"Teatrı yer üzünün cənnəti
hesab edirəm"
İntiqam Soltan: "Bu teatr mənim övladım, bu kollektiv mənim aləmdir"
Bakı Uşaq və Gənclər Teatrının təsisçi-rəhbəri
İntiqam Soltanla elə sözügedən teatrda
görüşdük. Mədəniyyət
evində yerləşən teatrın şəraiti geniş
olmasa da, İntiqam Soltanın özü genişürəkli
bir insan kimi yaxşı tanınır. Onunla, məncə, səmimi,
maraqlı bir söhbətimiz oldu və həmin söhbəti
oxuculara təqdim edirəm.
- İntiqam müəllim, ilk sualım belədir: niyə
məhz teatr?
- Suala sualla cavab verə bilərəmmi?
- Olar.
- Teatr yox, bəs nə? Bu dünyanın ən gözəl məkanı
teatrdır, mən o yerdə olmaq istəmişəm və
şükürlər olsun ki, oradayam. Gözəllik
etalonu hər kəs üçün fərqlidir. Mənim üçün teatrdan gözəl
heç nə yoxdur. Burada azadlıq var,
rahatlıq, sərbəstlik, yaradıcılıq var.
Görün biz nə gözəl yerdəyik. Həm
iş prosesi zamanı, həm də daxilən buranın insanları
hər zaman yüksəklərdə uçur. Məişətə,
sosial sıxıntılara, problemlərə yuxarıdan
aşağı baxa bilir burada çalışan hər kəs.
Teatrı yer üzünün cənnəti hesab
edirəm. Və mən də
özümü dərk edəndən burada olmaq istəmişəm.
- Bakı Uşaq və Gənclər teatrının direktorusunuz,
bədii rəhbərisiniz. Maraqlıdır,
heyətiniz necə, sırf gənclərdən ibarətdir,
yoxsa?
- Bunu da əlavə etmək istəyərdim
ki, direktoru olmaqla yanaşı, həm də
yaradıcısıyam bu teatrın. Bir neçə
müəllif teatrı var ki, onlardan biri də Bakı Uşaq
və Gənclər Teatrıdır, bu teatrın müəllifi
mənəm. Təbii ki, heyətimizin əksəriyyətini
gənclər təşkil edir. Amma
mütləq o gənclər öz cığırını
düzgün tapmaq üçün əvvəldən bu yolda
gediş-gəlişli cığırı olan şəxslər
də olmalıdır. İndiki gənclər
cığır açmağa tənbəllik edirlər.
Ona görə də yaşlı nəslin
nümayəndələri mütləq şəkildə
olmalıdır. Bu sənətin məsuliyyətli
və ciddiliyi bilinməlidir. Həm də
adama qəribə gələr ki, hansısa bir məkana
düşəsən və özün özünə
böyüklük edəsən. İnsan
kor-koranə ağsaqqallıq edə bilməz. Axı insan özü də özündən
böyük görəndə artıq rahat olur. Çünki bilir ki, o, büdrəyərkən istənilən
halda onun əlindən tutmağa, qaldırmağa adamı var.
- Bildiyim qədərilə
aktyor sənəti sahəsi üzrə təhsil
almısınız. Filmoqrafiyanıza nəzər salsaq, aktyor
olaraq da rollarınız bəllidir. Bəs bu
gün aktyor olaraq fəaliyyət göstərə bilirsiniz?
- Akyor üçün ən
ağır iş inzibati işçi olmaq, idarəçilikdir.
Amma inanın ki, iti oynayanlar üçün it
geyimi keçirib əynimə dublyor oluram, pişiyi oynamaq gərəkirsə,
pişik geyimi keçirib səhnəyə
çıxıram. Bu, mənim peşəmdir.
Yeni il şənliyində Ayını da,
Şaxta babanı da oynadım. Təbii, qar
qızı oynasam, uşaqlar məndən qorxardı
(gülümsəyir). Aktyor sənəti mənim
şah peşəmdir. Direktorluğa isə müvəqqəti
iş olaraq yanaşıram. "Bu günün
sonunadək direktoram" kimi yanaşıram bu sahəyə.
Heç vaxt sabah direktor olaraq bu işi
görəcəm kimi də xəyal etmirəm. Bu gün rəhbər
mənəm, bu iş olmalıdır. Bu teatrda
da ona görə direktor olmağa razı olmuşam ki, bu teatr
sözün əsl mənasında mənim övladımdır.
Necə deyərlər, bu teatrı mən
doğmuşam. Heç bir ana öz
körpəsini başqasının qucağında görmək
istəmir. Ehtiyat edir ki, o uşağa
ögey münasibət göstərərlər. Buranın ideya müəllifi özüməm.
Təsəvvür etmək çətindir ki, mən
buraya necə həssaslıqla yanaşıram. Adicə bir haşiyə çıxım ki,
keçən dəfə gözətçinin diqqətsizliyi
ucbatından su açıq qalıb və səhərədək
su gedib. Bu suyun ödənişini dövlət
edir. Amma dövlət ödəyir deyə
bu açıq qalmalıdır?! Düşünürəm,
mən onu cəzalandırmasam, bu hal yenidən təkrarlana bilər.
Yaxud bu yaxınlarda qəribə bir əmr imzalamışam
ki, səhnədə məşq zamanı xarici dildən
istifadə edən, kimliyindən asılı olmayaraq, hər
bir aktyor 1 manat, tamaşa zamanı isə 5 manat məbləğində
cərimə ödəyəcək. Eləcə
də xarici dildə tamaşa hazırlanırsa, Azərbaycan
dilində kəlmə işlədilməməlidir. Eyni cərimə buna da şamil olunur. Mən idarə mexanizmini tapmışam. Və
gələnlərə də ilk sözüm bu olur: mən o kəsləri
idarə edirəm ki, onlar özü özünü idarə
edə bilmir. Və sual verdikdə ki,
özün özünü idarə edə bilirsənmi,
artıq "bəli" cavabını eşidirəm.
O zaman sənə idarəçi lazım deyil. Get, sakitcə
işini gör. Burada kimisə sıxmaq kimi bir
niyyətim də yoxdur, çünki bununla mən nəsə
qazana da bilmərəm. Düşünürəm,
mənim üçün əsas olan işçinin
gördüyü işdir. Onun bura səhərdən
axşama kimi gəlib oturması vacib deyil. Formal olaraq direktoram, amma heç vaxt o
ayrı-seçkiliyi qoymuram. Düşünürəm,
bu kollektiv mənim ailəmdir və hər ailənin də bir
böyüyü mütləq olur.
- İllər əvvəl müsahibələrinizin
birində bəzi şeylərin tərbiyə ilə deyil,
genlə ötürüldüyünü qeyd etmişdiniz. Bizim genetik kodumuza irsi tərbiyə də
daxil deyil?
- Əslində, onu nəzərdə
tutub demişəm. İrsi keçmə təkcə fiziki
deyil də, həm də mənəvi-psixoloji yöndən
olur. Məncə, bu, düzgün
yanaşma deyil ki, çobanın oğlu mütləq
çoban olmalıdır. Bu yolla işləmək
olmaz. Əksinə, çobanın oğlu
əziyyətlə çörək qazanmağın nə
olduğunu bilir, bunun şahidi olduğu üçün də
daha çox zəka ilə çörək qazanmağa meyl
edir. Bu fürsətdən zamanında
istifadə etmək lazımdır. Tələbatla
təklif üst-üstə düşəcəksə, o zaman
uğur qazanıla bilər. Birinin daxili tələbatı
buna imkan verirsə, biz ona uyğun vəziyyət təklif
edirik ki, gəl bu işi gör. Çalışırıq
ki, doğru istiqamətə yönəldək.
- Təklif olunmuş vəziyyət
ifadəsilə tez-tez rastlaşırıq. Buna
aydınlıq gətirərdiniz.
- Çox gözəl məqama
toxundunuz. Mən tez-tez bu ifadəni işlədirəm.
Cəfər Cabbarlının "Aydın" pyesindən bir
məqamı çatdırmaq istərdim, ilk cümləsi belədir:
"Bu yaşadığım mühit və həyat şərtlərinin
mənə verdiyi tərbiyədir". Siz
övladınızı deyil, özünüzü tərbiyə
edin, övladınız da sizə baxıb tərbiyə
götürsünlər. Bütün
günü döymək, təhqir etmək, uşağın
gözü qorxsun deyə onu hədələmək
düzgün yanaşma deyil. İnsan
özünü tərbiyə etməlidir daima. Aktyor da həmçinin, həyatı hər bucaqdan
tamaşaçıya çatdırandır. Bir kəlmə ilə desək, aktyor elə, təklif
olunmuş vəziyyət deməkdir. Bu
gün mənim təklif olunmuş vəziyyətim
direktorluqdur, əgər tamaşaya quruluş verəcəyəmsə,
rejissorluqdur. Hansısa tələbəm
tamaşa qurursa və mən orada aktyor kimi rol alıramsa, mənə
təklif olunan vəziyyət aktyorluqdur. Mən
artıq orada nə rejissoram, nə direktor. Əgər mən rolumu düzgün yerinə
yetirmirəmsə, tamaşanın taleyi şübhə
altına alınır. Ona görə də
bunu düzgün dəyərləndirmək lazımdır.
Hətta bu vəziyyət üç yerə
haçalanır: Nə, niyə, necə sualları. Təklif olunmuş vəziyyət nədir? Niyə təklif olunur? Və o vəziyyəti
necə çatdırmalıyıq? Çünki
bizim missiyamız tamaşaçını inandırmaqdır.
Tamaşaçıları peşman etməməliyik.
Düşünməsinlər ki, vaxtımı
və pulumu hədər yerə itirdim.
- Rejissorlarla
aktyorlar arasında anlaşılmazlıqlar olurmu?
- Mənim xüsusi bir
üçbucaq düsturum var: iş görən, iş
gördürən və iş. İş görən aktyor,
işi gördürən rejissor və iş roldur. Daha da sadələşdirsək, həkim, xəstə
və xəstəlik. Əgər xəstə
xəstəliklə birləşərsə, həkim qalacaq kənarda.
Əgər xəstə həkimin dediyinə əməl
etməsə, həkim xəstəliklə birləşəcək
və analizini dəqiqləşdirib süni yolla müalicə
edəcək və onda da gec və müvəqqəti nəticə
əldə olunacaq. Amma əgər xəstə
həkimlə birləşəcəksə, xəstəliyə
qalib gələcəklər. Başqa yerə
yozmağa ehtiyac yoxdur, bunlar primitiv misallardır, amma həm də
gerçəkdir. Burada rejissor da
tamaşanın taleyini düşünən əsas
insandır. Ona görə də aktyorla
rejissorun işi birlikdə olmalıdır. Əgər aktyor hər gün rolunu qucaqlayıb
yatacaqsa ki, mənimdir bu. Rejissorun dediyini anlamayacaqsa, rolunu nə
qədər gözəl oynasa belə, tamaşaya girməyəcək.
Teatrda da muxtariyyət yaratmaq doğru
düşüncə deyil. Bu halda rejissor
obrazı təhlil edib, diktatorluq edəcək. Bu zaman da aktyor müqəvva olacaq. Yaxşı olar ki, həmişə
sözümün əvvəlində dediyim düstura hər kəs
əməl etsin, çünki o halda uğur qazanmaq
mümkündür.
- Rollardan söz
düşmüşkən, yaşatma, yoxsa göstərmə?
- Baxır məqamına. Milli teatr ənənəsi oyun üzərində qurulub. Hətta Türkiyədə buna "oyunculuk" deyirlər. Oyun yaşanmır. Bu, göstərmə sənətidir. Səhnədə yaşama məktəbi dediyimiz odur ki, aktyor rolu o qədər gözəl yaşasın, tamaşaçı buna inansın. Və o zaman hər kəs tamaşadan zövq alır. Amma bütövlükdə bu göstərmədir. Biz xalq olaraq oyuna meyilliyik. Əslinə qalanda bütün millətlərdə dəbdəbəli geyinib teatra üz tutarlar. Biz isə daha çox meydan tamaşalarına üstünlük verərik. Çünki insan küçəyə adətən eyni açılsın deyə, stress atsın deyə çıxar. Müəyyən iş adamlarını nəzərdə tutmuram. Yəni insanlar küçədə gördüklərinə diqqət edərlər. Adicə Novruz şənliyində keçəl, kosa, təkə olur. Təsəvvür edin, təkə vurur, kosa ölür və orada yas qururlar. Keçəl deyir ki, ay təkə, sən neylədin? Kosa bu yerdə qalxır, deyir ki, ölməmişəm, yalandı, çırtma vurun amandı və sair. Hər kəs də bilir ki, bu, oyundu və hər dəfə də buna maraqla baxırıq. Biz əslində, millət olaraq bunlara daha çox meyilliyik. Təbii, klassik ənənələri də var ki, bu yaşama məktəbinə daxildir və yetərincə inkişaf edib. Amma çox təəssüf ki, hazırda teatrlara diqqət dayaz səviyyədədir.
- Bir az əvvəl sözünüzdən belə başa düşdüm ki, tamaşaların açıq havada olmasının tərəfdarısınız. Hava şəraiti uyğun olmadıqda necə? Həm axı bilet satışı da olmalıdır.
- Mən nidalı
şəkildə demədim. Sadəcə meydan
tamaşalarına meyilli olduğumuzu daha çox diqqətə
çatdırmaq istədim. Pis hava şəraitində əlbəttə
ki, kimsə stress atmağa çıxmaz (gülür). Nadirən
bir-iki nəfər nəfəs almaq üçün
çıxar. Amma istənilən halda zamanı dəyişmək
də mümkündür. Olmaz bu gün, olar sabah. Əgər
kiminsə istirahətinə yardım edirəmsə, nə
xoş mənə. Və təsəvvür edin ki, meydan
tamaşalarının psixoloji yükü az olur. Mən
tamaşaya gələn adamların eynini açmalıyam. Onu
gərgin edəcəmsə, day nə oldu?.. Son zamanlar tam mütəşəkkil
formada çiçəklənməyən teatr var ki, form
teatrıdır. Bu teatr problemi tamaşaçıya
göstərməklə bərabər, həlli yolunu da
göstərə bilir. Müəyyən problemi olan insan
teatra stress atmaq üçün gedirsə, orada yüklənməməlidir.
Hətta belə bir metafora edim ki, vaksin səbəbi
xəstəliyin özündə axtarmaq deməkdir.
Baxın, bu gün dünyanı ağuşuna alan
pandemiyada belə, vaksin xəstəliyin özündən yaradılıb.
- Güzgü effekti... Yəni
travmanın səbəbi əslində özündədir.
- Bəli, eynilə. Bizim
oyun üslubumuz da başqadır. Hətta görünməz
teatr növü də var. Mən ideyanı həyata
keçirirəm və tamaşaçı bunu hiss etmir, aktyor
olduğumu anlamır.
- Bir az öncə pandemiyadan söz açdıq,
pandemiya teatrlara yetərincə zərbə vurdu, bu dönəmlərdə
nə etdiniz?
- Onlayn çalışdıq. Amma prinsiplərimizə ziddir bu. Çünki biz
uşaqları, gəncləri canlı ünsiyyətə dəvət
edirik. Kino ekranın o bir üzüdür.
Və kinoya müdaxilə edə bilmərsən.
Amma biz tamaşaçının gözlərinə
baxıb oynayırıq. Onlara heç
kimin deyə bilməyəcəyi sözləri deyə bilirik,
səhnədən birbaşa onlarla təmas yaradırıq.
Kinolar qəddardır bir az. Psixoloji durumun yerində
olmayıb televizoru açarsan və qorxu filmi ilə rastlaşarsan.
Səni daha da gərgin edər. Amma teatr belə deyil. Məsələn,
uşaq tamaşasıdır və uşaq evlərindən
kimsəsiz uşaqlar gəlib. Tamaşada
elə hissələr olur ki, onlar üçün nəzərdə
tutulmur, məsələn, valideyin qayğısı. Mən çalışıram yerindəcə
müdaxilə edib onları mətndən kənarlaşdırıram.
Uşaqları mənən sındırıb
geri yola sala bilmərəm. Ömür boyu
onlara travma yaşatmış olaram, həmçinin, onlar
teatra ömür boyu nifrət etmiş olar.
- Əbəs yerə deyilməyib
ki, teatr canlı sənətdir.
- Təbii ki, televiziya yerindəcə
hansısa filmə, seriala müdaxilə edə bilmir və
tamaşaçı qismini nəzərə almır tam olaraq. Amma biz birbaşa tamaşaçı ilə təmas
yaradıb, onlarla bağ qururuq. Burada nitq mədəniyyəti,
rəssamlıq, musiqi və s. var. Burada incəsənətin
bütün bucaqları bir arada toplanıb.
- Son olaraq
oxucularımıza, gənclərimizə nə demək istəyərdiniz?
- Azad böyüsünlər,
ikiüzlü olmasınlar. Sözlərində
hər zaman bütöv olsunlar. Hesabatları
ən birinci öz vicdanlarına versinlər. Hər kəs ki, özünə nəzarət edə
bilmir, mütləq başqaları onlara nəzarətçi
olacaqlar. Mən öz hərəkətlərimə
sərhəd qoymasam, başqası mənim hərəkətlərimə
sərhəd qoyacaq. Öz çərçivələrini
müəyyən edib, o çərçivə daxilində sərbəst
və azad yaşasınlar.
Şəlalə CAMAL
525-ci qəzet
.- 2022.- 18 yanvar.- S.12;13.