Böyüklərdən uzaq
uşaq şeiri
Son günlər Azərbaycan
Yazıçılarının növbəti qurultayı öncəsi, uşaq ədəbiyyatından edəcəyim
məruzə ilə bağlı dövri mətbuata, kitablara,
internet saytlarına və
sosial şəbəkələrə
nəzər yetirir, oxuyur və qeydlər edirəm. Bir neçə
gün öncə həm böyüklər,
həm də uşaqlar üçün
maraqlı şeirlər
yazan Rəfiqə Abbasovanın şeirləri
qarşıma çıxdı,
istər-istəməz şeirlərdəki
bədii lövhələr,
orijinal uşaq düşüncəsi diqqətimi
çəkdi.
Mənə elə gəlir ki, ən yaxşı
şeir yazmağın
yolu uşaq düşüncələrindən keçir. Uşaq baxışlarında, təfəkküründə dünya
həmişə təmizdir,
həm sadəlövh,
həm də müxtəlif çalarlarla,
rənglərlə zəngindir.
Uşaqlar dünyanı necə
görmək istəyirlərsə,
ədəbiyyat da bu istiqamətdə dünya arzulayır.
Şair düşüncəsi ilə
uşaq düşüncəsinin
uyarlığı nəticədə
ən yaxşı uşaq şeirinə gətirib çıxarır.
Rəfiqə Abbasovanın uşaq şeirləri imkan verir ki, uşaqların
dili, nitqi, oyunları, oyuncaqları haqqında düşünə
biləsən. Elə uşaq şeirləri
var ki, bunu
sənə imkan vermir, oxuyursan, sonra kitabı qatlayırsan, daha səndə heç nə qalmır. Yaddaşında on gün, lap bir
saat sonra üçün yaşayacaq
heç bir təssürat yaratmır.
Aynur eyvana çıxıb
Gördü, su var ləyəndə.
Ayın
şəklini gördü,
O, başını əyəndə.
Rəfiqə Abbasovanın misal gətirdiyimiz yuxarıdakı
şerində nə nəsihətçilik var,
nə də didaktika. Sadəcə uşağın özünün tapdığı
bir tablo göz önündədir.
Ayrı vaxtlarda da ləyəndə
ay varıydı, amma heç kəsin ağlına gəlməmişdi
ki, ayı bu cür salamlasın.
Göydəkilərin yerdə
əksini axtarmaq, təzahürünü görmək,
onu maddiləşdirmək
şeir üçün
elə də asan bir iş
deyil. Burda şairin fantaziyası
lazımdır. Belə duyğularla
düşünəndə uşaq da elə
şair deyilmi? Həmin anda ya uşaq
şair olubmuş, ya da şair
uşağa dönübmüş.
Uşaq şeirinin yaranma texnologiyası belədir.
Uşaq şeirlərinə görə
ilk Dövlət Mükafatı
laureatı Məstan Günər şeirlərinin
birində deyir ki, "Otların üstündə ay çıxıb
dizə". Bu misranın
içindəki sujet,
an, vəziyyət elmi
fantaziya poetik düşüncə ilə
birləşərək assosiasiya
yaradır. Yəni ayın
işığı gecə
şehli çəmənlərə
düşəndə bərq
vurur və ordan da işıq
sintezi insanın dizinə çıxır,
daha doğrusu, düşür. Belə çıxır
ki, ay göydə ola-ola, yerdə də doğulur, onun bolluğu yerdə dizə qədərdi. Artıq bu
təfəkkür məsələsidir,
özü də bir misranın sujet xətti uzun bir şeirin
kompozisiyası qədər
insana - oxucuya informasiya ötürür.
İndi həmin çəmənlikdəki
ay ləyənin içindədir.
Gördü göyün üzündə,
Ay da var, ulduz
da var.
Soruşdu bəs ləyənə,
Necə yerləşib onlar?
Suyu dalğalandırdı,
Əzik-üzük oldu ay.
Başladı ağlamağa,
Yamanca saldı
haray.
Heyrət olan yerdə hər şey gözəldir, ən böyük sənət əsərləri heyrətdən
doğulur. Ayın birini göydə,
ikincisini də ləyəndə görən
uşaq gözlərinə
inanmır, əli ilə ləyəndəki
suyu dalğalandırır
və özünün
təbrincə desək,
ay əzik-üzük olur.
Rəfiqə xanımın şeirlərində
uşaqların iç
dünyası var, onlar həyatı gördükləri, hiss etdikləri
kimi yaşayırlar. Kənardan uşaqlara müdaxilə yoxdur, əgər uşaq dünyasına müdaxilə olursa, onda uşaq şeirləri böyüklər
üçün şeirlərə
çevrilir. Artıq burda
böyüklərin əli
var. Əslində uşaq
şeirlərində uşaqları
böyük kimi danışdırmaq olmaz,
qoy uşaq səhv etsin, amma özününkü
olsun. Başqasından asanlıqla öyrənməkdənsə,
səhv etməklə
öyrənilən daha
düzgündür və
heç vaxt yaddan çıxmayandır.
"Lalə" şeirinə
baxaq:
Soruşur lalələri,
Bura niyə
əkiblər?
Sanki dağın döşünə,
Gözəl şəkil çəkiblər.
Tamamilə doğrudur, uşaq
dağ döşündəki
lalələri şəkil
kim görə
bilər, bu, təbiidir və özü də gözəl düşüncədir.
Amma burda böyüklərin yenə "əli işi" var, uşaq bilməməliydi ki, gülü əkirlər, onu şəkil kimi görsəydi, əla şeir olardı. Uşaq düşüncəsi
ilə başlayan bu şeirin sonuncu bəndi də böyüklərin
"əli"ylə yaralanır,
nəticədə böyük
şeirinə çevrilir,
təəssüf:
Lalələrin ləçəyi,
Qırmızıdır, qaradır.
Özü rəssam təbiət,
Xarüqələr yaradır.
Rəfiqə xanımın şeirləri
inkişaf edir, "Lalə" şeirindəki
düşüncə növbəti
"Tikan" şeirində
daha kamil bir anlama gəlir.
Deyək
bağban babaya,
Tikanlı gül əkməsin.
Gül şəklini kim
çəksə,
Tikanını çəkməsin.
Artıq bu, gözəl bir uşaq şeiridir,
burda böyüklərin
əli yoxdur, əsas fikir uşağın öz düşüncəsinin məhsuludur.
Bu gün uşaq
ədəbiyyatının ən
böyük problemi uşaqları böyük
kimi danışdırmaq,
onlardan yalançı,
pafoslu obrazlar düzəltməkdir. Rəfiqə xanımın şeirləri
belə didaktikadan yüz ağac uzaqdır. Onun "Külək" şeirinə
fikir verin:
Külək qumu sovurub,
Atır mənim gözümə.
Oynamıram onunla,
Çünki baxmır sözümə.
Uşaq küləklə oynamaq istəmir, çünki qumu gözünə sovurur. Burda külək şəxsləndirilir,
fərd kimi göstərilir. İndiyə kimi küləyi uşaq öz dostu bilirdi, onunla oynayır, deyib-gülürdü.
Külək məsələsi ailəmizdə
illər öncə baş verən maraqlı bir hadisəni yadıma saldı. Bir səhər
gördüm ki, balaca oğlum stulun ayaqlarını yumruqla döyəcləyir,
səbəbini soruşanda
qayıdasan ki, o, məni vuranda yaxşıdır, ayağını
göstərərək: - bax,
ata, görmürsən
ayağımı əzib
- dedi. Halbuki stula da toxunan oğlum idi, amma elə
başa düşür
ki, stul da onu vura
bilir və doğrudan da, vurub. Bu hadisənin sonunda böyüklərin
- yəni mənim - didaktikası gəlməliydi:
"Ay oğlum, nə
danışırsan, bu,
stuldu, o, səni vura bilməz. Stul bizə xidmət edir, onun üstündə
rahat oturub dincəlirik və sair". Əgər
bu hadisənin əvvəlini mən şeir kimi yazsaydım, yaxşı bir şeir ola bilərdi, amma sonundakı didaktikanın gəlişi
həmin şeiri məhv edəcəkdi.
Kəpənək özü,
Bəzəkli, göyçək.
Sanki çiçəyə,
Qonmuşdu çiçək.
Rəfiqə xanımın yuxarıdakı
şeiri çox maraqlıdı, uşaq belə düşünə
bilər, təbiidir. Amma şair
öz fikrində həmişə belə qalmamalıdır, düşüncəsini
daha da inkişaf
etdirməlidir. Yəni ondan
qabaqda gedən uşağın daxili dünyasına çatmalıdır.
Əlbəttə, bu, çətindir.
Çünki yaxşı uşaq
şeiri yazmaqdan ötrü anadan uşaq şairi kimi doğulmaq lazımdır. Məncə, Rəfiqə xanıma belə xoşbəxtlk nəsib olub.
Böyük Nəsimi deyirdi
ki, "Dünya duracaq yer deyil,
ey can, səfər eylə". Necə ki, arı çiçəkdən - çiçəyə
qonduğu kimi, şairin də fikri mənadan - mənaya uçmalı, daha yenilərini tapmalıdır. Yuxarıdakı
şeirlərdən keçərək,
bu da sonda
gəlinən nəticə:
Canavar indi gəlsə,
Mən onda neyləyəcəm.
Axı
o deməyib ki,
Fuadı yeməyəcəm.
Fuad canavarın söz verib verməməyinin və veribsə, sözünün üstündə durub-durmamağını düşünür. Düz də düşünür, haqlıdı. Ona görə narahatdı ki, çünki canavar Fuadı yeməməyinə söz verməyib,
Fuadın təşvişi üzərindən baxsaq, görərik ki, dünya bu sözə söykənib yaşayır. Bu söz olmasa, ölkələr yanaşı yaşaya bilməz. Adamlar bir-birini məhv edər. Dünya uçular, dağılar. Yəni bu mənada, bəlkə də elə torpaq ağaclara nə vaxta söz verib ki, heç vaxt ayağının altından qaçmayacaq. Dənizlər, okeanlar söz verib ki, daşımayacam, balıqlarımı düzlərə tökməyəcəm. Eləcə də Fuad canavarın razılığını almayıb, onu yeməməyi haqqında bir söz-filan deməyib. Təbii bu uşaq düşüncəsi, geniş dünya anlamına gəlir.
Rəfiqə xanımın "Çiçəkli rəqəmlər" silsilə şeirləri də həm məntiqi etibarı ilə, həm də görünüş estetikası ilə, çiçəklərin ləçəklərinin müəyyən rəqəmlərə bənzəyişi ilə diqqət çəkir. Uşaq tapmacaları da yeniliyi, orijinallığı, uşaq məntiqinə uyğun olaraq, onların zehnini möhkəmləndirmək baxımından vacibdir.
Rəfiqə xanım uşaq
şeirlərində böyük
düşüncələrinə yer
qoymayıb. Burda nə varsa,
uşaqlar öz
gözləri ilə görür, təəccüblənir,
ağlayır, gülür və heyrətlənir.
Bu da uşaq
şeirimizin onurğasını təşkil
edən bir stimuldur. Bu stimulu
yaratdığına və uşaq şeirimizi inkişaf
etdirdiyinə görə Rəfiqə xanıma "çox sağ olsun" deyirəm, ona yeni - yeni
yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
Qəşəm NƏCƏFZADƏ
Əməkdar mədəniyyət işçisi
525-ci qəzet.- 2022.- 29 yanvar.- S.18.