Qıpçaq abidəsi "Codex Cumanicus"
haqqında dəyərli tədqiqat
AMEA Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun
Türk dilləri şöbəsinin elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru İmanyar Quliyevin "Codex Cumanicus"
və kuman dilinin leksikası" adlı monoqrafiyası çap olundu. Bu monoqrafiya Azərbaycan türkologiyasında "Kodeks
kumanikus"a həsr edilmiş ilk sistemli araşdırmadır.
Şimal qıpçaqlarının, yəni
Krım bölgəsində
yaşayan qıpçaq-kumanların
əsasən danışıq
dili əsasında
XIII əsrin sonu və ən gec XIV əsrin əvvəllərində tərtib
edilmiş "Kodeks kumanikus" (Kodeks) türk yazılı abidələrinin qiymətli
nümunələrindən biridir. Bu abidə tacirlər
və missionerlər tərəfindən qıpçaq
dilini öyrənmək
və Qızıl Orda əhalisini xristianlıqla tanış
etmək üçün
latın (qotik) əlifbası ilə yazılmış lüğət
və tərcümələr
toplusudur. "Kodeks" həm də Krım türklərinə aid bizə
gəlib çatan ilk
irihəcmli əsərlərdən
hesab olunur ki, bu da
qıpçaq və oğuz ləhcələrinin
tarixi üçün
böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Azərbaycan dilçiliyində
qıpçaq dil qrupuna aid abidələr, xüsusi ilə "Kodeks" az
araşdırıldığından belə tədqiqatlara ehtiyac böyükdür. Bu baxımdan "Codex Cumanicus" və kuman dilinin leksikası"
adlı bu monoqrafiya qıpçaq dilinin leksik xüsusiyyətlərinin tədqiqi
baxımından aktuallıq
kəsb edir. Bu baxımdan abidənin
dil materiallarının
Azərbaycan dili və dialektləri ilə müqayisədə
araşdırılması oğuz-qıpçaq
dil əlaqələrinin
istiqamətlərinin və
dilimizin təşəkkülündə
qıpçaq dilinin rolunun müəyyən edilməsində son dərəcə
əhəmiyyətlidir.
Abidənin başlıca xüsusiyyəti
ondan ibarətdir ki, onu orta
əsrlərin əksər
türk abidələri
kimi müsəlman şəhərlərində yetişmiş,
müsəlman-şərq təhsili
almış lüğətçilər
deyil, ərəb əlifbasında deyil, məhz xristian dünyasının nümayəndələri
olan italyan tacirlər və alman missionerlər latın əlifbasında
tərtib etmişdir.
Monoqrafiya giriş, 3 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından
ibarətdir. Müəllif "Codex Cumanicus və lüğət tərkibi" fəsildə
abidənin qıpçaq
və türk dili tarixində elmi və faktoloji
əhəmiyyəti, araşdırılması
tarixi, lüğətin
önəmli nəşrləri
haqqında geniş və zəruri məlumatlar vermiş, əsərin müəllifləri,
yazıldığı yer
haqda fikirləri ümumiləşdirmişdir. Bu zaman təkcə
dil materiallarından və lüğətin xüsusiyyətərindən çıxış
eləməmiş, "Kodeks"in
yazıldığı bölgəyə,
yəni Krım şəhərlərinə həmin
dövrdə səyahət
edən Şərq (İbn Battuta) və Qərb (P.Tafur, A.Kontarini və b.) səyyahlarının
qeydlərinə də
müraciət etmişdir.
Bu da o dövrün
mənzərəsi haqqında
daha aydın təəssürat yaratmaq
üçün önəmlidir.
Müəllif "Kodeks"in yazılma
yeri və müəllifləri ilə
bağlı fikirləri
təhlil edərkən,
xüsusən də italyan bölümü ilə bağlı məsələyə fərqli
aspektdən baxmağı
təklif etmişdir. Haqlı olaraq qeyd etmişdir ki, bu bölümün
konkret bir şəhərdə yazıldığını
deməkdənsə, tacirlərin
təmasda olduğu əcnəbiləri (fars və kumanlar) əsas götürmək olar. Belə ki, tacirlər bunu İtaliyada da, bir və
ya bir neçə
kuman şəhərində
də, səfər zamanı da yaza bilərdilər.
"Kodeks"də əksini
tapan milli mənşəli leksika əsasən Azərbaycan dili nümunələri ilə müqayisədə
təsnif edilmişdir. Yeri gəldikcə
Azərbaycan dilinin dialektlərinə də müraciət edilmişdir.
Müəllif bu dil materialları əsasında belə nəticəyə gəlmişdir
ki, lal, kar, kor, zərgər,
kisə, dərzi, həkim, usta, müğənni, katib kimi bu gün
ümumişlək olan
onlarla alınma sözlərin "Kodeks"də
məhz milli alternativləri işlənmişdir.
Demək, yuxarıdakı
sözlərin dilə
keçib qəbul edilməsindən əvvəl
bu mənalar dilin daxili imkanları
hesabına, əsasən,
milli söz köklərindən -sız4, -çı4 şəkilçiləri vasitəsilə
düzələn müvafiq
olaraq tilsiz, kulaksız, közsiz, altunçı, yançık,
tonçı, otaçı,
bilişmən, ırçı
,bitikçi kəlmələri
ilə ifadə olunmuşdur.
İkinci fəsildə "Kodeks"in
qıpçaq lüğətinin
tematik bölgüsü
verilmiş, bitki adarından tutmuş ölçü və uzunluq vahidlərinə qədər sözlər
22 yarımbaşlıq altında
araşdırılmışdır. Daha çox
təsviri metodla işlənən bu yarımfəsildə müəllif
yeri gəldikcə qıpçaqların mədəni-məişət
həyatına dair ümumiləşdirmələr aparmış, qıpçaq
şəhərlərində sənətkarlıq sahələrinin
yüksək inkişaf
etdiyini və ixtisaslaşma getdiyini vurğulamışdır.
Müəllif bu fəsildə dini leksikanı geniş araşdırmış,
dini məzmunlu söz və istilahların izahını
verməklə yanaşı,
yeni terminlərin ifadəsi zamanı milli leksikanın imkanlarından yararlanma cəhdlərinə dair nümunələr də təqdim etmişdir. Məsələn, müəllif qeyd etmişdir ki, 69r səhifəsində psalmos
sözü var, "dini nəğmə, məzmur" mənasındadır,
yəni orijilanındakı
kimi yazılmışdır.
74r səhifəsində isə eyni anlamda
kopsa- feilindən düzəldilmiş xalis türk sözü kopsaqan kəlməsi işlənmişdir.
Monoqrafiyanın III fəsli "Codex Cumanicus"un dilində söz yaradıcılığı"
adlanır və bu fəsil iki
aspektdə işlənir:
morfoloji üsulla söz yaradıcılığı,
sintaktik üsulla söz yaradıcılığı.
Müəllif leksik şəkilçiləri
izah edərkən
"Kodeks"ə xas
spesifik məsələlərə
də toxunur. Məsələn o, müəyyən edir ki, "Kodeks"də feilin şəxsə və zamana görə dəyişməsinə dair
verilən kuman dili nümunələrinin
ardınca latınca və farsca isimlərin qarşılığı
kimi həmin feilin məsdər şəkli göstərilmişdir.
Ancaq bu qaydaya həmişə
riayət edilmir, bir çox feil nümunələrindən
sonra həmin feillərdən başqa leksik şəkilçilərlə
düzəlmiş ad bildirən
sözlər nümunə
göstərilir. Məsələn,
tut-, saqın- feillərinə
aid 3 nümunədən (tutarmən,
tuttum, tut; saqınurmən,
saqındum, saqınqıl)
sonra müvafiq olaraq tutqun "əsir, dustaq", saqınç "düşüncə,
fikir" isimləri verilmişdir. Buradan aydın olur
ki, tərtibatçı
feil köklərinə
aid isim nümunələri
bilirsə, yazmış,
bilmirsə, məsdər
formalarını qeyd etmişdir. Ehtimal ki, feillərin
məsdər şəklinin
ad mənasını da
verməsi, feildəki
hərəkətin adını
bildirməsi tərtibatçının
bu şəkilçini
sırf leksik şəkilçi kimi götürməsinə səbəb
olmuşdur. Müəllifə görə, "Kodeks"dəki
kuman dili, ümumən türk dili materialları söz yaradıcılığı
prosesinin canlı və hərəki nümunələrini ortaya
qoyur.
İ.Quliyev mürəkkəb sözləri
nümunələr əsasında
kateqoriyalara bölmüş,
hər kateqoriyaya aid
"Kodeks"dən nümunələr
təqdim etmiş, balavuz, alaboğa, koltuk kimi bir
sıra mürəkkəb
sözləri izah etmişdir. İkinci bənddə tərkibi feilləri araşdıran
müəllif eyni adlara müxtəlif köməkçi feillərin
qoşula bildiyini müəyyən etmişdir:
Məsələn: et- və kıl-: erksiz et-, erksiz kıl- "zərərsizləşdirmək";
et- və bol- mədət et-, mədət
bol- "kömək etmək". O, bu fəslin sonunda "Kodeks"in dil materiallarına əsaslanaraq
qeyd etmişdir ki, əsərdə sintaktik üsulla söz yaradıcılığı
morfoloji üsul kimi məhsuldar və çoxşaxəli
deyil. "Kitabi-Dədə
Qorqud"dakı kimi çeşidli mürəkkəb
sözlərə rast
gəlinmir. Müəllifin
fikrincə, "Codex Cumanicus"un dili mürəkkəb
sözlərinin azlığı
ilə öz dövrünün oğuz
əsərləri ilə
müqayisədə Orxon-Yenisey
abidələrinə daha
yaxındır.
Ümumilikdə, monoqrafiyada qıpçaq
dili materiallarının
Orxon-Yenisey abidələri,
qədim uyğur dili materialları, qıpçaq əsərləri,
Kitabi-Dədə Qorqud,
Azərbaycan dili və türk dili başda olmaqla bir sıra
türk dilləri və dialektlərinin nümunələri ilə
müqayisədə araşdırılması
təqdirəlayiq haldır.
Azərbaycan türkologiyasında qıpçaqların
bu əsərinə həsr edilmiş ilk sistemli araşdırma olan "Codex Cumanicus" və kuman dilinin
leksikası" adlı
monoqrafiya türkoloji dilçilik üçün
son dərəcə faydalı
əsər olmaqla yanaşı, bu sahədə gələcəkdə
aparılacaq araşdırmalar
üçün də
faydalı mənbədir.
Elçin İBRAHİMOV
ADU Türkiyə Araşdırmaları
Mərkəzinin müdiri
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Elchinibrahimov85@mail.ru
525-ci qəzet.- 2023.- 20 aprel.- S.2.