Boynubükük və
yalqız qəsr
Dünyada gerçək olan üç acı var. Biri ölümdür, bu, qalan üçün
fəlakətdir. İkincisi çarəsiz xəstəliklərdir,
bu, hər gün ölmək deməkdir. Üçüncüsü isə ilk ikisindən
daha ağır hesab edilən, bütün kədərlərdən
daha betəridir.
Bu, öz ilə
üzləşməkdir. Çünki üzləşmək dəyişməyi, dəyişmək
isə insanın özünü yenidən
doğmağını tələb
edir. Həqiqət isə budur
ki, bütün doğumlar sancılıdır.
Hal belə olunca
kimsə buna qatlanmaq istəmir. Kəlmə olaraq asan görünə,
"bunda nə var ki" deyilə
bilər. Amma bu proses dünyanın
ən çətin məsələsidir. Ona görə
də, çağdaş
dövrün insanı
mütəmadi hərəkət
halındadır. Kimsə yalnız
qalmaq istəmir və ya qala
bilmir. Çünki yalqız qalmaq
düşünməyi gətirir,
düşüncə isə
içə boylanmağa
sövq edir. Bu söhbət dönür,
dolaşır yenə
də üç acının, üçüncüsünə
çıxır. Üzləşməyə...
Əslində tarixi muzeylərə getmək də üzləşməkdir. Dünyada
müvəqqəti olduğumuzun,
əvvəl-axır ölüb
gedəcəyimizin, kim oluruqsa olaq, sonumuzun qara torpaq olacağı
ilə üzləşməkdir.
Bəlkə də buna görə, tarixi muzeylərdə ziyarətçilərin
sayı bu qədər azdır.
Bu günlərdə yolum
şüşə göydələnlərin,
çoxqatlı binaların,
modern plazaların, iç-içə
sıralanan evlərin,
qarmaqarışıq yaşayış
mərkəzlərinin, bir
addım atanda o birinə toxunduğun dar səkilərin olduğu ərazidə yerləşən 25 hektarlıq
bağı olan bir qəsrə düşdü. Adətən, bu cür qəsrlər dəniz kənarlarında, meşə
ətrafında, şəhərdən
uzaqda inşa edilir. Çünki hökmdarların, kralların, dövlət başçılarının buralarda
qaldıqları, əyləndikləri,
bəzən qonaqlarını
qəbul etdikləri, işlədikləri, ov ovladıqları, quş quşladıqları yer olduğu üçün
şəhər mərkəzləri
qəsrlər üçün
çox da əlverişli sayılmır.
Amma məsələyə digər
tərəfdən baxanda
xatırlayırsan ki,
aradan ötən zaman şəhər mərkəzlərinin yerini
bəlkə də min
dəfə dəyişib.
Yoxdan var etmək...
Bura Nişantaşı
ilə Beşiktaş
arasında yerləşən
İhlamurlar qəsridir. Qəsrdən öncə burada böyük bir bağ vardı. Bu bağ Sultan III Əhmədin
dönəmində gəmiqayırma
zavodlarından birinin sahibi olan Hacı
Hüseyn Ağaya aid idi. Buna görə
də, ərazi bir dönəm "Hacı Hüseyn Bağları" adı ilə məşhur olub. Lakin bir müddət
sonra Hüseyn Ağanın bütün malı-varı dövlət
tərəfindən müsadirə
edilir. Beləliklə,
"Hacı Hüseyn
bağları"nın
hekayəsi başlayır.
Bağ
ilk olaraq hasbağçaya,
yəni padşahların
ən sevimli məkanına çevrilir.
Ox atma təlimlərini
burada keçirirlər,
ovçuluğu sirlərini
burada öyrənirlər,
bəzi qonaqları burada qəbul edirlər. Hər tərəfi cökə,
yəni ihlamur ağacları ilə əhatələndiyi üçün
yeni adı İhlamurlar vadisi olaraq dəyişir.
Qeyd edək
ki, tarixdə Hacı Hüseyn Ağa ilə bağlı məlumatlar mübahisəlidir. Hətta bununla bağlı uzun məqalələr
var. Çünki bəzi
mənbələrdə Hüseyn
Ağa gəmi maqnatı, bəzilərində
sənətçi və
fərqli sahələrdən
olan zəngin insan kimi təqdim
edilir.
Müsadirədən sonrakı dönəmdə
bağın ortasında
padşahların istirahəti
üçün taxta
bir köşk tikilir. I Əbdülhəmid,
III Səlim, II Mahmud taxtda
olduqları müddətdə
burada dincəlirlər.
Ancaq
Sultan Əbdülməcid hakimiyyətə
gəldikdən sonra həmin taxta köşkü sökdürür.
1849-1855-ci illəri arasında 25 hektara yaxın olan bu ərazidə bir köşk inşa etdirir. Memarı sultanın sənət və memarlıq üzrə köməkçisi
Nikoqos Balayan olur. Balayanın işinə bələd olanlar qəsrə baxan kimi memarın
kim olduğunu
dərhal müəyyənləşdirə
bilirlər. Ümumiyyətlə, Sultan Əbdülməcidin hökmdarlığı dönəmində,
yəni 1839-1861-ci illərdə
İstanbulda əfsanəvi
və tarixə damğasını vuracaq saraylar, köşklər inşa edilir. Onlardan biri də əzəməti
və gözəlliyi
bütün dünyada
ad çıxaran Dolmabahçe
sarayıdır.
Bu qəsrdən Lamartin keçdi...
İhlamurlar qəsrinə gəldikdə
isə... sultanlar burada mötəbər qonaqlar, dövlət rəhbərləri, sənətçilər,
yazıçılar, şairləri
qəbul edirdilər. Həmin qonaqlardan
biri Sultan Əbdülməcidin
dəvəti ilə
1846-cı ildə İstanbula
gələn fransız
şair Alfons de Lamartin olur. Burada qaldığı müddətdə
qəsrin sehrinə qapılır və gördüyü gözəllikləri,
ihlamur ağaclarını,
çiçəkləri, daşları, memarlığı
vəsf edən bir yazı yazır.
Bu yazıdan təsirlənən
Sultan Əbdülməcid bağın
içində ikinci köşkün inşa edilməsi üçün
göstəriş verir.
Memar
Nikos Balayan qolları çirməyir və hərəkətə keçir.
Sultan, İhlamurlar qəsrindən
bir az
kiçik olan yeni köşkə, fərahlıq, sevinc mənasına gələn
"Nüzhətiyə" adını verir. Daha sonra qəsrin adı Maiyət köşkü adlandırılmağa
başlayır. Çünki köşkdə demək olar ki, hər
gün çal-çağır,
əyləncə olur,
xüsusi günlər
qeyd edilir. Qəsr isə sultanların əyləncəsi və hərəmxanası olaraq
istifadə olunur.
Qəsrlərin bağı isə
ən çox ov əyləncələrinin
təşkil edilməsi
ilə məşhurdur.
Osmanlı sultanlarının Avropa
mədəniyyətinə vurğunluğu
Abidələrin tikintisində mərmərdən
və fosil daşlarından istifadə
edilib. Hər iki köşk
iki mərtəbədən
ibarətdir. Əsas köşk
salon ətrafındakı dörd
otaqla əhatələnib
və kvadrat formasında inşa edilib. Köşkün fasadındakı əl əməyi, göz nuru olan
işləmələri görməmək
qeyri-mümkündür. Mərasim köşkünün
gilyotin tərzli pəncərələrindən, sütunların üzərindəki
balkonlarından Qərb
memarlığı fışqırır.
Tavanlar işləməli, qızıl
örtüklü naxışlarla
bəzənib, xalçalar,
örtüklər, pərdələr
Avropadan, şamdanlar, çini qablar, sobalar, mebellər isə dünyanın müxtəlif ölkələrindən
gətirilib.
Mərasim köşkü - yəni hazırkı İhlamurlar
qəsri daha böyük və daha dəbdəbəlidir. Digər
köşk bir az kiçik
və daha yalındır. Təbii ki, müqayisə
edildiyində bu detallar üzə çıxır. Ancaq ayrı-ayrılıqda
ikisi də şah əsəridir.
Qəsrləri şəhərin
hay-küyündən, qarışıqlığından
az da
olsa uzaqlaşdırmaq
üçün ətrafı
yüksək divarlarla
hasarlanıb. Osmanlı
imperatorluğunda, xüsusilə,
Lalə dövründən
sonra ortalığa çıxan "qərb
təsiri" memarlıq
sahəsində də
özünü güclü
şəkildə göstərir.
Əbdülməcidin ölümü...
Qərb memarlığının ilk nümunələrindən
biri III Əhməd Çeşməsidir. Bu abidədə
rokoko üslubundan istifadə edilib. Yeni üslub bundan sonra digər abidələrdə də
özünü göstərməyə
başlayır. Əsas qəsrdə
barok izlərini daha çoxgörürük.
Köşklərin önündə divar içindəki oyuqlarda yerləşdirilən
vazalar qəsrə 3D görüntüsü qazandıraraq
barok və ampir dizayn ənənəsinin
bir örnəyi olaraq qarşımıza çıxır.
Mərasim köşkünün girişindəki
iki qollu pilləkən də barok nümunələrindəndir. Kvadrat şəklində
tikilən abidənin zirzəmiyə enən alt
və üst qatları var. Ziyarətçilər
sadəcə birinci mərtəbəni görə
bilir. Qəsrin tikintisində kəsmə
daş və mərmərdən istifadə
edilib, fasada dəbdəbəli naxışlar
işlənib. Dəniz qabıqları,
çiçəklər, yarpaqlar,
emblemlər, çiçəklər
bu işləmələri
önə çıxardan
motivlərdir.
Maiyət köşkü də iki mərtəbədən ibarətdir. Mərasim köşkündə olduğu kimi, buradakı girişdə də iki qollu pilləkən mövcudur. Abidənin fasadı istifadəsi olduqca əziyyətli və bahalı olan Avstriya stukkosu ilə örtülüb. Digərindən fərqli olaraq Maiyət köşkü neobarok üslubunda ərsəyə gətirilib. Buranın tavan sistemi memar Balayanın ucaltdığı və daha əvvəl gedib gördüyüm qəsr və saraylardan fərqliliyi ilə seçilir. Aynalı tağ, beşik tağ ve monastır tağbu köşkə heyrətamiz bir görüntü bəxş edir. Buradakı mebel seçimləri də göz qamaşdırır.
Qeyd edim ki, Sultan Əəbdülməcid 1861-ci ildə istirahət zamanı İhlamurlar qəsrində vəfat edir. Qəsr sultanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Sultan Abduləziz və Sultan Rəşadında sevimli yerinə çevrilir.
Dəfələrlə açılıb bağlanan, adlar dəyişən qəsr
İhlamur qəsri İkinci Dünya müharibəsindən sonra uzun müddət boş və baxımsız qalır. 1924-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin nəzdninə keçir. 1951-ci ildə isə İstanbul Bələdiyyəsinə aid abidə elan olunur və bələdiyyə tərəfindən restavrasiya edilir. Bu yenilənmə və bərpadan sonra "Köşk Tarixi muzeyi" adı altında qapılarını ziyarətçilərə açır.
Lakin gözlənilən marağı görmür, ümidlər doğrulmur. Tezliklə qapılarını qapadır. Qəsr 1966-cı ildə yenidən Böyük Millət Məclisinin nəzdninə keçir. Yenə əldən keçirilir və uşaqlar üçün sənət mərkəzinə çevrilir. Abidənin bugünkü əsrarəngiz görkəmi 1987-ci ilə aiddir. Köşkün həyəti yürüş, istirahət üçün əlverişlidir. Həyətində kafe xidməti mövcuddur. Böyük bağ, bağında hovuzu, hovuzunda iki aslan, bir kaftar heykəli var. Suda üzən ördəklər, bağda sağa solan gəzişən tovuz quşları, rəngbərəng çiçəklər, çeşidli güllər, nadir ağaclar, uca çinarlar və nəhəng cökə ağacları insanı valeh edir.
Yeri gəlmişkən, bağdakı kafe, qəsrlərdən daha çox maraq görür. Ziyarət zamanı qəsrdə məndən başqa heç kim yox idi. Qiymətin ucuz olmağına baxmayaraq, qəsrə maraq hədsiz dərəcədə azdır. Hətta muzeyi gəzərkən beynimi bir kədər bürüdü. Birdən mənə elə gəldi ki, son Osmanlı padşahından sonra bura bir daha heç vaxt padşahlardan gördüyü marağı və dəyəri görə bilmədi və əbədi yalnızlığa məhkum oldu. Niyəsə, bu qəsr gözümə boynubükük göründü.
Yeni dünya
içində qədim dünyaya bənzəyir
İhlamurlar qəsri! Ancaq
yeni dünya hərəkət
tələb edir, qədim dünya
düşünmək. Muasir insan isə hər şeyin
asanını, rahatını, surətli olanını istəyir.
Bəlkə də, buna görədir,
keçmişdən, özdən qaçış! Bəlkə
də buna görədir, İhlamurlar
Qəsrinin sonsuzluq kimi
uzanıb gedən yalnızlığı!
Türkan
TURAN
525-ci qəzet.- 2023.- 1 aprel.- S.19.