Müdrikliyin zirvəsində
Mövlud Süleymanlı-80
Azərbaycan
Xalq yazıçısı, nasir, publisist, ssenarist, Əməkdar
İncəsənət xadimi Mövlud Süleymanlı
müasir ədəbiyyat və mədəniyyətimizdə məxsusi
yerə malikdir. Yazıçının bugünlərdə
80 yaşı tamamdır
və bu rəqəm onun yüzlərlə pərəstişkarının,
minlərlə oxucusunun,
ədəbi-mədəni ictimaiyyətin
yadına Mövlud Süleymanlının Azərbaycan
ədəbiyyatı, xüsusən
nəsrində, Azərbaycan
dilinin inkişafında,
kino sənətində,
uzun illər çalışdığı radio sahəsində xidmətlərini
salır.
Mövlud Süleymanlı ədəbiyyata
1960-cı illərdə şeirlə
gəlsə də,
1970-ci illərdə böyük
istedada malik, özünəxas üslubu
və yaradıcı dünyası olan nasir kimi məşhurlaşmışdır. Azərbaycan
şeiri Mövlud Süleymanlı imzasını
qazanmaması ilə bəlkə də çox şey itirmədi, amma müasir nəsrimiz bu imza ilə
bütöv bir yaradıcılıq aləmi
- fərqli hekayələr,
povestlər, təkrarsız
romanlar qazandı.
"Ayın aydınlığında"
(1979) hekayələr toplusu,
"Şanapipik", "Şeytan",
"Dəyirman", "Duzsuzluq",
"Yel Əhmədin
bəyliyi", "Teymurlar"
povestləri, "Köç",
"Ceviz qurdu",
"Səs", "Erməni
adındakı hərflər"
romanları, "And olsun
əsrə" kitabı
və "Yer üzünə məktub"
esseist-publisist düşüncələr
sırası yarım
əsr ərzində özünə böyük
sevgi və neçə nəsil oxucu kütləsi qazandırmış əsərlərdir.
Başlıcası, Mövlud Süleymanlı həmişə prinsipial mövqeyi və öz yazıçı həqiqəti olan imza sahibi kimi
tanınmışdır. Bu, onun müxtəlif dövrlərdə, fərqli
ictimai quruluşlarda zamanla dialoqunda, aktual və problematik mövzulara müraciətində bariz
görünür. Mövlud Süleymanlı
yaradıcılığının tədqiqatçısı kimi,
"1960-1980-ci illər Azərbaycan
nəsrində psixologizm"
monoqrafiyasında bu baxımdan yazıçının
yaradıcılığını üç mərhələyə
bölmüş, hər
mərhələdə daha
da zənginləşən,
yazıçı qələminin
potensial gücünü
nümayiş etdirən
nəsr dünyasını
təqdim və şərh etməyə çalışmışam. 2004-cü ildə çap etdirdiyim həmin monoqrafiyadan sonra Mövlud Süleymanlının
müstəqillik dövrü
yaradıcılığının yeni özəllikləri
"Erməni adındakı
hərflər" (2006) romanında,
"And olsun əsrə"
(2012) kitabında bir daha üzə çıxdı, yazıçı
qələminin heç
zaman susmadığı,
daha da müdrikləşdiyi,
fəlsəfi dərinlik
qazandığı təsdiqləndi.
Mövlud
Süleymanlının yaradıcılığının
1960-1970-ci illəri əhatə
edən birinci mərhələsi şeirləri,
"Bir ünvan" adlı şeir kitabı (1970), "Qar",
"Yanğın", "Ayın aydınlığında"
və s. hekayələri,
eyni adlı kitabı, "Şanapipik",
"Şeytan", "Dəyirman"
, "Duzsuzluq" povestləri
ilə təmsil olunur. Özünəxas istedadını büruzə
verən bu əsərlərdə yazıçı
kəskin sosial mövzulara toxunur, ictimai ziddiyyətlərlə
müşaiyət olunan,
eybəcərləşən, mənəvi deqradasiyaya uğrayan sovet cəmiyyətinin çürüməsini
təsvir və ifşa edir. Bu mərhələdə yazıçının qəhrəmanları
əsasən mühitin
eybəcərliklərindən əziyyət çəkən
işıqlı insanlardır.
Mövlud
Süleymanlının sosial
quruluşla milli varlıq arasında ziddiyyətlərin anatomiyasını
açan zirvə əsəri
"Dəyirman" (1979) povestidir.
"Dəyirman" povesti milli-mənəvi dəyərlərlə
ictimai quruluşun tərs-mütənasibliyini üzə
çıxarmaqla kəskin
rezonans doğurdu, nəinki rejimi, hətta sovet ideologiyasının təsiri
altında olan bir sıra yaşlı
sosrealist yazıçıları
da qıcıqlandırdı.
Ədəbi mühitdə etirazla
qarşılanan əsərin
ictimai müzakirəsi
zamanı mütərəqqi
yazıçılar Mövlud
Süleymanlının müdafiəsinə
durdular. Buna görə də "Dəyirman" yalnız Mövlud Süleymanlının
yaradıcılığında deyil, bütünlükdə
1960-1980-ci illər üçün
mərhələvi əsər
hesab olunur. Yalnız Ümummilli lider Heydər Əliyevin himayəsi nəticəsində
yazıçı təqiblərdən
qurtula bilmiş, yaradıcılığını davam etdirmişdir. M.Süleymanlı "Qırx
ilin yeddi görüşü" memuarında
bu barədə yazır: "Beləcə
Heydər Əliyev məni sözün əsl mənasında qaragüruhun əlindən
aldı. Mən nihilist tənqidin dəmir caynaqlarından qurtulub bir-birinin ardınca romanlarımı
yazdım. Bacardığım
qədər sağlam,
təmiz, halal sözümü dedim. Bütün bunlara görə və ən əsası yurdumuz Azərbaycanı yenidən tikib yaratdığına, Azərbaycan
xalqını əsl oğul istəyi ilə sevdiyinə, dünyanın ən uca kürsülərində
Azərbaycan adını
sevə-sevə çəkdiyinə
görə Heydər Əliyevə minnətdaram"
(Mövlud Süleymanlı,
Qırx ilin yeddi görüşü
// Tənqid.net jurnalı, ¹ 10, 24-35; s. 35)
Təsadüfi deyil ki, yaradıcılığının
ikinci mərhələsində
Mövlud Süleymanlının
əsərlərində repressiya
mövzusu qabarıq xətlə keçir. "Ceviz
qurdu", "Səs",
"Günah duası"
romanlarında, "Satqın"
hekayəsində yazıçı
simvollarla, alleqorik tərzdə, eyni zamanda birbaşa qəhrəmanlarla rejimin toqquşmalarında yetmiş
il ərzində milli insanın acı taleyini, özgələşməyə məcbur edilən milli cəmiyyətin mənən aşınmasını,
millətin soykökündən,
əcdad kultundan, adət-ənənə və
dəyərlərdən uzaq
düşməsini əks
etdirir. Bu dövr
yaradıcılığı üçün Mövlud
Süleymanlını sosial
təzyiqlərdən də
çox milli varlığın özünün
təhlili, milli insanın və milli cəmiyyətin psixologiyası, xarakteri, ətraf mühitə münasibəti düşündürür.
Yazıçının yaradıcılığında
mifologizmə, qədim
türk mifologiyasına,
arxetiplərə müraciət
də bu zaman güclənir və son dərəcə
orijinal nəsr üslubunu formalaşdırır.
Bu baxımdan tədqiqatçılar Mövlud
Süleymanlının yardıcılıq
üslubunu magik realizmə aid edirlər.
"Şeytan", "Yel Əhmədin bəyliyi", "Köç"
əsərləri xüsusən
bu üslubun aparıcı olduğu əsərlərdir.
"Köç" (1983) romanında
yazıçı Azərbaycan xalqının formalaşması,
tarixi taleyi və tərcümeyi-halını
mifoloji qədimlikdən
sovet repressiyalarına
qədər izləməklə
milli toplumun bioqrafiyasını modelləşdirməyə
çalışır. Böyük coşqu
ilə qarşılanan
roman M.Süleymanlının yaradıcılığının ikinci mərhələsinin
zirvə əsəri kimi qəbul olunur.
Müstəqillik illərində bütün
xalqımızın həyatında
olduğu kimi, Mövlud Süleymanlı üçün də ən vacib problem millətin istiqlalına, azadlığına, dövlətçiliyinə
qarşı yönəldilmiş
Qarabağ müharibəsi
olur. Əslən Qərbi Azərbaycandan
olan yazıçı
erməni xislətini,
xarakterini və cəmiyyətini yaxşı
tanıyır. Münaqişənin
başlanmasını yığcam
süjetlərlə "Ağacan",
"İt dərsi"
hekayələrində əks
etdirməklə, dərin
analizini böyük uğurla "Erməni adındakı hərflər"
romanında verir. Yazıçı romanda heç
zaman dəyişməyən
erməni xislətini açmaqla, eyni zamanda, I Qarabağ müharibəsində döyüşü
uduzmağımızın səbəbini
təkcə düşmənin
qurnazlığında görmür.
Əsas səbəbkarlardan
biri sovet rejimidir, yetmiş il ərzində
ermənilərə meydan
verdikləri halda azərbaycanlıları repressiyaya,
deportasiyaya uğratmış,
milli özünüdərkin
qabağını almağa
çalışmışdır. Müəllif romanda "sapı
özümüzdən olan
baltalar"ı da günahlandırır. Vaxtında milli
soykökünün, millət
tarixinin öyrənilməməsi
yalnız özünü
düşünən, qınında
gizlənən ziyalıların
günahıdır. Bununla belə,
romanda milli münaqişə türk
xarakterinin ucalığı,
humanizminin erməni xislətinə qalib gəlməsi ilə başa çatır.
2006-cı ildə qələmə
alınsa da Mövlud Süleymanlı,
bütün digər yazıçılarımız kimi, ermənilərin başlatdığı, böyük
vəhşiliklər törətdiyi,
işğalçı, ədalətsiz
müharibədə məğlub
olacaqlarına, Azərbaycan
xalqının Vətən
müharibəsində möhtəşəm
qələbəsinə əvvəlcədən
inanır. Mövlud Süleymanlının "Erməni adındakı hərflər" romanı
bu gün Qərbi Zəngəzur torpaqlarına qayıdış
zəngi çalınan
bir vaxtda ən aktual bədii-sənədli əsər
kimi səslənir.
Mövlud Süleymanlının son dərəcə xalq təfəkkürü, folklor motivləri və dili üzərində köklənmiş yazıçı üslubu yazıçının xalq həyatını, milli xarakter, adət-ənənə və etnoqrafiyanı dərindən bilməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan radiosunda çalışdığı illərdə bu xəzinəni yaradıcısı olduğu "Bulaq" verilişində üzə çıxarması və uzun illər təbliğ etməsi, tamaşaçılar tərəfindən çox sevilən "Bəyin oğurlanması" filmindən göründüyü kimi xalq adət-ənənələrinə dərindən bələdliyi və bunu təcəssüm etdirməsi Mövlud Süleymanlının heç zaman bu irsi tərk etmədiyini göstərir. "And olsun əsrə" (2012) kitabına daxil olan "Yer üzünə məktub" əsəri, müəllifin özünün janr verdiyi kimi "tarixi-fəlsəfi-etnoqrafik yaşantılar"dan ibarətdir. Yazıçı bütün ömrü boyu xalq, millət, insan və bəşəriyyət haqqında düşündüklərini həyatının, bioqrafiyasının fonunda təqdim etməklə sanki zamanla, müasirləri ilə, əsrdaşları ilə daloqa girir, onlara iç həqiqətlərini ehtiva edən məktub ünvanlayır. Bütün reallıqları birgə, nikbin ruhda olan bu məktub Mövlud Süleymanlının çağdaşlarına işıqlı tövsiyələridir. Əsərə daxil olan "Qırx ilin yeddi görüşü"ndə yazıçı Ulu öndər Heydər Əliyevlə görüşlərin fonunda millət rəhbərinin təkrarsız obrazını yaratmağa nail olur.
Azərbaycan xalqı, Azərbaycan dövləti Mövlud Süleymanlının yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmiş, Xalq yazıçısı (2006), Əməkdar incəsənət xadimi (2003) adlarına layiq görmüş, yazıçı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə "Şöhrət" ordeni (2018) ilə təltif olunmuşdur.
80 yaşlı yazıçını bugün də əldə qələm,
yaradıcılıq missiyasına sadiqliklə fəaliyyətdə
görmək yüzlərlə pərəstişkarı kimi məni də sevindirir.
Son illərdə
işıq üzü görmüş
"Ömürdən qıraqda"
povestində ("Azərbaycan", 2021, ¹ 9) Mövlud Süleymanlının müasirlərimizin,
insan xarakterinin iç dərinliklərinə enməsi
yazıçının zamanla
yaşadığını, çağdaşlıqla
ayaqlaşdığını bir daha göstərir. Yazıçı ömrünün zamanı tükənməz
və əbədidir. Mövlud
Süleymanlının zəngin yaradıcılığı bu həqiqətin əyani təsdiqidir.
Səyyad
ARAN
Dini
Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin
I müavini, Filologiya elmlər namizədi
525-ci qəzet.- 2023.- 4 aprel.- S.12.