Əsrlərə sığmayan ömür

XX əsr Azərbaycan elmi fikrinin formalaşmasında, inkişaf etdirilməsində, xalqımızın ictimai-siyasi həyatında müstəsna xidmətlər göstərmiş görkəmli simalardan biri də akademik Firuz Əli oğlu Məlikovdur.

Yenilənən hər ilin ilk günlərində respublikamızın elmi ictimaiyyəti, onun yetirmələri, tələbələri, yaxınları bu böyük elm xadiminin, elm-təhsil təşkilatçısının ad gününü qeyd edir. 2022-ci il isə unudulmaz alimin 120 illik yubileyidir.

Ötən ilin son günlərində bu münasibətlə Gəncədə özünün bünövrəsini qoyduğu, adını daşıdığı Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Heyvandarlıq İnstitutunun təşkilatçılığı ilə böyük tədbir keçirilirdi.

Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının tarixinə nəzər yetirəndə Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Üzeyir Hacıbəyov, Yusif Məmmədəliyev, Əlibaba Abdullayev və b. kimi düha sahiblərini görürük. Onların hərəsi bir məktəb yaratdı, bir bünövrə qoydu. Akademik Firuz Məlikov da elm tariximizə Azərbaycan heyvandarlıq elminin banisi, Azərbaycan heyvandarlıq elmi məktəbinin yaradıcısı kimi daxil olub. Onun hər əsəri həmin elmin, elmi məktəbin təməl daşları, dayaqları, sütunlarıdır.

Ötən əsrdə beynəlxalq elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuş "Məlikov metodikası" termini var. Bu termin heyvandarlıq elminin əsas istiqamətlərindən olan qoyunçuluğun, yeni qoyun cinslərinin yaradılmasınin elmi proqramıdır. Bu gün də həmin metodika aparılan elmi-tədqiqat işlərində bir elmi qanun kimi əsas götürülür.

Akademik Firuz Məlikov böyük elm xadimi olmaqla yanaşı, həm də tanınmış ictimai-siyasi xadim idi. O, dəfələrlə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilib. Fəaliyyəti dövründə öz həyatını canından artıq sevdiyi xalqının, millətinin tərəqqəsinə, çiçəklənməsinə, elmimizin inkişafına sərf edib.

Firuz Əli oğlu Məlikov 1902-ci il yanvarın 7-də Salyan rayonunun Kürqaraqaşlı kəndində, müəllim ailəsində anadan olub. Atası Əli Məlikoğlu dövrünün qabaqcıl ziyalılarından, fars, ərəb, rus, dillərinə mükəmməl yiyələnmiş elm, ürfan sahibi idi. O, Kürqaraqaşlıda mədrəsə açaraq, əvvəl orada, sonra isə kənddəki rus-tatar məktəbində dərs deyir. Əli kişi Firuzu da zəhmətə alışdırır, onda torpağa, yurda, el-obaya, vətənə sevgi aşılayır, elmə təhsilə həvəs oyadır. Firuz yeddi yaşında ikən Salyandakı iki sinifli ibtidai məktəbə gedir. 1913-cü ildə oranı, 1921-ci ildə orta məktəbi bitirir.

Atasını erkən itirən Firuz özlərinə məxsus torpaq sahəsində çalışmaqla anası Xeyransa xanıma kömək edir. Sonra Səlyan Qəza İnqilab Komitəsində, Səlyan Əmək Məktəbində dərs deməklə evlərinin dolanışığını təmin etməyə çalışır. O, anasının vəfatından sonra, 1921-ci ildə Bakıya gəlir. 1927-ci ilə qədər Bakı Ali Partiya Məktəbində Bakı şəhər fəhlə fakültəsinin Qaraşəhər şöbəsində, axşamlar isə Əli Bayramov adına klubda təşkil edilmiş kurslarda dərs deyir.

Firuz Məlikov əvvəl Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tibb fakültəsini qazansa da, sonra oradan çıxıb Politexnik İnstitutunun Kənd təsərrüfatı fakültəsinə daxil olur. 1928-ci ildə buranı bitirir. Onu fakültənin xüsusi heyvandarlıq kafedrasında laborant vəzifəsinə işə götürüb institutda saxlıyırlar. Elə buradan da onun qarşısında geniş üfüqlər açılır.

Firuz Məlikov 1930-cu ildə İnstitutun xüsusi Heyvandarlıq kafedrasında dosent vəzifəsini tutur. SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1935-ci il oktyabr ayında çıxardığı qərarla ona professor adı verilir.

Firuz Məlikov apardığı elmi-tədqiqat, yaradıcılıq işləri ilə yanaşı, 1930-cu ildən ömrünün sonunadək respublikamızın ali məktəblərində heyvandarlıq, heyvanların genetikası, ekologiyası və s. mövzularda mühazirələr oxuyub.

Akademik Firuz Məlikov müxtəlif vaxtlarda müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. 1930-31-ci illərdə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda dekan, Azərbaycan Zoobaytarlıq İnstitutunun elm və təhsil üzrə direktor müavini, həmin institut Kənd Təsərrrüfatı İnstitutu ilə birləşdirildikdən sonra dekan, 1941-44-cü illərdə həmin institutun elm, təhsil işləri üzrə rektor müavini, 1944-1949-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Heyvandarlıq Təcrübə Stansiyasının direktoru, 1951-ci ildən də Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı nazirinin müavini vəzifəsində çalışıb.

Firuz Məlikov 1945-ci ildə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasına seçilən ilk həqiqi üzvlərdən, akademiklərdən biri oldu. O, 1946-cı ildə "Azərbaycanda qaragülçülük" mövzusundakı doktorluq işini müdafiə edib kənd təsərrüfatı elmləri doktoru elmi dərəcəsini aldı.

1948-ci ildə isə o, Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvü, akademiki seçildi. Firuz müəllim ötən əsrdə dünyanın ən nüfuzlu elmi qurumlarından olan bu akademiyaya seçilən ilk azərbaycanlı alim idi. Sonralar onun ən yaxın silahdaşlarından olan həmkəndlisi, professor Ağaxan Ağabəyli həmin akademiyanın müxbir üzvü oldu.

Firuz Məlikov 1958-ci ildə Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasını yaratdı. O, seçki yolu ilə həmin akademiyanın həqiqi üzvü, akademiki, həm də prezidenti seçildi.

Ötən əsrin otuzuncu illərində sosializm deyilən yeni quruluş, yeni cəmiyyət özünəməxsus təsərrüfat formalarının yaradılmasını tələb edirdi. Kollektivləşmə adlanan siyasət sürəkli şəkildə həyata keçirildi. Bu da yeni kadrların hazırlanmasını ali və orta ixtisas məktəblərinin açılmasını vacib məsələ kimi qarşıya qoyurdu. Təbii ki, ardınca da yeni dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin yazılması məsələsi gəlirdi. Bu sarıdan da Azərbaycanda heç bir iş görülməmişdi. Belə tarixi şəraitdə Firuz Məlikov ilk fundamental əsərini "Heyvandarlıq (Zootexnika)" kitabını yazdı. Bununla da o, Azərbaycanda heyvandarlıq elminin bünövrəsini qoydu. Əsər 1932-ci ildə Bakıda, "Azərnəşr"də 4.000 nüsxə ilə çap olundu. 1962-ci ildə çoxsaylı əlavələrlə yenidən nəşr edildi.

1941-ci ilin iyun ayının 19-da "Azərnəşr" müəllifin yeni "Azərbaycanda Ankara keçiləri" adlı kitabını çap etdi. Bu əsər uzun illər ərzində Mingəçevirdəki keçiçilik təsərrüfatında aparılmış tədqiqatların uğurlu nəticələrini özündə əks etdirirdi. Hələ XVI-XVII əsrlərdən bəri Türkiyədən yaxşılaşdırıcı, məhsuldar cins kimi dünyaya yayılmış Ankara keçilərinin Azərbaycanda da öyrənilməsi, onların yerli cinslərlə mələzləşdirilməsi istiqamətindəki tədqiqatlar, təcrübələr yeni məhsuldar, sağlam nəslin alınmasına gətirib çıxardı.

Akademik Firuz Məlikov 1941-1945-ci illərdə heyvandarlığın ən aktual problemlərinin həllinə aid on bir elmi tədqiqat işi apardı. Çox böyük uğurlar qazanıldı. Bunun da səbəbi görkəmli alimin məhsuldar cinslərin, sürülərin yaradılması istiqamətindəki təcrübələrin, tədqiqat işlərinin əsasını təşkil edən elmi sistemin, sxemin öncə hazırlanması, müəyyən elmi bünövrəni qoyması idi. "Balbas və Şirvan qoyunlarının iki dəfə qırxılması", "Azərbaycanda çox bala verən qoyunların qırxılması", "Azərbaycanda qaragülçülüyün staxanovçuları" adlı tədqiqat işlərində əldə edilən nəticələr həmin dövrdə bütün plan və tapşırıqlardan əlavə 100 tondan çox yun istehsal etməyə imkan verdi. Sürülərin balavermə qabiliyyəti 23 faizdən 45 faizə qaldırıldı.

Beləliklə, qabaqcıl heyvandarlıq işinin elmi əsasının yaradılması, bu zəmin üzərində heyvandarlıq təcrübəsinin daha da inkişaf etdirilməsi müharibə dövründə, kəskin ehtiyac duyulduğu bir vaxtda sahənin məhsuldarlığının ən yüksək səviyyəyə qaldırılmasına səbəb oldu.

"Azərbaycanda qaragülçülük" (1946), "Azərbaycanın dağ merinosu" (1946), "Qoyunçuluq" (1953) və s. əsərləri Azərbaycan heyvandarlıq elminin inciləridir. Firuz Məlikov həm də "Azərbaycanın qonur malı" cinsinin müəllifidir.

Akademik Firuz Məlikovun yaradıcılığında zərif yunlu qoyunların yetişdirilməsi istiqamətində aparılan tətqiqatlar çox geniş yer tutur. Müasir tip Azərbaycan dağ merinosunun yaradılması işlərinin həyata keçirildiyi Gədəbəy Döllük-damazlıq ocağına metodiki rəhbərlik edərək kollektivlə birlikdə illər boyu apardığı səmərəli işlər böyük uğurla nəticələndi. Yeni zərif yunlu qoyun cinsi - Azərbaycanın dağ merinosu yaradıldı. Bu cinsin yetişdirilməsində akademik Mirzə Sadıqov, Gədəbəy Döllük-damazlıq Ocağının rəisi S.S.Hüseynov, həmin ocağın Zootexniki V.Q.Smaroqain və Qara Məmməd oğlu Qarayev, Çoban Qara akademik Firuz Məlikovla birlikdə çalışdılar. 1947-ci ildə onlara SSRİ hökumətinin qərarı ilə İ.Stalin adına Dövlət Mükafatı verildi.

Elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyətinə, dövləti, xalqı qarşısında göstərdiyi xidmətlərə görə Firuz Məlikov 1941-ci ildə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adına, 1943-cü ildə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeninə, 1944-cü ildə "Qafqazın müdafiəsinə görə", 1945-ci ildə "1941-1945-ci illərdəki Böyük Vətən müharibəsinə görə", 1946-cı ildə "Lenin ordeni"nə, 1949-cu ildə "Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni"nə, eləcə də Ümumittifaq Kənd Təsərüffatı Sərgisinin qızıl və gümüş medallarına layiq görülüb.

Ötən əsrin qırxıncı illərinin axırından Azərbaycan heyvandarlıq elmi, heyvandarlıq elmi məktəbi özünün yeni inkişaf mərhələsinə daxil oldu. Artıq respublikada güclü elmi baza, elmi kadrlar körpüsü yaradılmışdı. Təbii ki, bu baza möhkəm bir bönövrənin, akademik Firuz Məlikov elmi irsinin, yaradıcılığının üzərində dayanırdı.

Akademiklər Məmmədtağı Qəniyev, Mirzə Sadıqov, Məmmədtağı Cəfərov, professorlar Ağaxan Ağabəyli, Zülfüqar Verdiyev, Eyyub İsgəndərov, Bala Ağayev, Rəhim Səttarzadə, Rəhim Hüseynov, Cahangir Axundov, Abdulla Həşimov, Surxay Quliyev, Kamal Ağalarov, Müseyib Əliyev və b. elm xadimləri yetişdi. Onların sayəsində Azərbaycan heyvandarlıq elmi məktəbi ötən əsrdə özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. Dünyada ilk dəfə olaraq heyvanların süni mayalandırılmasının yeni, orijinal metodu işlənib hazırlandı. 1951-1955-ci illərdə Firuz Məlikovun elmi rəhbərliyi, məsləhətçiliyi ilə onun tələbəsi Eyyub Bəşirov tərəfindən elmə gətirildi. "Bəşirov metodu" adı ilə tanınan bu elmi iş məhsuldarlığı min dəfəyə qədər artırmağa imkan verir.

Ötən əsrin ortalarında keçmiş ittifaqda öz nüfuzuna, əhatə etdiyi coğrafiyaya görə iki böyük heyvandarlıq elmi məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Biri Moskva, rus-sovet elmi məktəbi idi. Bu məktəbə akademik Viktor Milovanov rəhbərlik edirdi. İkincisi isə akademik Firuz Məlikovun rəhbərlik etdiyi çox geniş coğrafiyanı əhatələyən Azərbaycan heyvandarlıq məktəbi idi. Orta Asiyada, Şimali Qafqazda, Zaqafqaziyada aparılan elmi tədqiqatlar bilavasitə akademik Firuz Məlikovun rəhbərliyi ilə həyata keçirilirdi.

Altmışıncı illərdə Azərbaycan heyvandarlıq elmi məktəbinin sərhədləri aşıb uzaq ölkələrə çatdı. "Məlikov metodikası", "Bəşirov metodu" elmi qanun kimi, professor Ağaxan Ağabəylinin "Camışçılıq" kitabı qiymətli dərslik kimi Hindistanda, Pakistanda, Vyetnamda, Misirdə və b. ölkələrdə geniş istifadə olundu. Əlcəzairin, Çilinin damazlıq-döllük, heyvandarlıq sistemləri Azərbaycan heyvandarlıq elmi və təcrübəsi əsasında yenidən quruldu. Bolqarıstanda professor Aleko Alekseyevlə birgə "Bolqar murrəhi" camış cinsini yaradan Eyyub Bəşirov Əlcəzairdə də, Çilidə də bu ölkələrin heyvandarlığının inkişafına böyük töhfələr verdi.

Dünya liderlərindən Leonid Brejnev, Aleksey Kosigin, Roma Papası VI Pavel, II Yelizaveta, Huari Bumedyan, Salvador Aleyende Azərbaycan heyvandarlıq məktəbinin elmi və təcrübəsinə yüksək dəyər verdilər. Bu mənada bir faktı da nəzərə çatdırmaq istərdik. Azərbaycan heyvandarlıq məktəbinin elmi və təcrübəsi öz əksini poeziyamızda, musiqimizdə, incəsənətimizdə də tapıb. Ölməz sənətkarımız, Xalq artisti Bəxtiyar Vahabzadənin "Qarabağ atı", unudulmaz Şahmar Əkbərzadənin "Qaragül əmlik" şeirləri, bəstəkar Ağabacı Rzayevanın, Xalq şairi Mirvarid Dilbazinin sözlərinə yazdığı "Çoban Qara" mahnısı heyvandarlıq elmi və təcrübəsinin bədii əksidir, təqdiridir.

Akademik Firuz Məlikov həm böyük alim, həm də böyük insan idi. O, təkcə yaxınlarının, ailəsinin qayğısını çəkmirdi. Bütün yetirmələrinin, tələbələrinin, qohum-qonşularının qeydinə qalırdı. Tələbələrinin institutdan sonrakı işləri ilə, ev qayğıları, dolanışıqları, mənzil məişət şəraitləri ilə də maraqlanırdı. Elmi işlərinin uğurla başa çatdırılmasına xüsusi qayğı ilə yanaşır, sağlamlıqlarının qorunmasına çox böyük diqqət yetirirdi. Özünün maddi imkanları daxilində kasıb tələbələrə, aspirantlara yardım da edirdi. Əlaçı, lakin maddi imkanları zəif tələbələrə hər ay kömək göstərirdi. Bunu digər müəllimlərə də təlqin edirdi.

Firuz Məlikovun yetirməsi Eyyub Bəşirova yazdığı vəsiyyətnaməsi, göndərdiyi məktubları onun bütün parlaq insani keyfiyyətlərini apaydın göstərir. Bu vəsiyyətnamə insanın, insanlığın mənəviyyat kodeksidir desək, yanılmarıq. Bu, həm də gələcək nəslə bir öyüddür. Bu öyüd nurlu bir insanın qəlbindən qopub ömür yollarını işıqlandırar.

1965-ci il noyabrın 12-də akademik Firuz Məlikov 63 yaşında Bakıda dünyasını dəyişdi. O, Fəxri Xiyabanda dəfn olundu. Özündən sonra böyük bir məktəb, elmi bünövrə, qiymətli elmi xəzinə, elmi ənənələr miras qoyub gedən alim, unudulmaz insan nədənsə diqqətdən kənar qaldı. Heç məzarı da götürülmədi. Xalq, tələbələri, silahdaşları unutmasa da, o vaxtkı, rəhbərlər yaddan çıxarmışdı.

Lakin Ümummilli lider Heydər Əliyev 1969-cu ildə hakimiyyətə gələndən sonra böyük alim hörmətlə anıldı. 1972-ci ildə Akademik Firuz Məlikovun 70 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd edildi. Məzarı abadlaşdırıldı, yaşadığı binanın önündə barelyefi asıldı. Adı əbədiləşdirildi. Ümummilli lider Firuz Məlikovun ailəsini qəbul edib qayğıları ilə maraqlandı. Xüsusi diqqət və qayğı ilə əhatə etdi.

Ömrü əsrlərə sığmayan bir alimin elmi, xeyir əməlləri onu əbədi yaşadacaq.

Əfqan MƏMMƏDOV

525-ci qəzet.- 2022.- 11 yanvar.- S.12.