"AZ-YA" -
TARİXİN PASPORTU
Sovet dövrü türk xalqları tarixində əhəmiyyətli
və ağır dövrdür. Bu dövrdə millətlərə
həm mədəni, maarifçi güc, həm istiqlaliyyət
əzmi gəlmişdir. Məhz həmin
çarpışmalı illər idi ki, Oljas Süleymenov
"Az-Ya"sı ilə türk
xalqının tarixi gücünü,
köçürülmüş slavyan ədəbiyyatını
ortaya qoymuşdur. Müəllifə görə,
qədim slavyan dastanı "İqor polku dastanı" nadir
abidədir, burada bir çox türk sözləri öz ilkin
mənalarında qalmışdır. Bu
dastan türklərin milli gücü idi.
Əsər 1975-ci ildə nəşr olunub və 70-80-ci
illərdə ümumtürk poeziyasının ən görkəmli
nümayəndəsi olaraq yazıçıya dünya
şöhrəti qazandırır. Dilimizə Natiq Səfərov tərəfindən
rus dilindən tərcümə olunan əsər iki hissədən
ibarətdir: birinci hissədə "Qızılquşlar və
qazlar" adı altında "İqor polku dastanı"ndan
və ordakı türkizmlərdən danışılır,
ikinci hissədə isə "Şumernamə" qədim
türk dili tarixi, dünya dillərinin qovşağı,
mifoloji anlayışlar, tarixi adlar araşdırılır.
Moskvada - SSRİ Elmlər Akademiyasında 1976-cı ilin
fevralında aparılan müzakirələrdən sonra
1976-cı ildə əsər yasaq olunmuşdu. Çünki
müəllif bəzi qadağa qoyulmuş mövzulara
toxunmuşdu. Belə ki, slavyan
xalqlarının türklərdən nələr oğurlayaraq
özlərinə tarix yazmasını müəllif dəlillərlə
göstərmişdi. Əsəri oxuduqca
slavyan xalqlarının sanki oğurluq tarixə sahib
olduqları, köklərinin türklərə
dayandığı şillə kimi üzlərinə
vurulmuşdu və bu Sovet hakimiyyəti üçün qəbuledilməz
bir əsər oldu.
Əsərin əvvəlində müəllif
"İqor polku dastanı" və "Zadonşina"
tarixinin qısa xülasəsini verir. Onların tədqiq
olunması, nüsxə sayları və digər məsələlər
haqqında danışır. A.Mazonun
"İqor polku dastanı"ndakı bütpərəstlik
və süni xristianlıqla bağlı ortaya qoyduğu fikrə
müdafiəçi yanaşanlara müəllif "mənbəni
bilmək mənbədən nə almaq istədiyini bilməkdən
qat-qat əhəmiyyətlidir, əgər riyaziyyat və fizika
da belə saxta vətənpərvərlik təzyiqinə məruz
qalsaydı, bəşəriyyət indi də kəl
arabası sürürdü. Yüz-yüz
nida işarəsinin arasında tək-tənha bir sualı
görmək nadir keyfiyyətdir" cavabını verir.
Dastanın yalnız XVI əsrə aid yeganə nüsxəsi
gəlib ələ çatmışdır, ondan başqa
nüsxənin olub-olmaması isə sual altındadır. Belə ki,
nüsxələr barədə müxtəlif yalan məlumatlar
olmuşdur, saxta əlyazma nüsxələr
satılmış və ya real olduğu düşünülən
nüsxələr əldə edilə bilməmişdir.
Son məlumatlara görə isə, 4 real nüsxə var
imiş, bir rahib dastanı əldə edib üzünü
köçürür, XVIII əsrdə Musin-Puşkin onu əldə
edir, XX əsrdə biri Peçorada görünmüşdü,
bir nüsxə isə Həştərxanda Tərxan
bazarında naməlum bir qazax almışdı...
Müəllif "Mavi günəş"
başlığı altında tərcümə məsələlərinə
də toxunur. Yazıçı əsərin qədim
rus dilindən müasir rus dilinə tərcümə
olduğunu vurğulayaraq burada mütərcimin səhvlərini
qeyd edir. Belə ki, müəllif omonim
sözlərdə səhvlərə yol verilməsi, burda
kontekstin düzgün anlaşılması məsələsini
vurğulayır. İkinci məsələ
isə o idi ki, müəllifin şəxsi fikri, ideyası əsərə
nüfuz etməli deyil və tərcüməçinin dil
xüsusiyyətləri ora yansımamalıdır. Üçüncü ən çətin məsələ
isə tərcüməçi özü əsəri tam dərk
etməlidir, personajların hərəkətləri,
özü haqqında tam təsəvvürə malik
olmalıdır.
"Gözəgörünməz türkizmlər"
hissəsində isə müəllif dastandakı kalkalardan
danışır və bunları həm nasixlə (nüsxə
köçürən), həm də Kiyev Rusu ədəbi
dili ilə əlaqəndirir. Bu sözlərdən
biri "buytur" sözü olub, hərfi mənası
"bəy" deməkdir. Musin-Puşkin
isə bu sözü vəhşi tur, kəl mənası ilə
əlaqəndirir. Müəllif isə bunu saxta kəşf
kimi qiymətləndirir: "izc Kieva doriskaşe do kurc
Tmutorokanə" cümləsini Musin-Puşkin "Knyaz Kiyevdən
çıxıb Kursk və Tmutorkana qədər
çapdı" kimi izah etmişdi. Buradakı
"kurc" sözü müxtəlif mübahisələrə
səbəb olmuşdu. Lixaçov bu ifadəni "xoruz
banınadək" kimi tərcümə etmişdi, lakin
müəllif burda adlıq halının təkini alaraq
cümləni sadələşdirir və belə
alınır ki, Vsevlav "xoruz banınadək" deyil,
"toyuq banınadək" kimi çapmışdı.
Müəllif isə bu sözü "kura"-qura, divar,
hasar sözü ilə bağlayır, yəni ki, Vsevlav
Tmutorokan divarlarına qədər çapdı. Bundan
başqa, müəllif "trud" sözünü
"iş", "dürt" sözü ilə,
"tul" sözünü "dul" sözü ilə,
"debrc kisan" ifadəsini dəmir (tebr, damir, tomor),
"tropa" sözünü "torpaq", uzun mübahisələrə
səbəb olan "xodına" sözünü
"xatun", "qadın" sözləri ilə əlaqələndirmişdi.
Müəllif bir daha isbatlayır ki, XII əsr mənzərəsini
təsvir edən çat-çat olmuş köhnə rəsm
- "İqor polku dastanı" XVI əsrdə bərpa
edilib yenidən rənglənmişdi və nəzərə
çatdırır ki, dastanda olan peşmançılıq,
tövbə səhnəsi səlnaməçinin
uydurmasıdır. Dastanda işlədilən
"Vsevolodun əsgərləri boz qurdlar kimi çöllə
qaçırdılar" ifadəsi də oxucuları
düşündürür, belə ki, abidələrin
heç birində xristianlar boz qurda bənzədilməyib.
Türk və monqol folklorunda isə qurd igidlik, mərdlik
rəmzidir. Əsərdə 4 dəfə Troyan
adının çəkilməsi ilə bağlı da müəllifin
bir neçə ehtimalı var: "Troyan" abreviatura
olması, XVI əsrdə titlo altında yazılması və
sair. Müəllif "Tmutorokan"
sözünün abreviaturası olması fikri üzərində
dayanır. Yazıçı qeyd edir ki,
dastanı oxuduqca nasixin türk dillərindən birini bildiyi qənaətinə
gəlir və Qərbi Qıpçaq dialektini sezir. XVI əsr nasixi isə dili pis bilməsə də, bəzi
türkizmlərdən bixəbər olmuşdur. Dastanda ilk dəfə işlədilən
"xristian" sözü isə çox güman ki, XV-XVI əsrlərdə
əlavə edilmişdi ("krestğəne" şəklində).
Dastandakı Turandoxtər (Turan qızı)
obrazı da diqqəti çox çəkmişdi, o, XII əsrdə
Ermənistan və Gürcüstanı xilas etmiş
Konçakın bacısı idi, belə ehtimal olunur ki,
anası diplomatik izdivacla evlənmiş türk olmuşdu.
Müəllif
qeyd edir ki, vaxt var idi, orta əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı
slavyan abidələrini əhəmiyyətsiz sayır, ondan
istifadə etməyi, onu öyrənməyi özlərinə
ar bilirdi: indi qədim slavyan ədəbiyyatı öz həqiqi
qiymətini almışdı - orta əsr ədəbiyyatının
bəzi faktları yalnız slavyan abidələri vasitəsilə
işıqlandırılır. Ola bilsin ki, köçəri
türk folkloru və mifologiyası ilə əlaqədar da belə
dönüş baş versin. X, XI, XII əsr səlnamələrinin
orjinalları bizə gəlib çatsaydı, erkən orta əsrlərin
cənub rus ədəbi dilində türk elementlərinin necə
güclü olduğuna əmin ola bilərik.
Lakin köçürmələr zamanı
möcüzə nəticəsində qalmış türk
sözləri dastana Dnepr suyunda həll olmuş Baskunçak
duzu kimi dad verir.
"Şumernamə"
adlanan ikinci müxtəlif dilçiliklər, "Qısa nəticələr",
"Öz adamlarımız və köpəklər",
"Tenqrilik", "Şeh və günəş" kimi
hissələrdən ibarətdir. Müəllif əvvəlcə
poeziya və elm haqqında fikirlərini söyləyir,
"alim" və "şair" anlayışlarını
müqayisə edir. Qeyd edir ki, əvvəllər
bu iki anlayış bir "çələbi" sözü
ilə ifadə olunardı, indi isə poeziya-nadan,
elm-ağıllıdır. Sonrakı hissələrdə
yazıçı müxtəlif dini kitablardan, dinlərdən
danışır. Daha sonra müəllif
Orxon-Yenisey abidələrinin aşkar olunması, finlərlə
əlaqələndirilməsi haqqında məlumat verir. Orxan-Yenisey abidələri Skandinav daş kitabələrini
xatırladır və bu, mübahisələrə səbəb
olur. Nəhayət, Tomsen 1893-cü ildə
kəşf etdiyi sistemin köməyi ilə yazıları
oxuya bilir (Tenqri sözünü), yazılar türk dilində
idi. Bundan sonra Avropa alimlərinin Sibir
yazısına marağı büsbütün söndü.
Bu qeyri-adi xəbər-demə, Avropa əksər
xalqlarından bir neçə əsr əvvəl köçəri
türklərin hərfli yazısı varmış, türk
tarixinə olan qərəzli münasibəti dəyişdirə
bilmədi. Türk köçərisi rəsmi
elmin təsəvvüründə Çin, İran və ərəb
mədəniyyətlərinin əmcəyindən oğurluqla
süd əmmiş əbədi vəhşi obrazında
qaldı. Türk yazısının tələm-tələsik,
müqayisə və araşdırma aparmadan iranlılardan
götürülmə olduğu iddia olundu. Bu qeyri-təbii qohumluğa səbəb-məkan və
zaman eyniliyidir. Avesta yazısı İranda
yaranmış və VII əsrə qədər mövcud
olmuşdu. Belə fərz olunur ki,
Orxon-Yenisey yazısı da bu dövrdə
yaranmışdı.
Növbəti hissələrdə yazıçı
hind-Avropa dillərini türk dilləri ilə müqayisə
edir, türk dilinin aqlütinativ dil olduğunu (kök və
şəkilçiyə qarışmaq məsələsini
xüsusi vurğulayaraq), bir qayda olaraq vurğunun sonuncu hecaya
düşməsini, prefiksin olmamasını, cins göstəricilərinin
olmamasını göstərərək daha qədim
olduğunu əsaslandırır. Türk dilinin gözəlliyi
Orxon-Yenisey abidələrindən məlum olmuşdu, belə
ki, bu əlifba dünya əlifba sistemində yeganə
yazıdır ki, hərfləri "qalın səs" və
"incə səs" prinsipi üzrə təsnif
etmişdi. Bu bölgü türk dillərinin
xislətindədir. Həmçinin, müəllif
Rəsul Rzanın "Əruzdan istifadə Azərbaycan dilinə
böyük ziyan vurmuşdur, onu külli miqdarda ərəb və
fars sözləri ilə zibilləmiş, bəzi hallarda isə
xalis Azərbaycan sözlərinin də ahəngini
pozmuşdur" fikrini dəstəkləyir.
Müəllif "Cədvələ dair"
adlı hissədə Şumer və türk dillərinin
müqayisəsindən bəhs edir. O, bu müqayisədə
iki səhv görür: genetik qohumluğu sübut etməyə
çalışma və az miqdarda sözlə
işləmək. Müəllifə görə,
bu iki dil qohumdur, amma genetik cəhətdən yox, o, bu
qohumluğu "mədəni qohumluq" adlandırır.
"60 söz" adlı hissədə yazıçı
Şumer və türk dilində olan 60 sözü (Şumerdə
ən yüksək say 60 olduğuna görə, məhz 60 rəqəmini
müəllif seçib) müqayisə edir və müxtəlif
qruplaşdırma aparır (insan, təbiət, tanrı).
"Qısa nəticələr" adlı hissədə
müəllif fonotik və morfoloji müqayisələr
aparır.
"Rebus" adlı hissədə isə "Şumer"
sözünün etimologiyası üzərində fərziyyələrlə
tanış oluruq. Bəziləri onu
"Sumerki"-alatoran, bəziləri, "Sumber"-süd dənizi,
yaxud "Sel-suber", "Sub-yer", "suv-ar",
"Subar" kimi sözlərlə əlaqələndirir.
"Sobaka" adlı hissədə yazıçı bu sözlə bağlı düşüncələrini bölüşür. "İspaka" işquzların dilində "sobaka" (köpək) demək idi və onlarda başçılarını "Sobaka" adlandırmaq ənənəsi varmış. İran tarixi, mifologiyası və dini türklərinkinə nisbətən geniş öyrənilib. Lakin bu barədə mənbələr susur. Nə semitlər, nə hindavropalılar, nə də uqro-finlər körpəyə sitayiş edirmişlər. Lakin əsl köçərilər-türklər yaxın zamanadək bu köpəyə ilahi varlıq kimi baxır və öz miflərində onu özlərinin ulu əcdadı sayır, öz adlarını köpəyin titul adıyla əvəz edirdilər. Bu ənənə ovçuluq epoxasından qalmışdı. İt ovçunun əsas köməkçisi idi. Tayfanın güzəranı ondan asılı idi. O, tayfanın cəsur nökəri, həm də ayıq-sayıq başçısı idi. İt tabu idi, yəni itə toxunmaq, onu incitmək olmazdı. Geneoloji əfsanələrə görə, it (sonralar isə canavar) türklərin ulu əcdadıdır. Hətta Hunlar Atillanın itdən yaranması haqqında əfsanəni Avropaya gətirib köçmüşlər.
Birikmiş formanın dilarxası variantı olan-sğ-bak (iz axtaran it) slavyan larda sğ-baka şəklini almışdır. Dilönü s-bək oğuz-qarluq leksemi-kebək, köbək-dən əvvəl olan kentum forması üçün əsas olmuşdur. İz-bakın dialekt variantından titul adı özbək yaranmışdır.
Digər hissələrdə müəllif tapılan metal əşyalardan, kurqanların, qəbir abidələrinin quruluşundan, məzara qoyulan qızıl camların, muncuqların fəlsəfələrindən danışır. Şumerlərdə bəzən mərhuma ipək libas geydirilir, bəzən boynuna muncuqlar (ulduz simvolu kimi) düzülür, bəzən bardaq və ya camda yanlarına su qoyulurdu (Əfsanəyə görə, ilahə İştor bu su ilə mərhumu dirildir). Kurqan quruluşu isə qövs şəklində olurdu, bu günəşin doğub-batmasın simvolizə edirdi. Sönmüş günəşin simvolu olaraq bəzən ölüyə qızıl maska da taxılırdı. Makropoeziya (miflər, həndəsə, astronomiya, geologiya) və mikropoeziya (texnika anası) haqqında söz açır.
Sonda müəllif yazı haqqında fikirlərini, bilgilərini bölüşür. Heroqlif yazısı, "olmaq" sözünün əbədiyyəti, ist sözünün müxtəlif dillərdə es, est, iz, is sözləri ilə əlaqəndirir. İlahə İşthorun adının kökünü də bu sözə bağlayır. "Astir" (ulduz), "istoriya" sözlərinin də bu sözdən yarandığını deyir. Əsər bu müqayisələrlə yekunlaşır.
Türkün qədimliyini sözbəsöz
sübut edən belə bir əsər Sovet dövrü
türk xalqlarının üçün əzm, tarixi güc
göstəricisi idi. Oljas Süleymenov türk və slavyan
tarixinin pasportu kimi bu əsəri dünyaya təqdim
etmişdi.
Lalə
ƏMİRQULİYEVA
525-ci qəzet.- 2022.- 15 yanvar.- S.19;23.