Mir Cəfər Pişəvəri "Azərbaycan" qəzetində

VƏ YA AZƏRBAYCAN DEMOKRAT FİRQƏSİ RƏHBƏRİNİN "NOVRUZ" GİZLİ İMZASI HAQQINDA QEYDLƏR

(Əvvəli ötən sayımızda)

 

Burada S. C. Pişəvəri ilə bağlı daha bir mühüm məsələyə aydınlıq gətirmək lazımdır. Bu da Sovet dönəmində münasibət onun irsinin əslində qadağan edilməsi idi. Bu qadağanın səbəbləri M. Ə. Rəsulzadə N. Nərimanov irsinin nəşrinə qoyulan qadağaların eyni idi. Pişəvəri irsində, xüsusilə onun 1945-ci ildən sonrakı qısmində parlaq bir azərbaycançılıq məfkurəsi vardır. Bu azərbaycançılıq isə hakim kommunist məfkurəsinin antipodu öldürücü rəqibi idi. Əsasən bu səbəbdən Pişəvərinin ilk məqalələr məcmuəsi ancaq 1984-cü ildə çıxdı (Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1984. Tərtib tərcümə edənlər: Əhməd Əminzadə, Tağı Musəvi, Hüseyn Ciddi. Redaktoru Əmirəli Lahrudi). Kitabı hazırlayan bu heyət əslində S. C. Pişəvərini yaxın silahdaşları olmuşdi. Bəs üçün onlar ədibin bütün gizli inzalarını göstərsələr , "Novruz" imzasının ona məxsus olduğunu göstərmirlər? Qəribədir: kitabın kollektiv müqəddiməsində "Azərbaycan" qəzetində "Novruz" imzası ilə getmiş 4, 7, 12, 18-ci saydan sitatlar verirlər! Bu o deməkdir ki, tərtibçilər "Novruz" imzasının Pişəvəriyə məxsus olduğunu bilirdilər. Bəs bunu niyə gizlədirdilər?

Birinci ona görə ki, tərtibçilər Bakıda yarımleqal fəaliyyət edən ADF-nin üzvləri vəzifəli şəxsləri idilər, onlar Pişəvəri irsinin azərbaycançı hissəsinin qadağa məxfilik altında olduğunu bilirdilər. Ona görə onların kitaba yazdıqları irihəcmli müqəddimənin 97 faizi Pişəvərinin İran kommunist Partiyası tarixinə aid işlərindən idi. 1945-46-cı illərin Milli Hökumət dövrunə isə 3 faiz yer verilmişdi. Müqəddiməni yazanlar qətiyyən Pişəvərinin azərbaycançılığına qarşı deyildilər. Amma bilirdilər ki, Milli Hökumət haqda hər hansı söhbət azərbaycançılıq kimi qadağan edilib, bu məsələyə yer veriməsi kitabın senzura tərəfindən tamam qadağasına səbəb ola bilərdi. Milli Hökumətin məğlubiyyəti dünya kommunist hərəkatı tarixində Moskvanın vicdanında tarixi bir qanlı ləkə idi bu, hər yolla gizlədilirdi. İkincu səbəb, Pişəvərinin bolşevik qeyri şantajçılarından qorxu idi. Hərəkat iştirakçıları o tayda ölənəcən təqib olundular, bəziləri əlli il sonra İrana gedən kimi həbs edildi öldürüldü. ADF üzvləri İranda misli görünməmiş qanlı repressiyaların qurbanı olmuşdular.

Lakin Pişəvəri özünün bolşevik əqidəsini gizlətmirdi bu barədə açıq yazırdı. Qəzetin 45-ci sayında getmiş hissədə Xiyabaninin Oktyabr Sosialist İnqilabından çox təsirləndiyini araşdırır, V. İ. Leninin adını çəkir. İşarə vurur ki, müstəbid İranda geniş siyasi islahatlar üçün planlar düşünən Xiyabani bolşeviklərin təcrübəsinə meyllənir: bu təcrübə əməkçi adamların hakimiyyətini yaratmaq sosial ədalət (sosializm) yaratmaq təşəbbüsləri idi. 52-ci sayda Pişəvəri azadlıq yolunda intizamlı siyasi partiyanın zəruriliyindən danışır eyni məsələnin Şeyx tərəfindən irəli sürüldüyü barədə onun çıxışlarından misallar gətirir. Hər iki rəhbər bolşevik tipli siyasi partiyanı İranın azad edilməsi üçün, qiyam edən xalqın birliyi üçün zəruri sayırdı.

"Novruz" imzası ilə Pişəvərinin yazdığı digər məqalələr onun qətiyyətlə həyata keçirdiyi torpaq islahatları ilə bağlı idi. O bu mövzuda Azərbaycan dilində farsca xeyli məqalə yazmışdı. Torpaq islahatı Milli Hökumətin fəaliyyətinin ən inqilabi ən qanlı, tragik sahəsi idi. İranda hakim feodallar onlarla kəndin yerləşdiyi ərazilərin topaq mülkiyyətçiləri idi. Bu feodalların hamısı Şahsevən deyilən tayfalara aid idi onların babaları hamısı fasiləsiz müharibələr vaxtı İran şahlarının ordusuna böyük qələbələr gətirdiklərinə görə şah fərmanları ilə bu torpaqların mülkiyyətçisi olmuşdular. Onlar nəslən hərbçi İranda siyasi hakimiyyətin əsl sahibi idilər. Onları ləğv etmədən İranda inqilabdan, xalq hakimiyyətindən söhbət gedə bilərdi.

Bunları gözəl anlayan Pişəvəri həm 1920-ci illərin əvəllərində İranda siyasi hakimiyyəti mənimsəyən Rza xanın təcrübəsindən istifadə edirdi. Rza xan hər addımda rus bolşevikləri kimi nizami hərbi qüvvəyə əsaslanırdı. Pişəvəri dövlət quruculuğunun əsas gücünü xalq ordusu fədai dəstələrini yaratmağa yönəldirdi. Bu, təkcə Tehranın yox, sovet generallarının da xoşuna gəlmirdi. Amma Pişəvərinin qətiyyəti Rza xandan az deyildi. Rza xan Daxili İşlər naziri olduğu vaxtdan böyük torpaq sahibləri ilə mübarizə edirdi. Bu feodallar Rza xanın Tehrandan yolladığı qubernatorları qəbul etmirdilər. İran təcrübəsində paytaxtdan qubernator göndərilməsi ənənəsi yox idi. İngilis hərbçiləri isə Rza xana izah etmişdilər: paytaxtdan qubernatorlar təyin etmədən müasir dövlət güclü hakimiyyət yaratmaq olmaz. Ona görə Rza xan öz təyin etdiyi qubernatorlara müqavimət göstərən feodalları ordunun gücü ilə həbs etdirirdi, Tehrana gətirdib şəhərin meydanlarında dar ağacından asdırırdi. Yerli feodalları belə qanlı yolla ram edəndən sonra, yazıb-oxuya bilməyən Rza xan əvvəlcə baş nazir, sonra şahənşah taxtına oturdu, İranda heç kim səsini çıxara bilmədi.

Pişəvəri onun partiyası Milli Hökuməti yaradan kimi hələ feodal ölkəsi olan İranda böyük torpaq sahibi feodalların müqaviməti ilə üzləşdi. Rza xan onların hamısını qırıb qurtara bilməmişdi. Bu feodalların hər kənddə, məntəqədə silahlı nökərləri vardı. Pişəvəri onlara qarşı Hərbi Səhra məhkəmələri qurdu, zülfüqariləri, sərtibləri ölüm cəzasına məhkum etməyə başladı. Hətta "Azərbaycan" qəzetinin 3 yanvar 1946-cı il 92-ci sayında Milli Hökumətin təşkil etdiyi Hərbi Səhra məhkəməsinin hökmü ilə asılan feodal inqilab düşmənlərinin dar ağaclarındakı şəkilləri dərc edildi. Pişəvəri İrandakı dövlət quruluşunun əsaslarını yaxşı bilirdi.

Qətiyyətli siyasətçi olan Pişəvəri əksinqilaba qarşı bu mübarizəsinin əhəmiyyətini "Novruz" imzası ilə yazdığı farsca məqalələrdə izah edirdi. Çünki bu mübarizələrin əhəmiyyəti bütün İranın xalqlarının tarixi taleyini dəyişirdi. Bəzilərinin qorxduğu məqamda hərəkatın rəhbəri inqilab tribunallarının İranın gələcəyu üçün zəruriliyini, ölkənin feodal buxovlarından çıxmasının tarixi mənasını izah edirdi. İranın yeniləşməsi, onun yaradıcı qüvvələrinin azad olması kənddə feodal diktaturasının ləğvindən, kəndlilərə pulsuz torpaq paylanmasından sonra mümkün ola bilərdi.

Bu məhkəmələrin qərarları Pişəvəri qələmi ilə yazılırdı hökumət qərarı kimi "Azərbaycan" qəzetində çıxırdı. Bu hökmlərin İran cəmiyyəti üçün siyasi əhəmiyyətini inqilabi zəruriliyini əsaslandıran təbliğat xarakterli yazıları da Pişəvəri özü yazmalı olurdu, amma "Novruz" imzası ilə. Çünki dövlət qərarlarının altında artıq S. C. Pişəvəri imzası vardı.

Pişəvərinin "Novruz" imzası ilə zülfüqarilər sərtiblər haqda, ya farsca "Xalqımızın təhlükəsizliyini pozanlar cəzalandılar" (say 89) yazılarında özü haqda üçüncü şəxsdə danışılır. Hətta Milli Hökumətin qızğın tərəfdarlarının dili ilə "Yaşasın rəhbərimiz" deyə özü haqda şüarı təkrar edir. Lakin belə halları adi və zəruri siyasi təbliğat üsulu kimi qəbul etmək lazımdır. Bunları guya "Novruz" imzasının Pişəvəriyə məxsusluğunu inkar edən dəlil kimi anlamaq doğru deyil. Bu yazıların hər birində, ilk növbədə, Pişəvərinin dəmir məntiqini və qələbəyə inamını görüb tanımaq lazımdır.

Lakin Moskvanın kobud təzyiqi ilə Pişəvəri bütün vəzifələrdən çıxıb Təbrizi tərk edən kimi Rza xanın oğlu Moskva ilə ABŞ arasındakı razılaşmaları pozdu. İran ordusu üç gün Təbrizdən 15 kilometr məsafədə durub şəhərdəki qırğınların başlanmasının qarşısını almadı. Şahsevən feodalları və şah nökərləri, məmurlar Milli Hökumətin minlərlə tərəfdarını orta əsir vəhşiliyi ilə qırdılar.

Xiyabani hərəkatı İran cəmiyyətində qızğın mübahisələrin predmeti idi. Ustəlik Pişəvərinin yaratdığı partiya ilə Xiyabaninin partiyasının adları da eyni idi: Azərbaycan Demokratik Firqəsi!  Əslində bu firqə əvvəl ümumiran təşkilatı kimi yaranmışdı və onun Azərbaycan Şurası var idi. Məhz Xiyabaninin təşəbbüsü ilə 1917-ci ilin avqustunda Azərbaycan Demokrat Firqəsi öz müstəqilliyini elan etdi və "Təcəddüd" qəzetini yaratdı. Ayrılma nəticəsində Xiyabani Azərbaycan Demokrat Firqəsinin müstəqil Mərkəzi Komitəsini və proqramını elan etmişdi. Azərbaycanın İran tərkibində Muxtariyyətini yaratmaq artıq o zaman proqram məqsədlər içərisində birmənalı şəkildə göstərilmişdi.

52-ci saydan başlamaqla Pişəvəri "Təcəddüd" qəzetini vərəqləyərək Xiyabani qiyamının (bu söz "inqilab" mənasında başa düşülməlidir) qısa xronikasını verironun əsas mərhələlərini şərh edir. Bu xronika çox müxtəsərdir, çünki Pişəvəri ən çox öz Milli Hökumətinin elan edilməsi vəzifələri ilə məşğul idi, 52-ci say çıxan gün - 12 noyabrda Milli Hökumətin elan edilməsinə 30 gün qalırdı!

Aprelin 4-də Şeyxin inqilabı başladı, 7 apreldə İnqilabın Bəyannaməsi elan edildi. 25 mayda İnqilabçı dəstələr Təbrizin inzibati İqamətgahı olan Alaqapını ələ keçirib "Təcəddüd" redaksiyasından ora köçdülər. Bu tarixdən Xiyabaninin nitqləri Alaqapıdan kütlə qarşısında edilirdi.

Azadistan dövləti də özünü Azərbaycan dövləti sayırdı və onun yaradılması əslində İranda azərbaycanlıların öz siyasi qurumunu yaratmaq sahəsində ilk təşəbbüsü idi. Xiyabani öz dövlətində təhsil və dövlət sənədlərini Azərbaycan dilinə keçirdi. Onun adını da bəlkə Xiyabaninin sosializmsosialist anlayışlarını özünə xas məntiqlə tərcümə etməsinin nəticəsi saymaq olar.

 

(Ardı var)

Rəhim ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2023.- 5 aprel.- S.13.