Dramaturgiyamız tənəzzüldən
necə qurtulacaq?
"Dirilin, teatr naminə..."
rubrikası oxucuların görüşünə gəlir
Əgər lirik növ ülvi hisslərin, düşüncələrin, duyğuların,
dərk olunanların həzin, obrazlı təsviridirsə, o cümlədən,
epik növ baş verən müxtəlif hadisələrin
cərəyanetmə tempinə,
ideya və məzmunun təhkiyəsinə
əsaslanırsa, dramatik
növ hadisə və hərəkətin,
əyani göstərmənin,
münasibətlərin qarşılıqlı
kombinasiyasının, aşağı,
orta, yuxarı hədlərin müəyyənliyinin
vəhdətində ortaya
çıxır. Əyani göstərmə
və bunu şərtləndirən amillər
dramatik növü digər ədəbi növlərdən fərqləndirir.
Epik əsərdə müəllif
öz nəsrində
"Allahlıq" edə
bilmir, hadisələrin
cərəyan etməsi
onun öz iradəsindən daha çox, baş verənlərin ab-havasından,
gedişatından asılıdır.
Olaylar bir-birini şərtləndirir.
Fikrimiz daha aydın olsun deyə, epik növün janrı olan hekayəni və dramatik növün janrı olan pyesi müqayisə edək. Hekayədə
obrazın daxili təlatümləri, hadisələrin
çalarları, baş
verənlərdən doğan
qənaət birbaşa
yazıçının təhkiyəsi
ilə (bu təhkiyə obrazın da dilindən ola bilər,
müəllifin də)
konkretləşir. Hökm hadisədən
daha çox, hadisənin fonunda, yaxud fövqündə hasil olan yazıçı
qənaətindən asılıdır.
Daha dəqiq desək, hekayədə yazıçının
imkanları daha genişdir. O, bütün
hadisələri obrazların
bir-biri ilə münasibətində aşkarlamaq
zorundan deyil, bunun üçün daha geniş imkanları var. Nəqletmə
müəllifə fikrini
aydınlatmaqda bir az da qol qanad verir.
Pyes janrında
isə, nəqletmə
göstərmə ilə
əvəzlənir. Artıq bayaqkı
sözügedən imkanlar
müəllifin əlindən
alınır. Rejissor tamaşanın
ağası olduğu
kimi, yazıçı
da pyesdə "Allahlıq" etməli olur. Öz bədii təfəkküründən
obrazlara ruh üfürür, öz xəyali məkanını
qurur. Öz kiçik filminin
eskizlərini, xəritəsini
hazırlayır. Necə deyərlər,
o da öz yazdığının rejissoruna
çevrilir.
Pyesdə müəllif dialoqlar, monoloqlar vasitəsilə demək istədiyin göstərməlidir. Əlavə təhkiyə,
izah üçün meydan yoxdur. Süjetin ekspozisiyası mütləqdir.
Hansı
ki, müəllif hekayə yazanda üzdə olan hadisəyə qədər
baş verənləri
rahatlıqla nəql etdiyi halda, pyesdə
baş verən hadisəni elə qurmalıdır ki, oxucu üçün ekspozisiya, yəni bura qədərki ab-hava müəyyən olsun. Daha sonra zavyazka
(düyün) obrazların
münasibətlərinin ziddiyyətindən
doğur. Bunu bədii
tendensiya, yəni qütbləşmə adlandırmaq
olar. Bu, birbaşa müəllifin ideyasına, qənaətinə,
ötürdüyü mesaja
xidmət edir. Ziddiyyətlərin alovlandığı pik hədd kulminasiyadır.
Oxucunu, tamaşaçını bu
hissə ağuşuna
alır, həyəcanlandırır,
əsərə marağını
artırır. Razvyazka düyünlərin
açıldığı və finala aparan mərhələdir.
Artıq
razvyazkanın necəliyi
müəllifin özündən
asılıdır. Postmodern
hekayələr yeni pyeslərdən öz modernliyi, fərqliliyinə
görə bir-iki addım öndədir.
Bəlkə də, janrın
ab-havası bunu tələb edir. Pyes sonda tamamlanmalı, nəticələnməlidir. Müəllif qənaətini gün
kimi aydın üzə də çıxara bilər, böyük bir sual işarəsi ilə yozumu oxucunun öhdəsinə buraxa da bilər.
İkinci hissə pyes
üçün nə
qədər uyğundur,
ya yox, bunu
zaman, yazılacaq əsərlər göstərəcək.
Nəinki müxtəlif
tərzdə pyeslər,
hətta pyes yazma ənənəsinin, az qala,
yoxa çıxdığı
dövrdə bu ümidlərlə yaşamaq
qəribədir...
Azərbaycan dramaturgiyasının əsası
lapdan qoyulmayıb, heç təsadüfi hadisə də deyil. Mirzə Fətəli Axundzadə
dramatik növün Azərbaycanda ilk nümunəsi
kimi "Hekayəti-Molla
İbrahimxəlil kimyagər"
komediyasını qələmə
alanda artıq dünya dramaturgiyası özünün ən yaxşı əsərlərini
ədəbiyyata töhfə
vermişdi. Onlar konseptuallıq,
nəzəriyyə, sistemləşmə
baxımından daha üstün idilər deyə, tarixi cəhətdən də bizi qabaqlamışdılar.
Məgər, Füzulinin
"Leyli və Məcnun" poeması,
Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə"
poeması pyes janrının xüsusiyyətlərinə
uyğun gəlmirdimi?!
M.F.Axundzadə, Nəcəf
bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn
Cavid və digər dramaturqlarımız
dünya ədəbiyyatını
və klassik Azərbaycan ədəbiyyatını
yaxşı əxz etdiklərindən pyes janrında uğurlu əsərlər qələmə
aldılar. Onlar pyes yazmaqla novatorluq
sərgiləmədilər, qətiyyən! Onlar Azərbaycan həyatını,
Azərbaycan insanının
ruh və psixikasını dramaturgiyaya
uyğunlaşdırmaqla novator
sənətkara çevrildilər.
Məsələ "hansı" janrda yox, o janrda
"nə" və
"necə" yazmaq
idi. Çünki dünyada pyes
yazmaq ənənə
artıq kifayət qədər yayılıb-möhkəmlənmişdi.
Uzun sözün
qısası, həm komediya, həm faciə, həm dram janrlarında müxtəlif
pyeslər yazıldı. Bu pyeslər teatr səhnəsində sərgiləndi,
xalqın yaddaşına
hopdu. Estetik zövqün formalaşmasında
həmin tamaşaların
rolu böyük oldu.
Bəs XXI əsrin
bu günündə niyə o novatorlar yetişmədi? Bəlkə, o novatorların yetişməsinə
şərait yaranmadı,
yaxud müəllifləri
görməzdən gəldilər?
Teatr və yazıçılar
arasında əlaqəmi
itdi? Teatrlar dəfələrlə səhnələşdirilmiş pyeslərlə kifayətlənməyi
üstün bildilərmi?
Yoxsa klassiklərin problemləri
aktuallığını itirmədi
deyə tamaşalar da repertuardan düşmədi? Məşhur sualı təkrarlasaq, kimdir müqəssir?
Hamımız müqəssirik, məmə
yeyəndən pəpə
deyənəcən, hamımız. Bağçadakı
tərbiyəçidən tutmuş evdəki ağsaqqalımıza qədər,
televiziyadakı müxbirimizdən
tutmuş bazarda alma satanımıza qədər, hamımız
bunda müqəssirik.
Amma hamımızdan daha müqəssir teatrlar və yazıçılardır.
Teatrların repertuarı işlənmiş
mövzularla, keçmiş
pyeslərlə doludur. Təbii ki,
onlar da olmalıdır. Amma bu gün böyük
bəstəkarımız Üzeyir
Hacıbəylinin, nə
az-nə çox, üç səhnə əsəri bir teatrın repertuarındadırsa,
vay bizim qələm əhlinin, vay bizim teatrların
halına! Əgər
hər il
bir teatrın mövsümü eyni tamaşa ilə açılıb, eyni tamaşa ilə bağlanırsa, yenə vay! Səhnədə məişət söhbətləri
hakim mövqedərdirsə, yenə vay! Yeni nəsə eləmək istəyən
növcavanlara ağız
büzürüksə, yenə
vay! Müasir müəlliflər dramatik
növdə yazmağa
meyilli deyillərsə,
yenə vay!
Yəqindir ki, bu problemlərin də çıxış yolu
var. Az da
olsa, pyes yazan gənc yazıçılar var. Amma
bu say teatra yeni nəfəs gətirmək üçün
kifayət eləmir.
Əli Əmirlinin
dramaturgiya ilə bağlı ustad dərsləri "Ulduz"
jurnalında və
"525-ci qəzet"də yayımlanır. Nə fayda? Bu məqalələr nə qədər kütləyə
xitab edə bilir? Mən mütəmadi gənc
yazarlarla ünsiyyətdə
oluram. Onların bu yazılardan
xəbərləri yoxdur
və buna görə təkcə onları günahlandırmaq
olmaz. Həm də bu, işin bir tərəfidir,
əsas şərt isə budur ki, dramaturgiyanın inkişafı üçün
uyğun mühit, sağlam rəqabət lazımdır.
Xalq yazıçıları Elçin,
Kamal Abdulla, usta dramaturq Əli Əmirli, digər pyes yazanlar, ədəbiyyata yaxşı
bələd olan rejissorlar - Cənnət Səlimova, Əsgər Əsgərov, Azərpaşa
Nemətov, Bəhram Osmanov, Mərahim Fərzəlibəyev və
adını çəkmədiyim
başqa bilicilər tərəfindən dram kursları
təşkil olunmalı,
gənc qələm əhlinə "Pyes necə yazılır?",
"Pyesin əsas komponentləri nələrdir?"
mövzularında mühazirələr
oxunmalıdır. Kursun nəticəsi
kimi gənclər pyeslər yazmalı, müsabiqələr təşkil
olunmalı, rəqabət
mühiti yaranmalıdır.
Yazılan pyeslərə teatr
səhnələrində yaşıl
işıq yandırılmalıdır.
Elə olsa, gənc qələm əhli pyesinin səhnələşdirilməsi
üçün öz
üzərində daha
çox işləyər,
daha çox axtarışda olar.
Yalnız bu yolla teatr yeni fikir, yeni ab-hava, yeni tamaşaçı qazana bilər. Bu günün mövzusu, bu günün problemi incəsənətlə vəhdətdə olmalıdır. Bəşəri problemlərə toxunmaq, sətiraltı mənalara varmaq lazımdır. Teatr bu gün suyun üzündədir, dərinliyə baş vurmağın çıxış yolu yeni ideyalarla dolub daşan beyinləri dramaturgiyaya cəlb etməkdir.
Eynilə, söylədiklərim məsələlər gənc bəstəkarlara da aiddir. Pyesə musiqi bəstələmək ənənəsi, az qala, sıradan çıxıb, unudulub. Halbuki ölkəmizdə bu işin texnikasına bələd olan adamlar var. Ümumiyyətlə, bu sahədə "xammal"ımız həddindən çoxdur, istifadə edilmir deyə məhv olur.
Teatr Xadimləri İttifaqı, AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutu, Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində yeni yaranan Yaradıcılıq fakültəsi... Bu işi öhdəsinə götürməyi bacaracaq çox qurum var. Mən inanıram ki, bu yazıdan sonra nələrsə etməyə çalışacaqlar.
Hələ qeyd etmədiyim bir çox məsələ var. O məsələlərin də üzə çıxması üçün bu gündən etibarən "525-ci qəzet"də "Dirilin, teatr naminə..." adlı rubrika oxucuların görüşünə gələcək. Rubrika çərçivəsində pyes yazan azsaylı müəlliflərlə söhbətlər, bu məsələ ilə bağlı məqalələr, müxtəlif fikirlər sizlərə təqdim olunacaq. Bu yazımın həmin rubrikanın müqəddiməsi kimi qəbul edilməsini istərdim.
P.S. Mövzu polemikaya açıqdır, bununla
bağlı əks fikirləri də dərc etməyə
hazırıq. Əsas
odur, sadalanan problemlərin aradan qalxmasına bir köməyimiz dəysin:
"Dirilin, teatr naminə..."
Nadir
YALÇIN
525-ci qəzet.- 2022.- 19 yanvar.- S.16.