eyniləşdirir. İş burasındadır ki, məclisdəkilərin irəli sürdüyü mühakimədə gücün azalmasından söhbət gedir, gücsüzlükdən, onun artıb-azalmasından yox. Molla isə incə bir üsulla bu hökmün subyektini dəyişir - gücü gücsüzlüklə əvəz edir və beləliklə, gücsüzlüyün sabit qalması gücün də dəyişməməsi kimi qələmə verilir.

Əslində hər 2 halda - 20 yaşında da, 60 yaşında da daşı qaldıra bilməməsi Mollanın gücünə yox, gücsüzlüyünə dəlalət edir. Gücsüzlüyün dəyişməz keyfiyyəti isə heç vaxt gücün dəyişməz atributu ola bilməz. Mollanın mühakiməsində, ümumiyyətlə, gücdən, onun artıb-azalmasından söhbət getmədiyi halda həmin mühakimədən çıxış edib gücün dəyişməz qalması haqqında nəticə çıxarmaq sadəcə absurddur!

Allah rəhmət eləsin, çox ağıllı, müdrik insan olub Molla Nəsrəddin.

Növbəti lətifədə isə Mollanı daha "orijinal" statusda - necə deyərlər, bilərəkdən axmaq roluna girərək absurdda absurd situasiya yaradıb düşdüyü vəziyyəti gülüş predmetinə çevirən müdrik rolunda görürük. Həmin lətifə belədir:

"Bir nəfər əllərini arxasında gizlədib deyir:

- Molla, əlimdə nə gizlətdiyimi tapsan, onu sındırıb yağa salacam və qayğanaq bişirib sənə verəcəm.

Molla soruşur:

- De görüm, onun forması, rəngi necədir?

- Yumru şeydir. Üstü ağ, içi sarı rəngdədir.

Molla sevincək deyir:

- Aha, tapdım - ağ turpu dəlib içinə zəfəran töküblər".

Lətifə "absurd suala absurd cavab" prinsipi ilə qurulub, yəni verilən sual da (sual cümləsi kimi), cavab da təfəkkürün qanunlarına ziddir, absurddur. Şəxsin guya şifrlənmiş istəyi - əldə tutulmuş yumurtanın Molladan gizlədilməsi elə sualın özündə deşifrə olunur. Sual verənin belə səhvə getməsinin 2 səbəbi ola bilər: 1) O, bu səhvi bilərəkdən buraxır, sadəcə Mollaya sataşmaq, onu ələ salmaq istəyir; 2) Sualın mənasızlığı, cəfəngiyyat xarakterində olması onu verənin düşüncə kasadlığının, kütlüyünün təzahürüdür.

Yaxşı, bəs onda Mollanın da belə axmaq, cəfəng sualı eyni qaydada cəfəng tərzdə cavablandırması nəyə dəlalət edir?

Zahirən belə təəssürat yaranır ki, elə Mollanın özü də axmağın biridir ki, sualın özündəki cavabı görmür. Axı necə ola bilər ki, opponent gizlətdiyi şeyin yumurta olduğunu açıq-aydın sənə bildirir, sənsə onu təkzib edib deyirsən ki, yox, o, yumurta yox, turpdur.

Əslində isə bu situasiyada Molla kütlük, axmaqlıq yox, çevik ağıl, müdriklik nümayiş etdirir. Opponentinin səhv etdiyini ona başa salmaq üçün Mollanın tərbiyəçi roluna girib onu tənbeh etməsi, başına ağıl qoyması vəziyyətdən çıxmağın çox bəsit yolu olardı. Molla rəqibini ifşa etməyin, ona ağıl dərdi keçməyin daha təsirli və orijinal yolunu tapır - hər şeyi öz normal məcrasına salmaq əvəzinə intriqanı daha da qızışdırır, absurd suala elə absurd cavab verməklə, "axmaq suala ən yaxşı cavab elə axmaq cavabdır" məntiqi ilə opponentinə gülür, onu məsxərəyə qoyur...

Molla Nəsrəddin lətifələri mənə özünü bu müdrik qocanın mənəvi varisi elan edən 2-ci "Molla Nəsrəddinin" - dahi Cəlil Məmmədquluzadənin dram yaradıcılığına keçid edib onun "Ölülər" və "Dəli yığıncağı" pyeslərini xalis absurd dramlar kimi təhlil etmək şansı verir.

Amma mən bunu sonrakı yazılara saxlayıb hələlik son nöqtəni qoymağa məcburam.

Əlisəfdər Hüseynov

525-ci qəzet 2022.- 30 sentyabr.- S.13.