Azərbaycan elminin mogikanı - Təhsin
Mütəllimov
Görkəmli ədəbiyyatşünas, tənqidçi, pedaqoq, professor, Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, Milli Elmlər Akademiyasının Humanitar və ictimai elmlər bölməsinin müxbir üzvü Təhsin Mütəllimov Azərbaycan elminə, ədəbi fikir tarixinə misilsiz töhfələr verən böyük mütəfəkkir və əvəzolunmaz şəxsiyyətdir. Təhsin Mütəllimovun
çoxşaxəli yaradıcılığının iki
mühüm istiqaməti daha çox nəzərə
çarpır. Bunlardan birincisi həyatının ən
unudulmaz illərini sərf etdiyi şərəfli müəllimlik
peşəsidir. İkinci istiqamət isə
ədəbiyyatşünaslığın və ədəbiyyat
nəzəriyyəsinin fundamental təhlillərini verən, dərin
elmi araşdırmalara malik olan cəfakeş və
istedadlı tədqiqatçının səmərəli
alimlik fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Hələ1951-ci ildən, Bakı Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsində tələbə ikən
taleyini bu elm məbədinə bağlayan Təhsin Mütəllimov
60 ildən artıqdır ki, həmin təhsil ocağında
çalışır. O, 1961-ci ildən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
kafedrasında müəllimlik fəaliyyətinə
başlayıb, 1965-1978-ci illərdə dosent, 1978- ci ildən
isə həmin kafedranın professoru adınadək şərəfli
bir ömür yolu keçib. Azərbaycan elminə,
ədəbiyyatşünaslığımıza bəxş
etdiyi sanballı tədqiqat əsərlərinə və səmərəli
fəaliyyətinə görə alim 2014-cü ildə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü
seçilib. Bacarıqlı və istedadlı pedaqoq kimi
Təhsin müəllim bu illər ərzində on minlərlə
tələbəyə "Ədəbiyyatşünaslığın
əsasları" və "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi"ndən
maraqlı və yaddaqalan mühazirələr deyib, hər bir
tələbənin qəlbində silinməz izlər qoyub. Böyük elmi və nəzəri
hazırlığa, dərin mütaliəyə, yüksək
mədəniyyətə, intellektual səviyyəyə malik
olan bu elm fədaisinin mühazirələrini dinləmək,
onun elm xəzinəsindən bir qətrə götürmək
hər bir tələbə və aspirantın arzusu olub. Öz peşəsinə hədsiz vurğunluğu, tələbkarlığı,
məsuliyyəti, tədris etdiyi fənnin bütün sirlərini
tələbələrinə öyrətmək
bacarığı Təhsin müəllimi həmişə
universitet kollektivinə və böyük tələbə
auditoriyasına sevdirib. Hətta kənar
auditoriyaların tələbələri də onun dərslərini
dinləmək və əxz etmək üçün Təhsin
müəllimin mühazirələrinə diqqət kəsiliblər.
O, sözün əsl mənasında örnək olan,
hamının qəlbində özünə dərin hörmət
qazanan boyük insandır. Gəncliyindən
müdriklik zirvəsinə çatınca Azərbaycan elminə
təmənnasız xidmət göstərən alim saf və
təmiz əqidəsi, müdrikliyi, təvazökarlığı,
insanlara qayğıkeşliyi ilə də böyük
nüfuza sahib bir ziyalıdır. Təhsin
müəllimi elmin zirvəsində qərarlaşdıran məhz
onun unudulmaz müəllimləri olub. Təhsin
Mütəllimov öz müəllimlərini, xüsusilə də
gələcək həyat yoluna işıq salan, yol göstərən
unudulmaz insan, istedadlı yazıçı, görkəmli
alim Mir Cəlal Paşayevi həmişə minnətdarlıq
duyğusu ilə xatırlayır. O, tələbəlik
illərində və 1959- 1961-ci illərdə Bakı Dövlət
Universitetinin aspiranturasında təhsil alarkən Mir Cəlal
Paşayevin dəyərli məsləhətləri, qiymətli
tövsiyələri bağlandığı müəllimlik
peşəsində ona uğurlar qazandırıb, seçdiyi
elm yolunda müstəsna rol oynayıb. Müəllimliklə
yanaşı, elmi fəaliyyətlə də məşğul
olan Təhsin Mütəllimov XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının
tanınmış nümayəndələrindən olan
Əbülhəsən Ələkbərzadənin
yaradıcılığını özünün tədqiqat
orbitinə daxil edərək 1961-ci ildə
"Ə.Əbülhəsənin bədii nəsri"
mövzusunda namizədlik işini, 1975-ci ildə isə
"Ə.Haqverdiyevin sənətkarlığı"
adlı doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə
edib. Təhsin Mütəllimov Azərbaycan ədəbiyyatının,
ədəbi-nəzəri fikrin, klassik və
çağdaş ədəbiyyatımızın problemlərindən
bəhs edən 200-dən artıq məqalənin müəllifidir.
Görkəmli alimin zəngin
yaradıcılığında XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının
və "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin
görkəmli nümayəndələri Cəlil Məmmədquluzadə
və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
yaradıcılığına həsr etdiyi tədqiqatları
xüsusi yer tutur. O, Azərbaycan satirik mətbuatının
banisi, böyük demokratik ədib Cəlil Məmmədquluzadənin
yaradıcılığına həsr etdiyi "Kədərli
gülüş" (1967), "Cəlil Məmmədquluzadənin
nəsrində inikas üsulları" (1985), "Cəlil Məmmədquluzadənin
təhkiyə üslubu" (1986) və başqa tədqiqatlarında
tənqidi realizmin qüdrətli nümayəndəsi Cəlil
Məmmədquluzadənin zəngin ədəbi irsini ən incə
məqamlarına qədər açmış,
yazıçının bədii nəsrinin özünəməxsusluğunun
mükəmməl və orijinal təhlilini vermiş, Mirzə
Cəlil gülüşünün spesifikasını
bütün parametrlərdə təhlilə cəlb
etmişdir. Eyni zamanda, XX əsr satirik mətbuatımızın
və ədəbiyyatımızın etalonuna çevrilən
Cəlil Məmmədquluzadə
yaradıcılığının bütün spektrlərini
təhlil süzgəcindən keçirərək maraqlı
və inandırıcı qənaətlərə gəlmişdir.
Təhsin
Mütəllimov Azərbaycan, rus və eləcə də
dünya ədəbiyyatının ən mükəmməl nəzəriyyələr
sistemini diqqətlə araşdırmış, dərindən
mütaliə etmiş, ondan yaradıcılıqla bəhrələnmiş,
əldə etdiyi elmi nəticələri həm
özünün çoxsaylı tədqiqatlarında tətbiq
etmiş, həm də dərs dediyi auditoriyalarda tələbə
və aspirantlarına mənimsətməyə müvəffəq
olmuşdur. Məhz alimin dərin mühakimələri,
elmi-nəzəri mülahizələri əsasında qələmə
aldığı dərsliklər, dərs vəsaitləri Azərbaycan
ziyalılarının, tələbələrin, tədqiqatçıların
daim müraciət etdiyi mötəbər mənbələr
kimi həmişə öz əhəmiyyətini və aktuallığını
qoruyub saxlayır. Bu baxımdan görkəmli alimin gərgin
və səmərəli axtarışlarının nəticəsi
kimi yazıb oxucuların ixtiyarına verdiyi
"Seçilmiş əsərləri"ndə yer alan "Ustad yadigarı" (ön söz) Mir
Cəlal. Azərbaycanda ədəbi məktəblər.
Bakı, "Ziya-Nurlan", (2004), "Dramatik növ". Mir
Cəlal, Pənah Xəlilov. Ədəbiyyatşünaslığın
əsasları. Bakı,
"Çaşıoğlu" (2005), "Sənətkar
taleyi". BDU. "Dil və
ədəbiyyat" jurnalı, Bakı (2005), "İkinci
Dünya müharibəsi dövründə bədii nəsr".
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, 2
cilddə, c.1, Bakı, "Bakı Universiteti" nəşriyyatı
(2007), "Süleyman Sani Axundov". Müasir
Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, c.1, Bakı,
"Bakı Universiteti" nəşriyyatı (2007),
"Ə.Əbülhəsən". Müasir
Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, c.1, "Bakı
Universiteti" nəşriyyatı (2007), "Görkəmli nəzəriyyəçi
alim". Yazıçı və zaman.
Mir Cəlalın 100 illik yubileyinə həsr
olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı,
"Bakı Universiteti" nəşriyyatı (2008) və s.
tədqiqat, məqalə və məruzələri dərin məntiqə,
böyük ümumiləşdirmə gücünə və
dəqiq faktoloji materiallara söykənən maraqlı
araşdırmalardır.
Təhsin Mütəllimovun geniş ədəbi
yaradıcılığında onunAzərbaycan ədəbiyyatının
ayrı-ayrı mərhələlərinin nümayəndələrinə
həsr etdiyi kitabları xüsusi yer tutur. XX əsr Azərbaycan
şair və yazıçılarının
yaradıcılığının geniş elmi təhlilini
verən bu sanballı və mükəmməl tədqiqat əsərlərində
müxtəlif janr və üslubda yazıb- yaradan sənətkarların
yaradıcılıqlarında nəzərə çarpan
mühüm məqamlar, əsərlərinin mövzu, ideya və
problematika zənginliyi, onları yetirən ictimai və sosial
mühitin ədəbi fəaliyyətlərinə təsiri məsələləri
dərin təfəkkür işığında
araşdırılır. Alimin bu mühüm keyfiyyətləri
və mənəvi dəyərləri özündə ehtiva
edən "Ə.Əbülhəsənin
yaradıcılığı" (1969), "XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatında ədəbi məktəblər"
(1978), "Sənət qayğıları" (1981),
"Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin poetikası"
(1988) əsərləri hər bir Azərbaycan oxucusunun, müəllim
və tələbənin, tədqiqatçılıq fəaliyyəti
ilə məşğul olan elm adamının stolüstü
kitabına çevrilmişdir. Ədəbiyyatşünaslığımızın
elmi-nəzəri və fəlsəfi mahiyyətinin tərcümanına
çevrilən bu əsərlər nəinki bugünkü nəslin
tədqiqatçılıq kredosunun meyarı kimi böyük
dəyərə və önəmə malikdir, eləcə də
bu fundamental əsərlər hələ neçə-neçə
nəsillərin araşdırmaçılıq fəaliyyətinin
proqram və nizamnaməsi funksiyasının
daşıyıcısı missiyasını həyata
keçirəcək. Bu tədqiqatlar
arasında "Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
poetikası" üzərində xüsusi dayanmaq istərdim.
Çünki bu tədqiqat əsəri Təhsin
Mütəllimovun geniş erudisiyalı, bacarıqlı, təmkinli,
zəhmətkeş bir alim kimi şöhrətlənməsində
mühüm rol oynamışdır. Zəngin mənbələr,
tarixi sənədlər, arxiv materalları əsasında
yazılan bu tədqiqat əsəri Təhsin Mütəllimovun
elmi potensialını, araşdırıcılıq
bacarığını, dərin ağıla və məntiqi
təfəkkürə dayanan təhliletmə məharətini,
hadisə və əhvalatlara özünəməxsus tərzdə
yozum və şərhlər vermək istedadını
aşkarlayan böyük sənət əsəri və
çəkinmədən deyə bilərəm ki, Təhsin
Mütəllimov yaradıcılığının şah əsəridir.
Alim, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin zəngin
və çoxşaxəli
yaradıcılığının ən dərin qatlarına
enərək elə incə məqamlara, maraqlı
nüanslara, hadisə və faktlara istinad edir ki, oxucu bu
inandırıcı elmi təhlillərin, fikir
karvanının arxasınca getməli olur. Yazıçının rəngarəng obrazlar
qalareyasının səciyyəvi xüsusiyyətlərini,
daxili dünyasını, fikir və düşüncələrinin
fəlsəfi mahiyyətini, həyata, cəmiyyətə
baxışını və dünyagörüşündəki
fərqlilikləri tam təfərrüatı ilə oxucuya
tanıtdıran tədqiqatçı insanın gözləri
qarşısında dövrün real mənzərələrini
canlandırır. Təhsin Mütəllimovun
"Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin poetikası"
monoqrafiyasını məşhur bir memarın kərpic-kərpic
hördüyü, naxış vurduğu, bəzədiyi,
cilaladığı möhtəşəm memarlıq abidəsinə,
əsrlərə şahidlik etmiş əzəmətli bir
saraya bənzətmək olar. Memar öz işindən
necə zövq alıb yüksək sənətkarlıq
nümunəsi yaratmışdırsa, Təhsin Mütəllimov
da bu poetika əsərini yaradarkən dərin məntiqə,
elmi təfəkkürə əsaslanaraq sözbəsöz, sətirbəsətir,
cümləbəcümlə seçdiyi ədəbi-bədii
materialları sərf-nəzər edərək, ağlın,
fikrin və sözün qüdrətindən güc alaraq,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
yaradıcılığının sehrinə düşərək
monumental bir söz abidəsi ucaltmışdır. Böyük mollanəsrəddinçi
yazıçının mövzu və problematikasının
zənginliyi, aydın tendensiyası, bənzərsiz obrazlar aləmi,
qeyri-adi dil və üslubu, zərif və eyhamlı
gülüşü, əsl sənətkarlıq məharəti
ustad tədqiqatçını Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev yaradıcılığına müraciət etməyə
ruhlandırmışdır. Böyük ədibin
ölməz ədəbi irsinin mühüm istiqamətlərinin
səciyyəvi xüsusiyyətlərinə işıq salan Təhsin
Mütəllimov yazır: "Ə.Haqverdiyev
gülüşünün əsl gücü onun yüksək
xəlqiliyindədir. Bu xəlqilik isə, hər
şeydən əvvəl, ədibin böyük ictimai
ideallarından yaranır, təzahür edir. Bu ideallar bütünlüklə və tamamilə
xalq taleyi və xalq səadəti ilə bağlı olub, onun
istək və həyəcanlarının demokratik ifadəsindən
ibarətdir. Ədibin tənqidi
gülüşünün əsl kəsəri də
ondadır ki, o, həmişə xalq mənafeyindən
çıxış edir, hadisə və məsələlərə,
əlamət və mətləblərə məhz sadə, zəhmətkeş
insanların səadəti mövqeyindən münasibət
bildirir... Əgər Cəlil Məmmədquluzadə
satirasında hüzn və tənə intonasiyaları daha
çoxdursa və M.Ə.Sabir satirasında mübariz əhval-ruhiyyə,
döyüşkənlik güclüdürsə,
Ə.Haqverdiyev satirası üçün nikbinlik, şuxluq,
zahiri zarafatyanalıq, tənqid hədəfinə bəzən
lap təhqiramiz münasibət daha səciyyəvidir.
Onun satirik tendensiyasında tənqid hədəfinin rəzilliyini,
məhvə məhkumluğunu aşkar büruzə verən qələbə
təntənəsi, ucalığın, qüvvətin, ədalətin
fərəhi, sevinci, nəşəsi duyulur..."
Görkəmli
tədqiqatçı yüksək elmi dəyərlərin təmərküzləşdiyi
monoqrafiyada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin
yaradıcılığı fonunda nəzəriyyələr
sistemində qərarlaşan bir sıra məsələləri
ardıcıl və sistemli şəkildə
qruplaşdırır, tədqiqatın "tragizmin zaman şərti",
"tarixi fakt-bədii həqiqət", "ideya və
struktur əlamətləri", "personajlar
dünyası", "lirik intonasiyalı satira",
"komik süjetlər-tragik nəticələr",
"tipiklik və xarakterin təşəkkülü",
"psixologizm", "bədii portret",
"gülüşün səciyyəsi", "şəfqətli
gülüş", "satirik ittiham", "məcazilik
effekti" və başqa yarımfəsillərində bu
önəmli problemləri tədqiqat boyunca bütün
parametrlərdə təhlilə cəlb edir.
Təhsin Mütəllimovun çoxşaxəli fəaliyyətinin
əsas istiqamətlərindən birini də onun elmi rəhbərliyi
altında tədqiqatların yerinə yetirilməsi, Azərbaycan
elminə yeni gələn böyük ədəbi qüvvələrin
doğru-düzgün yönləndirilməsi kimi mühüm
məsələlər təşkil edir. Bugünədək 20-yə
qədər filologiya üzrə fəlsəfə doktoru və
elmlər doktoru Təhsin Mütəllimovun rəhbərliyi
altında müdafiə edərək alim adına
layiq görülmüşdür. Onlardan biri də
mənəm. Onu da qeyd etmək istəyirəm
ki, Bakı Dövlət Universitetinə ilk gəlişim mənim
yaddaşıma əbədi həkk olunmuş, qəlbimdə
xoş təəssüratlar oyatmış, qarşımda
geniş imkanlar açmışdır. Ali məktəbdə
oxuyarkən dərslik kitablarından
tanıdığımız, əsərlərindən bəhrələndiyimiz
böyük alimlərimizi -Abbas Zamanov, Ağamusa Axundov,
Əlövsət Abdullayev, Tofiq Hacıyev, Samət Əlizadə,
Firudin Hüseynov, İnayət Bəktaşi, Qulu Xəlilov,
Əlyar Səfərli, Cəlal Abdullayev, Abdulla Abasov, Qara
Namazov, Xalid Əlimirzəyev, Camal Əhmədov, Firuz
Sadıqzadə, Yolçu Piriyev və başqalarını bu
gün böyük minnətdarlıq duyğusu və hörmətlə
yad edirik. Bu elm fədailərinin auditoriyada,
kafedrada, hətta tənəffüs zamanı dəhlizlərdəki
elmi söhbətlərini, məsləhət və tövsiyələrini
heç vaxt unutmaq olmaz. Onların hər
birisi bizim üçün bir ədəbi məktəb idi.
Mən aspiranturaya daxil olmaq məqsədilə universitetə gələrkən
ilk elmi məsləhəti böyük mollanəsrəddinçi
alim, unudulmaz insan, professor Firudin Hüseynovdan
almışam. Firudin müəllimin dəyərli
məsləhətləri ilə mən 5-6 məqalə
yazıb çap etdirdim. Çünki gənclərin
yazı qabiliyyətini, tədqiqatçılıq
bacarığını yoxlamaq üçün bu, çox
önəmli məsələ idi.
Təhsin Mütəllimovla lk qiyabi tanışlığım isə "Sənət qayğıları" kitabı ilə başlanıb. Zəngin kitabxanamda, 2000 minədək kitabımın arasında bu əsərin də özəl yeri var idi. 1988-ci ildə isə Bakı Dövlət Universitetinin Elmi Şurasında Təhsin Mütəllimov mənim elmi rəhbərim təyin olundu. Onun rəhbərliyi ilə "Fərman Kərimzadənin yaradıcılıq yolu" adlı dissertasiya müdafiə edərək filologiya üzrə fəlsəfə doktoru adına layiq görülmüşəm. Dissertasiya üzərində işləyərkən Təhsin müəllimin sözə necə ehtiyatla yanaşdığının, hər cümləni necə səbir və təmkinlə təhlil etdiyinin şahidi olmuşam. O, tədqiqatda pafoslu və emosional fikirlərdən uzaq durmağın zəruriliyini göstərir, dissertasiyanın sırf elmi üslubda yazılmasının önəmliyini diqqət mərkəzində saxlayır, dəyərli tövsiyələri ilə tədqiqatın faktoloji materiallara, sənədliliyə əsaslanmasının vacibliyini vurğulayır, dissertasiyanın sanballı və mükəmməl şəkildə ərsəyə gəlməsi üçün lazımi tapşırıqlar verirdi. Həmin tələbkarlıq eynilə digər aspirant, dissertant və diplom işi yazan tələbələr qarşısında da qoyulurdu. Bütün bunlar elm aləminə yenicə qədəm qoymuş gənclərə böyük stimul verir, onların gələcək həyat yolunun müəyyənləşməsində və alim kimi yetişib xalqına fayda verməsində müstəsna rol oynayırdı.
Təhsin Mütəllimovun uzun illər səmərəli, fasiləsiz müəllimlik və alimlik fəaliyyəti dövlətimiz tərəfindən yüksək dəyərləndirilib. 1991-ci ildə Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülüb. Azərbaycan elminə misilsiz töhfələr verən alimin əməyi 2001-ci ildə "Qızıl qələm" mükafatı ilə qiymətləndirilib. Ömrünün çoxunu xalqının maariflənməsinə, elm və təhsilə, ölkəmizdə yüksək ixtisaslı elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasına sərf edən və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində müstəsna xidmətlər göstərən Təhsin Mütəllimov"Əməkdar elm xadimi" kimi yüksək fəxri ada layiq görülüb. 2022-ci il yanvarın 12-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəxri fərmanı ilə təltif olunub. Bütün bu mükafatlarla yanaşı, alimin ən böyük mükafatlarından biri də onun minlərlə, milyonlarla oxucudan aldığı minnətdarlıq duyğusu və çoxsaylı tələbə və aspirantlarının uğurlarından yaranan hədsiz sevinc və qürur hissidir.
Bu gün əsl elm fədaisi kimi zirvələrə ucalan ustadımız, təvazökar və xeyirxah insan Təhsin Mütəllimovla qürur duyur və ömrünün müdriklik zirvəsinə yüksələn alimi yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona cansağlığı və gələcək işlərində uğurlar arzulayırıq!
Gülbəniz
BABAYEVA
AMEA
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat
tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi
işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 19 yanvar.- S.18;24.