Mötəbər ziyarət

"Qoyun cibinizə, azərbaycanlılardan pul götürmürük".

İsrar etməyin mənasız olduğunu başa düşüb pulu yenidən çantaya qoyuram.

Mirzə Fətəli Axundzadənin Tiflisdəki ev-muzeyindəyəm - Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Mədəniyyət Muzeyində.

Nəzarətçi ilə qısa dialoqdan sonra yuxarı qalxıram. Bu gün iş günü olmadığından muzey bələdçiləri yoxdur. Deməli, buraları tək gəzməli olacağam. Olsun, neynək?

Vaxt itirmədən Axundzadənin iş otağına keçirəm. Yazıçıların iş otağı, xüsusilə də iş masası həmişə mənə mistik görünüb. Düşünəndə ki, yazıçının ixtiyari bir qəhrəmanı bu masada doğulub, taleyi və ya ölümü bu masada yazılıb, o zaman sıradan taxta parçasına belə başqa gözlə baxa bilirsən. Ancaq burda təkcə iş masası yox, elə hər şey mənim üçün böyük məna kəsb edir. Axı bura Mirzə Fətəli Axundzadənin iş otağıdır.

Otaqda yazı masasından savayı kitab dolabı, divar saatı, çıraq və yazıçının digər şəxsi əşyaları var.

Muzeylərdə çox vaxt çıxışda qoyulan qeyd kitabı burada yazıçının iş masasının üzərinə qoyulub. Mən də o kitaba ürək sözlərimi yazıram. Daha sonra muzeyin digər eksponatları ilə tanış oluram.

Yazıçı bu evi 1834-cü ildə satın alıb və ömrünün sonuna qədər burada yaşayıb. 1983-cü ildən etibarən Axundzadənin ev muzeyinə çevrilən binada 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikasının vəsaiti hesabına əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılıb.

İnzibati binada incəsənət qalereyası və "Monsieur Jordan" kafe-ədəbi kitabxanası yerləşir. Kafedə M.F.Axundzadənin mumdan hazırlanmış heykəli də qoyulub.

Muzeyin ekspozisiya hissəsi altı zaldan ibarətdir. Əsas zalda yazıçının həyat və yaradıcılığına dair sənədlər, əlyazmalar, medallar, kitablar, ev əşyaları, fotolar var.

Axundzadənin qızı Nisə xanımın tikiş maşını da burada qorunub saxlanır. Nisə xanımdan söz düşmüşkən, Mirzə Fətəlinin Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla nikahından 13 övladı olub. Amma onlardan yalnız ikisi - oğlu Rəşidbəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşayıb, qalanları erkən yaşlarında dünyalarını dəyişib.

Deyilənə görə, yazıçının digər nikahdan olan qızı Seyrəbəyim Qacar şahzadələrindən Bəhmən Mirzənin oğlu Xanbaba xanın arvadı imiş. Evlənəndən altı il sonra Seyrəbəyim vəfat edir, iki uşağı yetim qalır. Bu hadisədən bərk sarsılan Axundzadə yetim qalan körpə nəvələri anasızlığı hiss etməsin deyə ikinci qızı Nisə xanımı da Xanbaba xana ərə verir. Bu izdivacda Xanbabanın yüksək əxlaqi-keyfiyyətlərə malik olmasının da böyük rol oynadığı deyilir.

O möhtəşəm afişa...

Bu afişaya görə, sizə nə qədər minnətdarıq, böyük adam...

Daha sonra fotolara göz gəzdirirəm. Mirzə Şəfi Vazehin, Qasım bəy Zakirin, Həsən bəy Zərdabinin, Nəriman Nərimanovun, Üzeyir bəy Hacıbəyovun şəkilləri divardan asılıb.

"Ədəbiyyatsevərlər görkəmli dramaturq Axundzadə ilə vidalaşır".

Yazıçının məzarı başında çəkilən şəkillər bu başlıq altında sıralanır.

Bəs yaxşı, Mirzə Fətəlinin meyitinin üç gün ortalıqda qalması necə? O iddia düzdürsə, bəs bu şəkillər nədir? Ağlabatan cavabım yoxdur. Qədir-qiyməti yalnız itirəndən sonra bilmək insanın, insanların çoxdankı vərdişidir axı.

Onu da deyək ki, otağın bir hissəsi evin real fotosu əsasında hazırlanıb. Həmin fotoya baxanda ən xırda detallara qədər bənzərlik görmək mümkündür.

Muzeyi gəzməyə davam edirəm. Otaqlardan biri Azərbaycan mədəniyyətinə, o biri isə Azərbaycan və Gürcüstan dostluğuna həsr olunmuş ekspozisiyalardan ibarətdir.

Ümumi zalda Azərbaycan mədəniyyətinə dair xeyli eksponat var. Əvvəlcə bu eksponatların bir ev muzeyi üçün çox olduğunu düşünsəm də, sonradan muzeyin şəhər mərkəzində yerləşməsini, turistlər üçün əlçatanlığını və əhəmiyyətini nəzərə alaraq bu detalların mədəniyyətimizin təbliğinə hesablandığı qənaətinə gəlirəm.

Muzeyi gəzib-bitirdikdən sonra birinci mərtəbəyə enirəm. Bayaqdan bəri nəzarətçinin yanında dayanan cavan oğlan söhbət əsnasında azərbaycanlı olduğunu, özünün də bir vaxtlar burada işlədiyini və məni maraqlandıracaq suallara cavab verə biləcəyini deyir. Onunla turistlərdən tutmuş eksponatlara qədər bir xeyli söhbət edirik. Qəfildən telefonuna gələn mesaj isə oğlanın üzündə təbəssüm yaradır. Bir neçə dəqiqədən sonra o, üzrxahlıqla bayaq dediyi "Sizə digər muzeylərin yerini göstərərəm" sözünü geri götürür:

- Sizə çox kömək etmək istəyərdim, ancaq təəssüf ki, məni çağırırlar, təcili getməliyəm.

- Qız gözləyir?

- Hə, - gülümsüyərək cavab verir - Gərək dediyi vaxtda orada olam, yoxsa inciyir.

- Çox sevirsən onu?

- Özü də necə. Görəndə ayaqlarım yerdən üzülür. Bu yay elçi göndərəcəyəm. Əslində, deyirlər ki, 22 yaş evlənmək üçün tezdir mənə. - qəfildən ciddi görkəm alaraq - Niyə elə baxırsan? Olmaya sən də qınayırsan məni?

- Yox, mən sənə həsəd aparıram. Həsəd aparıram ki, sən ayağını yerdən üzən adamı belə tez tapmısan. Heç kimə fikir vermə. Əgər ürəyin bu qız o qızdır deyirsə, evlən getsin. Nəysə, fəlsəfə vaxtı deyil, qızı gözlətmə.

Muzeydəkilərlə sağollaşıb, yola düzəlirəm. Binadan bir qədər uzaqlaşdıqdan sonra dönüb bir daha tərk etdiyim ünvana baxıram. Gözlərim eyvana sataşır. Yadıma Mirzə Fətəlinin yanında aşpaz işləyən Nəcəfin oğlu Qafarın xatirələrindən oxuduğum bir əhvalat düşür:

" Atam deyir ki, bir gün Mirzənin arvadı Tubu xanım yayqabağı ev tökmüşdü. Mən də mətbəxdə bişmiş hazırlayırdım. Mirzə də balkonda gəzirdi. Həyətə bir qoca dilənçi gəlir. Dilənçi Mirzəni balkonda görüb ona müraciət edərək, yalvarıb ondan sədəqə istəyir. Mirzənin bu dilənçiyə çox yazığı gəlir. Balkon məhəccərinə salınmış xalçanı itələyib həyətə salır və dilənçiyə deyir ki, tez get ki, Tubu xanım görməsin".

Tubu xanım hadisədən xəbər tutanda isə Mirzə belə cavab verir:

"Sözün doğrusu, qoca kişinin dilənçiliyinə və qocalığına yazığım gəldi. Fikirləşdim ki, bu qoca kişiyə nə verim ki, onun dərdinə bir əlac olsun. Gördüm ki, balkonda məhəccərə salınmış xalçadan məsləhətlisi yoxdur. Öz-özümə fikirləşdim ki, bizdə bir neçəsi var, bəlkə bu qocanın altına salmağa parçası da yoxdur. Xalçanı verdim ki, aparıb altına salar və hər durub-oturanda məni yad eləyər".

Əziz Axundzadə, bilmirəm, o dilənçi sizi nə vaxtsa yad edib, ya yox. Amma əmin olun, bu gün sizi anlayan, sizin yolunuzu tutan minlərlə, onminlərlə insan var və onlar daim sizi yad edirlər və bundan sonra da edəcəklər.

Hər şeyə görə çox sağ olun, böyük insan!..

lll

Marta bax, istiyə bax. Bir yandan da çantamın ağırlığı. Üstəlik də hələ nə qədər yolum var. Bilsəydim, yolum belə uzun olacaq, çantamı evdə qoyub çıxardım. Mən bilmirdim, amma siz Axundzadənin məzarını ziyarət etmək istəsəniz, xatirinizdə olsun ki, məzar Botanika bağının lap içərisindədir və oraya qədər piyada xeyli yolunuz var.

Çantanı götürə-qoya, yavaş-yavaş, üzüyuxarı addımlayırdım ki, qarşımda ortayaşlı bir kişi peyda oldu. Ədəb-ərkanla salamlaşandan sonra mənə kömək lazım olub-olmadığını soruşdu. O, sualını bitirməmiş çantamı ona uzatdım. Yolboyu davam edən söhbətimizdə adının Georgi, özünün isə milliyyətcə gürcü olduğunu və burada işlədiyini öyrənirəm.

Bir qədər dincəldikdən sonra israrla çantamı geri istəsəm də, Georgi qaytarmır:

- Bilirsiniz, mənim oğlum indi Balakəndə yaşayır. Bir müddətdir ki, orada işləyir. İndi sizə kömək edəndə mənə elə gəlir ki, sanki onun üçün nəsə edirəm. Elə bilirəm, nə vaxtsa mənim oğlumun da çiynində belə ağır çanta olsa, sizinkilərdən kimsə ona kömək edəcək...

lll

Bu da Axundzadənin məzarı...

Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan Mirzə Məhəmmədtağı Şəkidəki ticarətində çətinlik yarandığı zaman həyat yoldaşı Nanə xanımı və iki yaşlı Fətəlini götürüb Xamnəyə qayıdır. Burada Nanə xanım ərinin birinci arvadı ilə yola gedə bilmir. Məsələni belə görən ata qərara alır ki, uşağı anasından alsın.

Nisə xanımın dilindən bu əhvalat belə nəql edilir:

"O gün Mirzə Fətəli bərk yuxuda imiş və anasının ondan ayrılacağını bilmirmiş, lakin bütün ev adamları Nanə xanımı yola salmaq ilə məşğul ikən, on yaşlı ögey bacısı Mirzə Fətəlinin yanına gəlib, nə yatmısan, dur ayağa, indicə anan gedər, sonra həmişəlik onun üzünə həsrət qalarsan" deyə onu oyatmışdı. Körpə Mirzə Fətəli ağlayaraq həyətə atılıb dəvəyə minmək üzrə olan anasının ətəyindən yapışıb bağırmağa başlamış. Atası rəhmə gəlib uşağı anasına bağışlamışdı. Mirzə Fətəli hər dəfə bu vəqəni xatırlarkən, öz bacısının bu yaxşılığını hörmətlə qeyd edər və ona borclu olduğunu söylərmiş, çünki onun insan olmasına o qız səbəb olmuşdu, əgər İranda atasının yanında qalsaydı, heç bir tərbiyə və təhsil ala bilməyəcəkdi".

Bəs, görəsən, Vazehi tanımasaydı, nə olacaqdı? Məzarlıqda yanaşı uyuyan müəllim-tələbəni görəndə ağlıma ilk bu sual gəlir.

Bir müəllimin insan həyatındakı önəmini anlamaq üçün Mirzə Şəfi Vazehin Fətəliyə münasibətini, bir tələbənin öz müəlliminə sədaqətini görmək üçün isə Fətəlinin Vazehə münasibətinə baxmaq kifayət edir. Sizcə də, müəlliminin yanında dəfn olunmaq arzusu müdhiş deyilmi?

Məzarların yanında bir xeyli otururam. Getmək vaxtı gələndə sanki ziyarətimində nəyinsə natamam qaldığını hiss edirəm. Əllərimi açıb hələ yeniyetmə vaxtımda Qurandan əzbərlədiyim bir neçə surəni onların ruhuna oxuyuram. Bütün dinləri puç və əfsanə sayan Axundzadənin məzarı önündə Quran oxumaq bəlkə də, kimlər üçünsə qəribə görünə bilər. Fəqət mən o dünyaya olan inancımı hələ tam itirməmişəm. Bu inanca xatir əlimdən gələn yeganə iş isə Onun ruhuna dualar oxumaq olur...

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2023.- 8 aprel.- S.14.