Vegetarianlıq: vasvasılıq, yoxsa həyat tərzi?

"Vegan" sözü latın dilində "sağlam", "möhkəm", "gümrah" anlamını verir. "Vegetarian" sözü isə "sağlam həyat" mənasını bildirir. Vegetarianlıq təkcə ət məhsullarından imtina etmək deyil, ədalət və yaşatmaq fəlsəfəsidir. Bu həyat tərzinin təbliğini əsasən buddizm, hinduizm və xristianlıq dinlərində görə bilərik. Bu məzhəblərin daşıyıcıları başqa canlıları öldürüb qidalanaraq yaşamağı düzgün hesab etmirlər.

Çoxsaylı tədqiqatlardan sonra amerikalı alimlər bu qənaətə gəliblər ki, vegetarian pəhrizinə riayət edən insanlar genetik mutasiyaya məruz qalırlar, nəticə etibarilə xərçəng və ürək-damar sistemi xəstəliklərinə yaxalanma riski artır. ABŞ-ın Kornel Universitetinin tədqiqatçıları vegetarianlıq və veqanizmə riayət edənlərlə ət məhsullarından istifadəyə üstünlük verən insanların genomlarının müqayisəsini apardıqda əhəmiyyətli fərqlərlə rastlaşıblar.

Vegetarian həyat tərzi ilə bağlı suallarımızı cavablandıran Qida Təhlükəsizliyi Hətəkatının rəhbəri, qida mütəxəssisi Məhsəti Hüseynova orqanizmin sağlamlığı üçün hər bir insanın gün ərzində 40-dan 70-ə qədər makro və mikro elementlər qəbul etməli olduğunu bildirib: "İnsan həm ət, həm ot yeyən canlılar qrupuna daxildir. Ona görə də insanın bütün daxili orqanlarının gündəlik enerjili olması üçün nəzərdə tutulan hər bir qidaya ehtiyac duyulur. Orqanizmin sağlamlığı üçün gün ərzində 40-dan 70-yə qədər makro və mikro elementlər qəbul etmək lazımdır. Bunlar həm ətin, həm də bitki mənşəli qidaların tərkibində mövcuddur. Bir insan ömrünün 8 yaşına qədər hər hansı qida ilə qidalanıbsa və sonradan onlardan imtina edirsə, bu mütləq öz mənfi təsirini göstərir. Mütləq şəkildə hər insan ömrünün ilk çağında qəbul etdiyi qidaları ömrünün sonuna qədər az da olsa qəbul etməlidir. Vegetarianlar B12 vitaminin əskikliyindən ciddi şəkildə əziyyət çəkirlər ki, bu da birinci növbədə qan azlığına gətirib çıxarır və orqanizmin inkişafda geriliyə səbəb olur. Vegetarian olan insanların görmə qabiliyyətində də problemlər yarana bilər. Heyvan mənşəli qidalar qəbul etmədikcə görmə qabiliyyəti zəifləyir və gələcəkdə göz xəstəliklərinin yaranma riskini artırır".

Dietoloq Ceyhunə Yusifova yemək seçimindən danışıb: "İnsanlar iki qismə bölünür: vegetarianlar və vegetarian olmayanlar. Vegetarianlar qida qəbulunun tərkibində ət olmayan ərzaq sinfi ilə məhdudlaşdıranlardır. Qeyri-vegetarianlar isə həm vegetarian yeməklərini, həm də toyuq, ət kimi qeyri-tərəvəz qidalarını qəbul edirlər. Yemək seçimi hər kəsin öz baxışlarından və prioritetlərindən asılıdır. Hansının daha yaxşı olduğuna qərar vermək çətindir. Vegetarianlıqdan danışsaq, bunun həm müsbət, həm də mənfi təsirləri var. Müsbət təsirləri odur ki, vegetarianlar daha çox bitki qidalarına üstünlük verdiklərindən, bu qidalar vitaminlər, minerallar və zülallarla zəngin olur. Bu baxımdan vegeterianların diabet olmaq ehtimalı digərləri ilə müqayisədə azdır. Bunun bir səbəbi də onların daha az doymuş yağlar və xolesterol istehlak etmələridir. Bunun əvəzində isə onların orqanizmi daha yüksək miqdarda kompleks karbohidratlar, pəhriz lifi və bəzi xüsusi minerallar, yaxud fitokimyəvi maddələrlə yüklənir. Vegetarianlığın bir çox müsbət təsiri olsa da, bilinməlidir ki, bütün vegetarian qidalarında qeyri-tərəvəz qidaları kimi eyni miqdarda protein yoxdur. Ona görə də vegetarianlar orqanizmin ehtiyac duyduğu vacib miqdarda proteini itirə bilərlər. Bu mineral isə əzələ toxumasını saxlamağa kömək edir, eyni zamanda qan hüceyrələrinin və digər antikorların, hormonların və fermentlərin istehsalına cavabdehlik daşıyır. Vegetarianlar qeyri-vegetarianlarla müqayisədə daha çox vitamin və mineral çatışmazlığından əziyyət çəkirlər. Onlar ət məhsullardan imtina etməklə həm də insan orqanizmi üçün vacib minerallardan - B12 vitamini, kalsium, dəmir və sinkdən məhrum olurlar, nəticədə əksər vegetarianların sümük mineral sıxlığı daha aşağı olur".

Yunan filosofu Sokrat deyirdi ki, heyvanları yemək arzumuz davam etdiyi halda xoşbəxt olmaq, ədalətli toplum yaratmaq haqqında necə düşünə bilərik? Pifaqor hesab edirdi ki, insan digər canlıları məhv etdikcə, sülh nədir bilməyəcək. Eynşteyn isə fikrini belə əsaslandırırdı: "Mənə elə gəlir ki, insan ət yemək üçün doğulmayıb".

O da danılmaz faktdır ki, ət və süd sənayesinin ətraf mühitə vurduğu ziyanın miqyası olduqca genişdir. Dünyada istifadəyə yararlı torpaqların yarıdan çoxundan ət sənayesinin əsasını təşkil edən heyvanların qidası üçün istifadə olunur ki, bu həddindən artıq böyük rəqəmdir. Bundan əlavə, bu gün heyvanlara verilən hormonal dərmanlar, antibiotiklər, kimyəvi qidalar ətin tərkibinin dəyişməsinə səbəb olur, nəticədə xərçəng xəstəliyinin yaranmasına yol açır.

Bəs vegetarianların özləri necə düşünürlər? Bu məqsədlə onlarla həmsöhbət olmaq qərarına gəldim.

Bu da on ildir vegetarian həyatı yaşayan gənc müsahibimiz Gülay Tahirlinin dedikləri: "Əvvəlcə mal, qoyun ətlərindən diksinməyə başladım. Bir müddət toyuq, balıq əti yeyirdim. Sonra dəfələrlə heyvanların necə kəsilməsinin şahidi oldum. Onların son anlarındakı o çırpınışları, yalvarışlı səsləri hələ də gözümün önündədir. Mənim yaşamımın heyvanların ölümü bahasına başa gəlməsini istəmirəm. Düşündüm ki, heyvan qətlinə səbəb olmadan, onları incitmədən də yaşaya bilirəmsə, onları yeməyimə nə gərək var? Vegetarian olduğumu öyrənən hər kəsin ilk sualı bu olur: Bəs bitkilər, onları incitmirsən? Əvvəla onu deyim ki, ağacdan meyvə qoparmaqla ağac ölmür, yaşayır, gələn il yenə bar verir. Kökündən qoparılan tərəvəzlər də var. Amma biz bitkiləri qopararkən onlar yuxu frekansında olurlar, beləliklə, ağrını hiss etmirlər. Yaşamaq üçün ən azından bunlardan birini (bitki və ya heyvan) yeməliyik. Mənim seçimim bitkidir, yuxu frekansında olan, ağrını hiss etməyən, çırpınışı, dirənişi, qanı olmayan bitkilər...

Mən "Nə yeyirsənsə, osan" fikrinə inanıram. Heyvanların son anındakı ruh halı da onu yeyənlərə keçir. Ətyeyən insanlar daha qəddar, gərgin, əsəbi olurlar. Vegetarianlığa qədər mən də əsəbi olmuşam. Düzdür, onda yaşım az idi, amma yəqin ki, ət yeməyə davam etsəydim, əsəbi olmağa da davam etmiş olacaqdım. İndi sakit təbiətliyəm, rahatam, daha səbirliyəm. Vegetarianlıq həddindən artıq həssaslıq deməkdir. Heyvanlara duyduğun həssaslıq bir də baxırsan ki, artıq həyatdakı hər şeyə yansıyıb. Və sən qamçılanan bir at görəndə özünü Nitsşe kimi ağlayan halda tapa bilərsən, ya da çiçəklərin üstünə yağan qar səni kədərləndirə bilər, başqalarına adi gələn hadisələr səni gecələr yuxundan edə bilər və s. Düşünürəm ki, bütün insanlar ət yeməkdən imtina etsəydilər, onda dünyamız daha gözəl, insanlarımız daha həssas olardılar. Bu qədər müharibələr, cinayətlər, fəlakətlər də baş alıb getməzdi.

Ət protein qaynağıdır, B12 vitamini ilə zəngindir, bunlar insan orqanizmi üçün çox vacibdir. Ona görə də qidalanmamda balansı qorumağa çalışıram, ətdən ala bilmədiyim proteini lobyadan, mərciməkdən, yumurtadan, süddən və s. alıram. Ətdə olan B12 vitaminini mənə ceviz verir. Qidalanma ciddi məsələdir, həm fiziki, həm də psixoloji baxımdan bizim kimliyimizi müəyyənləşdirir. Balansı qoruduğum üçün özümü sağlam, enerjili hiss edirəm.

Mətbəximiz ət yeməkləri ilə zəngindir, dəfələrlə olub, qonaq gedəndə, həmçinin, toylarda pendir-çörəkdən, meyvədən başqa mənim yeyə biləcəyim nəsə olmayıb. Çox adam, xüsusilə də, kişilər ətsiz yeməyi yemək kimi qəbul etmirlər. Qonaqlıqlarda baxıram ki, aləm qarışıb bir-birinə: dana əti, toyuq əti, balıq. Eyni gündə fərqli heyvanların ətini yemək sağlamlıq üçün çox ziyanlıdır. Məncə, yemək yaşamaq üçündür, məni özünə bağlayan hansısa yemək yoxdur, istənilən yeməkdən imtina edə bilərəm. Qəbul etdiyim qidanın faydası mənim üçün dadından daha önəmlidir.

Qonaq gedəndə vegetarian olduğumun fərqinə varıb səbəb soruşmaları, izah tələb etmələri, "sən yeməyəndə heç nə dəyişmir", "onsuz da bir gün yeyəcəksən" tipli cümlələr qurmaları, sonra da 10 ildir, ət yeməməyimə rəğmən bir xalanın "əşi, bu dəfə ye" deməsi, yemədiyimi görüb eyni cümlələri 10 dəfə təkrarlaması, gələndən gedənə kimi mövzunun ət olması və hələ də yeyəcəyimə ümid etmələri... Bu hallarla o qədər qarşılaşıram ki... Mən kimisə ət yeməməyə məcbur etmirəm, ət yeyənlər məni niyə ət yeməyə məcbur etmək istəyirlər, anlamıram. İnsanlar özləri kimi olmayana dəli kimi baxırlar, fərqlisənsə, onlardan deyilsənsə, deməli, normal da deyilsən. Bərələn gözlər, açılan ağızlar, təəccüb, sual dolu baxışlar... Halbuki böyük bir şey deyil, sadəcə ət yemirsən, vəssalam. Kiminsə fikrini dəyişməyə, ya da vegetarianlığın düşündükləri kimi olmadığına kimisə inandırmağa çalışmıram. İnsanlar öz həqiqətlərini nadir hallarda dəyişərlər... Cəmiyyətin standart qəlibləri var, hamını o qəliblərdə görmək istəyirlər. Qidalanmada da, düşüncədə də, əməldə də, bir sözlə - hər şeydə. Mən isə qəlibləri sevmirəm, öz dünyamda, öz üfüqlərimdə xoşbəxtəm".

Əlbəttə, hansı həyat tərzini seçmək hər kəsin öz ixtiyarındadır. Mən də bu prinsipdən çıxış edib tərəf saxlamaq istəmirəm. Amma bir faktı da deməyə bilmirəm: aparılan araşdırmalar göstərir ki, alkoqolizm və siqaret çəkmədən sonra, ölümün əsas səbəblərindən biri də ət məhsulları ilə qidalanmadır. Ət vasitəsilə insan bədəninə daxil olan xolesterin qan damarlarının divarlarında yığılaraq ürəyə qan axınını azaldır ki, bu da öz növbəsində, yüksək qan təzyiqinə, ürək çatışmazlığına və insulta gətirib çıxarır. Adi müşahidələr göstərir ki, vegetarianlar fiziki və mənəvi cəhətdən tam sağlam, sülhsevər və şən olurlar. Güclü intellektə, uzun ömrə malik olan vegetarianlar hər cür xəstəliyin öhdəsindən gəlirlər. Çünki orqanizmə lazım olan çoxsaylı vitaminlər, zülallar, yağlar, minerallar, karbohidratlar və sair maddələr bitki mənşəli qidalarda çoxluq təşkil etdiyindən vegetarianların immunitet sistemi daha güclü olur.

Havar ŞƏFİYEVA

525-ci qəzet.- 2023.- 15 aprel.- S.19.