Kuklaçılıq sənətinin unudulmaz korifeyi - Solmaz Musayeva

Uşaqları güldürmək, təəccübləndirmək nə qədər zövqlü olsa da, bir o qədər çətin və məsuliyyətlidir. Çünki həyat yolunun hələ ən başında, ilk pilləsində olan uşaq bu dövrdə nələr görüb, nələr əxz etsə, məhz onlar onun şəxsiyyətinin formalaşmasında, gələcək həyatında böyük təsirə malik olacaq.

Bu mənada övladlarımızın tərbiyəsinin, dünyagörüşünün formalaşmasında teatrlar, xüsusən, balaca tamaşaçılara xitab edən Kukla teatrları önəmli rola malikdir.

Uşaq üçün işləmək, onları güldürə bilmək, onların tərbiyəsində rol sahibi olmaq isə fikrimcə, ən gözəl duyğulardan biri olmalıdır. Yəqin buna görədir ki, ömrünün böyük hissəsində bu missiyanı daşıyan, "Mənim əsl yaradıcılığım uşaqlara həsr olunub. Ömrüm boyu nə etmişəmsə, onlar üçün etmişəm" - deyən mərhum rəssam Solmaz Musayeva özünün ən xoşbəxt dəqiqələrini də uşaqların gözlərinə baxıb, duyğularını gördüyü anları hesab edirdi.

Azərbaycanın ilk qadın kukla rəssamı, Əməkdar rəssam Solmaz Musayevadan gedir söhbət. Aprelin 10-da məhrum sənətkarın 95 illiyi tamam olacaq. Xatirəsi yaratdığı, dünyanın dörd bir yanında özünə yer tutan kuklalarında, Azərbaycan incəsənətinin tarixində və onu sevənlərin qəlbində yaşayan Solmaz xanımı yubiley ərəfəsində bir daha minnətdarlıq duyğusu ilə yad edirik.

Solmaz Musayeva 10 aprel 1928-ci ildə ziyalı ailəsində anadan olub. Anası Balacaxanım müəllim idi, uzun müddət məktəb direktoru işləyib. Atası isə dramaturq Qurban Musayevdir. Atası və əmisi Xalq yazıçısı Qılman İlkin sayəsində Solmaz xanım gözünü ədəbi mühitə açıb. Böyüdüyü ev dövrün tanınmış yazıçılarının, şairlərinin, rejissorların, aktyorların, incəsənət adamlarının görüş yeri olub. Məsələn, ölməz dramaturq Hüseyn Cavid balaca qızcığazı qucağına alıb, adının Solmaz olduğunu öyrənəndə fikrə dalıb və deyibmiş: "Eh, vaxt gələcək, elə solacaqsan!"

Tez-tez atasının səhnələşdirilmiş əsərlərini izləmək üçün teatra gedən Solmaz teatr mühitində böyüsə də, özünün xatirələrində deyir ki, onu daha çox teatrın sexi cəlb edirdi. O, ilk azərbaycanlı qadın teatr rəssamlarından biri Bədurə Əfqanlının işlərinin heyranı olub. Görünür, gələcək rəssam taleyi də elə o zamanlardan müəyyənləşmişdi.

Təsadüfi deyil ki, 1947-1952-ci illərdə Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbinin Rəngkarlıq fakültəsində oxuyub. 1953-55-ci illərdə təhsilini Muxina adına Leninqrad (Sankt-Peterburq) Ali Rəssamlıq Məktəbində - dekorativ-tətbiqi sənət fakültəsində davam etdirib. Həmçinin, o, anasının arzusu ilə Xarici Dillər İnstitutunda ingilis dili fakültəsini bitirib.

İngilis dili biliyi sonralar onun çox köməyinə çatır. O, festivallarda tərcüməçiyə ehtiyac duymaz, özü ingiliscə səlis danışarmış. Eləcə də tamaşaları özü sinxron tərcümə edərmiş.

1965-ci ildə yenidən bərpa olunan A.Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrına dəvət alıb. Burada əvvəlcə rəssam, sonra quruluşçu rəssam kimi işləyib. Uzun illər teatrın baş rəssamı olub. 25 il ərzində 60 kukla tamaşasına rəssam kimi quruluş verib. Həmin tamaşalardan bir neçəsi SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin I dərəcəli diplomuna layiq görülüb. 1978-ci ildə "Ole Lukoye" tamaşası SSRİ üzrə "İlin ən yaxşı kukla tamaşası" adlandırılıb.

1965-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü olub. Mütəmadi olaraq Respublika və Ümumittifaq sərgilərdə rəngkarlığa və tətbiqi sənətə aid işləri nümayiş etdirilib. Müxtəlif nəşriyyatlarla əməkdaşlıq edib, bir sıra kitablara bədii tərtibat verib.

Azərbaycanda istehsal olunan ilk kukla cizgi filmlərinin rəssamı olub. Rejissor V.Behbudovla ərsəyə gətirdiyi 6 filmdən 2-si mükafatlandırılıb: "İlham" filmi 1978-ci ildə Özbəkistanda Ümumittifaq kino festivalının I dərəcəli diplomuna layiq görülüb, "Göyçək Fatma" filmi isə Gürcüstan Rəssamlar İttifaqının xüsusi diplomunu alıb.

1993-cü ildə Pakistanda tətbiqi sənət üzrə Beynəlxalq müsabiqənin laureatlarından biri olub. 2006-cı ildə 8 mart Qadınlar bayramı münasibətilə yaratdığı kompozisiya seçilərək YUNESKO Baş qərargahında sərgilənib.

Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrına yaxın yeraltı keçidin divarlarını bəzəyən bir neçə panno S.Musayevanın teatrda quruluş verdiyi tamaşalardan ayrı-ayrı səhnəcikləri əks etdirir.

2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Rəssamı fəxri adına layiq görülüb.

2016-cı il oktyabrın 21-də ağır xəstəlikdən sonra vəfat edib.

lll

Solmaz xanım yaratdığı kuklaların bu qədər böyük uğurlar qazanmasının əsas səbəbini sənətinə və uşaqlara olan sonsuz sevgisi ilə izah edirdi: "Sənətimi hələ də çox sevirəm. Həyatda heç bir kəsi sənətim qədər sevməmişəm. Ona görə də Allah mənə bu xoş günləri yaşadıb. Kuklalarım dünyanın dörd bir yerindəki muzeylərdə, şəxsi kolleksiyalarda qorunur. Bu sənəti seçməklə yanaşı, sevmək də çox vacibdir. İncəsənət insandan səbir və dözüm istəyir".

Həmçinin, o, ruhuna yaxın olan, istedadına inandığı, yaradıcılığını bəyəndiyi rejissor Tamilla Məhərrəmova ilə birgə çalışmasını da bu uğurların bir səbəbi kimi göstərir. Rəssam 2003-cü ildə "Qobustan" jurnalına verdiyi müsahibəsində deyir: "Obrazları yaratmaq əsərin məzmunundan irəli gəlir. Bizim qəribə iş üslubumuz vardı Tamilla xanımla. Bir tamaşa o birinə bənzəməməlidir. Tamilla xanımla ən əvvəl əsəri oxuyurduq, sonra bir-birimizə sual verirdik: biz bu tamaşada uşaqlara nə aşılamaq fikrindəyik, nə demək istəyirik və demək istədiyimiz bu dəfə hansı formada çatdıracağıq".

2017-ci ildə lentə alınan "Yadigarlar" verilişində professor, Əməkdar İncəsənət xadimi Məryəm Əlizadə mərhum rəssam haqqında böyük şövqlə danışır: "Solmaz xanım çox parlaq sənətkar idi. O, olmasaydı, Azərbaycan teatrının, incəsənətinin tarixində, xüsusən, Kukla Teatrının tarixində çox boşluqlar olardı. O, maska kuklalar yaratmırdı, kuklaları maskalıqdan çıxarıb canlı insanlara çevirirdi.

Fikrimcə, teatrlar içərisində ən mürəkkəbi Kukla Teatrıdır. Sənətkar üçün orada işləmək çətindir. Bu teatra gəlib-getdikcə uşağın təxəyyülü, zövqü formalaşır, dünyası zənginləşir, uşaqlar həyata ilk addımlarını atırlar. O addımlar üçün ilk pillələri yaradanlar Solmaz xanım kimi sənətkarlar olmalıdır ki, sonrakı pillələr möhkəm təməl üzərində qurula bilsin. Uşağın psixologiyası necədir, ona nə vermək, onu necə yönləndirmək lazımdır, bütün bu incəlikləri Solmaz xanım yaxşı bilirdi. Çox zəhmətsevər adam idi, işləməkdən yorulmurdu.

L.Babinskaya isə "İnkişaf pillələri" adlı məqaləsində "Malçiş-Kibalçiş" və "Qaravəlli" tamaşaları haqqında danışarkən Solmaz Musayevanın işini belə qiymətləndirir: "Rəssam Solmaz Musayeva ümumiləşdirilmiş, həyat təfsilatlarından uzaq kuklalar yaratmağa meyl edir...

Rəssam S.Musayeva iri planda işləməyi sevir. "Qaravəlli"nin böyük, statik maskaları özləri çox şeyi aydınlaşdırır".

Əməkdar rəssamın ömrünü bağladığı, "yenidən dünyaya gəlsəydim yenə də böyük məmnuniyyətlə Kukla Teatrını seçərdim. Ömrümün ən gözəl zamanlarını, ən fəal dövrlərimi Kukla Teatrında işləmişəm. Özü də böyük həvəslə" - dediyi A.Şaiq adına Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrında da onu sayğı və sevgi ilə yad edirlər. Teatrın direktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Rəşad Əhmədzadə S.Musayevanı belə xatırlayır: "Solmaz xanım çox istedadlı, peşəkar rəssam idi. Klassik kuklaçılığı yaxşı bilirdi. Kuklanın imkanlarına dərindən bələd idi. Səhnəni duyurdu və buna görə də pyesi oxuyarkən rejissordan əvvəl artıq kuklanın quruluşunu, formasını, hansı texnikada onun hazırlanacağını bilirdi. Həmçinin, Solmaz xanım Azərbaycan folkloruna da yaxşı bələd idi. Hazırladığı bütün tamaşalarda, eskizlərdə milli xüsusiyyətləri saxlamağa çalışırdı".

Teatrın aktrisası, uzun illər Solmaz xanımla çiyin-çiyinə çalışmış Elmira Hüseynova deyir ki, o, kuklaları hazırlayarkən həmişə bizimlə məsləhətləşir, fikirlərimizi öyrənirdi: "Mən Kukla Teatrına gələndə Solmaz xanım burada rəssam kimi çalışırdı. Çox yaxşı insan, mülayim xanım idi. Biz onunla uzun illər işləmişik. Çox səfərlərdə, festivallarda olmuşuq. Hindistana, Ərəbistana, Gürcüstana birlikdə getmişik. Həmişə bizə ana nəvazişi ilə yanaşardı. Peşəkar rəssam idi. İşini çox yaxşı bacarırdı".

Əməkdar artist Rəhman Rəhmanov da Solmaz xanımın hazırladığı əksər tamaşalarda oynayıb: "1970-ci illərdən Solmaz Musayeva ilə birgə işləmişik. O, bizim baş rəssamımız olub. Çox gözəl rəssam idi. Milli ornamentlərdən yüksək səviyyədə istifadə edirdi. Onun rəssamı olduğu bir çox tamaşalarda oynamışam. Bir insan kimi də Solmaz xanım çox gözəl insan, əsl xanım-xatın, kübar Azərbaycan qadını idi. Heç zaman üzündən təbəssüm əskik olmazdı. Həmişə ona müraciət edən hər kəsi üzündəki gülüşlə qarşılayardı. Bütün kollektiv onu çox istəyirdi. Onunla bir çox xarici səfərlərdə də birgə iştirak etmişik. Onun Hindistana gedən iki tamaşasında da mən rol almışam.

Ömrünün son dövrlərində də Kukla Teatrına gələr, bizimlə görüşərdi. Allah ona rəhmət eləsin!"

Solmaz Musayeva həm də gözəl həyat yoldaşı, qayğıkeş ana, sevimli nənə idi. Gəlini - musiqişünas Zümrüd Dadaşzadə onun haqqında böyük hörmət və sevgi ilə bəhs edərək deyir ki, Solmaz xanım sənətini nə qədər çox sevsə də, ailəsi də onunçün o qədər əziz idi. O, işi ilə ailə qayğılarını toqquşmağa icazə verməz, zamanını və enerjisini hamısı üçün elə bölərdi ki, biri digərinə heç zaman mane olmasın. Solmaz xanım 1992-ci ildə təqaüdə çıxandan sonra Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə aid milli geyimləri nümayiş etdirən suvenir gəlinciklərin hazırlanması ilə məşğul olub. Məlum münaqişədən sonra bu etnoqrafik kuklalarında daha çox Qarabağ, Şuşa xanımlarının geyimlərinə üstünlük verən sənətkar deyir ki, həmin kuklaları dünyanın dörd bir yanına göndərirdim. Qoy görsünlər ki, Qarabağ bizimdir və bizim olacaq. Hətta onun "Şuşalı qadına Şirvanlı xanım qonaq gəlib" əsəri YUNESKO-nun mənzil-qərargahında öz daimi yerini tutarkən heç kəs, heç müəllifin özü də bilmirdi ki, illər keçəcək bu əsər öz gerçəkliyini bu həyatda tapacaq, xalqımızın böyük zəfəri ilə yurdu, vətəni azad olunmuş şuşalı, qarabağlı xanımlara bütün bölgələrimizdən, hətta dünyanın hər yerindən insanlar "gözaydınlığı" verəcək və şuşalı, qarabağlı xanımlarımız onları öz vətənlərində-Qarabağdakı evlərində qonaq etmək üçün "qolları çırmayacaqlar"...

Əminəm ki, bu tarixi qələbəni görməsə də, hər zaman qəlbində bu inamı daşıyan və əsərlərində əks etdirən Solmaz xanım da olduğu yerdə bu sevinci duyur və həm də kuklalarının gerçəkləşən taleyinə sevinir.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2023.- 6 aprel.- S.10.