20 Yanvar faciəsi bədii
ədəbiyyatda
1990-2000-Cİ
İLLƏRİN ƏDƏBİ MƏTNLƏRİ
ƏSASINDA YIĞCAM QEYDLƏR
1990-cı illərin əvvəllərində Sovet dövrünün dəyərləri ədəbiyyatımızda iflasa uğrayır, yeniləri isə
o qədər asanlıqla təşəkkül tapmırdı. 1990-cı illərin
də poeziya böhran yaşamış
şeirdə yalnız
bir ovqat - milli insan ağrısı,
yurd sevgisi, 20 Yanvar faciəsi, torpaq itkisi,
şəhidlik acısı
natural boyalarla təsvir
olunmuşdu. 20 Yanvar faciəli mövzular ədəbiyyata
şəhidlik mövzusu,
şəhid obrazını
gətirdi. 20 Yanvardan sonra ədəbiyyatın adi ritmi pozuldu, xalqlar, millətlə bərabər ədəbiyyatın
özü də bir növ tarixi
sınaq qarşısında
qaldı.
20 Yanvar hadisələri
mövzusunda ən yüksək poetik ruhlu əsərlərin müəllifi B.Vahabzadənin
"Şəhidlər" poeması faciənin fəlsəfi-poetik dərkində
bədii-estetik rolunu bu günədək qoruyub-saxlayır. "Şəhidlər"
poemasında Azərbaycan
xalqının, əsrlər
boyu zülm və istismar altında yaşamasına
baxmayaraq, işğaldan
qurtulmaq uğrunda apardığı mübarizənin
ibrətamiz səhnələri
ilə qarşılaşırıq.
Həmin
dövrə aid əsərlərdən
Qaçay Köçərlinin
"Şəhidlər xiyabanı",
Zəlimxan Yaqubun
"Səslərin görüşü",
Tahir Talıblının
"Susmuş hünərə
elegiya", Vahid Əzizin "Qırğın",
Sənan Çırağın
"Haqq ədalət
Kərəm kimi yalnız indi...", Xəzangülün "Tanrı
dərgahında", Məmməd
Alimin "Sahibini axtaran qol", Məmməd Alimin "20 Yanvar küçəsi",
Piruz Dilənçinin
"Şəhidlər xiyabanı",
Oqtay Ələkbərovun
"Şəhriyar nəfəsi",
Xəlil Rza Ulutürkün "Sənin
göz yaşların",
Ələkbər Şahidin"Şəhidlər",
Vidadi Babanlının
"Başsağlığı",
Hafiz Əlinin "Bakıda
komendat saatı", Məhəmməd Aslanbəylinin
"Bu il", Fikrət
Qocanın "Ağlar",
Əlirza Hikmətin
"Şəhidlər xiyabanı"
əsərləri də
xüsusilə diqqət
çəkir.
1990-2000-ci illər mətbuatında
uşaq şəhidlərə
həsr olunan şeirlər də yer almışdı. Musa Ələkbərlinin "Oxu,
Zeynəbim, oxu" şeiri şəhid olmuş balaca Zeynəbin kədərli aqibətini ifadə edir. Məmməd Namazın "Körpə
şəhidlərə layla"
şeiri də bu qəbildəndir.
20 Yanvar mövzulu
poeziyada faciəni törədənlər də
əsas mövzular sırasına daxildir. Roza Qarabağlının
əsərində Sovet
rəhbəri Qorbaçov
"namərd" adlandırılır.
Balaş
Azəroğlunun "Günahkar",
Məmməd Alimin
"Doxsanıncı iyirmi
Yanvar", Hafiz Əlinin
"Vətən şəhidləri",
Rəfail İncəyurdun
"Yanvar ağıları",
Kamran Mehdinin "Şəhidlərə ölüm
yoxdu" şeirində
20 Yanvar mövzusu təsirli dillə qələmə alınıb.
20 Yanvarın ayrılmaz
atributlarından biri qərənfildir. Qərənfil klassik poeziyada
qəmgin ovqat aşılayan güldür.
20 Yanvar 1990-cı ilə qədər Bakı kəndlərində
satış məqsədi
ilə yetişdirilən
qərənfillərin həmin
faciədən sonra taleyi dəyişdi, matəm gülü simvoluna çevrildi.
Tofiq Mütəllibovun
"Qərənfil məşəlləri"
şeirində qərənfilin
Şəhidlər xiyabanında
daşlaşmış obrazı
belə ifadə edilir:
Bu adi çiçəklər,
bu qərənfillər,
Məzarlar üstündə müqəddəsləşib.
20 Yanvar mövzulu
ədəbiyyatda ən
çox diqqəti çəkən milliözünüdərk
məsələsidir. Bəxtiyar
Vahabzadənin "Təzədən
yaratsın yaradan bizi" adlı şeirində şairi ən çox düşündürən məsələ
xalqın illər boyu məruz qaldığı haqsızlıqların
miqyası, eyni hüquqları daşıyan,
amma millətlər içərisində ona qarşı qərəzli,
ədalətsiz, ayrıseçkili
münasibətdir:
Anlaya bilmirik, astar nə, üz nə,
İndi baxammırıq düzün
gözünə.
B.Vahabzadənin sovet siyasi rejiminin
ən sərt dönəmində qələmə
aldığı "Səbr
elədik" əsəri
milli istiqlal problemi ilə bağlı qənaətləri
əks etdirir.
Sabir Əhmədovun "Yanvar hekayələri" silsiləsindən
olan "Dənizdən
gələn səda"
hekayəsində məzarı
dəniz olan oğulun anasına ünvanlanan məktubu 20 Yanvar hadisələrində
itkin düşənlərin
hamısının dilindən
yazılmış kimi
səslənir.
Şamil Cahanın "Qan izləri" hekayəsinə
dərin hüzn və güclü psixoloji sarsıntı əhvalı hakimdir.
Dostu Məmmədqızının "Qan cığırı" hekayəsi "20 Yanvar" qəzetinin baş redaktoru Səlim Həqqiyə ittihaf olunub. Kiçik hekayənin süjet xəttinin mərkəzində Şəhidlər xiyabanı dayanır.
1990-2000-ci illər mətbuatında
dövrün mürəkkəb şəraitindən
irəli gələrək təcrübə üçün
gərəkli olan fasilə bədii ədəbiyyata
qiymət verən və onu izləyən ədəbi
tənqiddə də durğunluq
yaratmışdı. O dövrdə 20 Yanvar
faciəvi mövzulu dram
əsərlərinə rastlanmamışdı.
Soyqırım tariximizin ayrılmaz hissəsi
olan 20 Yanvar faciəsi
mövzusunda bədii nümunələrin
yazılması müasir dövrdə də
aktuallıq kəsb edir və
xalqımızın başına gətirilənlərin
araşdırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
Aynurə
PAŞAYEVA
AMEA
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi
işçisi
aynure8@mail.ru
525-ci qəzet.- 2022.- 20 yanvar.- S.12.