Epos qəhrəmanlarında qeyri-səlislik

Beşinci yazı

İgidlik ondur, doqquzu qaçmaq

Qeyri-səlisliyə meydan açan kələkbazlıq motivi "Koroğlu" eposunda özünü necə göstərir? Dəlisovluq motivinin ifadəsi baxımından "Dədə Qorqud" eposu ilə yaxından səsləşən "Koroğlu"da kələkbazlıq, triksterlik motivi hansı səviyyə və miqyasda qarşımıza çıxır? Bu kimi suallarla üzləşən kimi Koroğlunun məşhur sözləri yada düşür: "İgidlik ondur, doqquzu qaçmaq, biri gözə görünməmək". Bu sözlərin zarafatla deyildiyinə şübhə ola bilməz. Amma "sözün düzünü zarafatla deyərlər" məntiqinə əsaslanıb Koroğlunun yuxarıda xatırlatdığım sözlərində bir həqiqətin də gizləndiyini istisna etmək olmaz. Əgər belədirsə, onda məlum və məşhur deyimdə gizlənmiş o həqiqət nədən ibarətdir? Koroğlunu "Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə müqayisə edəndə bu suala daha münasib cavab tapmaq olur. "Dədə Qorqud" boylarının qəhrəmanları, əsasən, yuxarı təbəqənin nümayəndələridir, Koroğlu isə bəzi istisnaları (məsələn, dastanın Cənubi Azərbaycanda yazıya köçürülmüş Əli Kəmali variantını) nəzərə almasaq, aşağı təbəqə nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Əli Kəmali variantında əsilzadə kimi gördüyümüz Koroğlu əksər variantlarda kasıb bir ilxıçının oğludur. Aşağı təbəqəyə mənsub olması epos qəhrəmanının mahiyyətinə təsir göstərirmi? Bu suala epos və nağıl qəhrəmanlarının müqayisəsi kontekstində Y.M.Meletinski aydınlıq gətirir. O, epos üçün birbaşa ideallaşdırmanı, nağıl üçünsə kontrast şəkildə ideallaşdırmanı səciyyəvi cəhət sayır. Yəni belə hesab edir ki, ictimai mənşəcə əsilzadə olan epos qəhrəmanının qeyri-adi cəhətlərlə təqdim edilməsi birbaşa ideallaşdırma, sosial məhrumiyyətlər içində boğulan nağıl qəhrəmanının qeyri-adi cəhətlərlə təqdim edilməsi isə kontrast şəkilli ideallaşdırma nümunəsidir. Qəhrəmanlıq eposu ilə nağıl arasında bu cür müqayisə apararkən Y.M.Meletinski istisna halları da nəzərdən qaçırmır və rus qəhrəmanlıq eposunda İlya Muramesin, ispan qəhrəmanlıq eposunda Sidin ictimai mənşəcə yuxarı təbəqəyə mənsub olmamasını yada salır. Bu sıraya bizim Koroğlunun da aid olduğunu bildirib, Y.M.Meletinskinin sözlərinə əlavə edək ki, istisna hallara (yəni qəhrəmanın yoxsul yox, zəngin bir ailədən çıxmasına) nağıllardan da xeyli misal çəkmək mümkündür. Amma fakt faktlığında qalır. Fakt budur ki, məhrumiyyətlər içində olub sosial mühitdə arxasız-köməksiz bir vəziyyətdə qalan nağıl, daha sonra isə epos qəhrəmanı vəziyyətdən çıxmaq üçün ağıl işlətməli, yeri gəldikcə kələk qurmalı olur. Kasıb bir ilxıçının oğlu kimi Rövşən adi bir adamdır. Bu adi adam Qoşaqulaq möcüzəsindən sonra dönüb qeyri-adi bahadır olur. Qırat, Dürat və Misri qılınc bu qeyri-adiliyi tamamlayır. Rövşənin Koroğluya çevrilməsi məhz nağıllara xas kontrast ideallaşdırma əsasında baş verir və bu ideallaşdırma bahadırlıqla yanaşı, kələkbazlığı da özündə birləşdirir. Misri qılıncla düşmənə meydan oxuyan Koroğlu qarşı tərəfdən nə qədər üstün olduğunu hiylə işlətməklə də göstərir. E.M.Meletinskinin fikirlərinə əsaslanıb məsələyə kontrast ideallaşdırma kontekstində baxsaq, Koroğlunun bir xeyli dərəcə Keçəl obrazı ilə səsləşdiyini qeyd edə bilərik. Yeməyə çörək, geyməyə paltar tapmayan, sir-sifətinə və daz başına görə adam içinə çıxarılası olmayan Keçəlin qeyri-adiliyi, ilk növbədə, hamını aldatmaq bacarığındadır. Aşağı təbəqəyə mənsub olduğuna, ətrafda heç bir sosial dayağı olmadığına görə Keçəlin əsas silahı kələkbazlıqdır. Bu kələkbazlığın Koroğlu hiyləgərliyi ilə müqayisəsi üçün zəmin yarada biləcək Koroğlu və Keçəl Həmzə əhvalatı dillər əzbəridir. Həmin əhvalat əsasında Koroğlunu Keçəl Həmzə ilə müqayisə edən ədəbiyyatşünaslar (məsələn, Asif Əfəndiyev) obrazlar arasındakı fərqlərə daha çox diqqət yetiriblər. Ədəbiyyatşünaslarımız Koroğlunun Keçəl Həmzə ilə qarşılaşmasını insan qüdrətinin insan cılızlığı və miskinliyi ilə qarşılaşması kimi mənalandırmağa üstünlük veriblər. Belə mənalandırma, heç şübhəsiz, Koroğlunu ideallaşdırmaq meylindən irəli gəlib. Əlbəttə, Koroğlunun bir epos qəhrəmanı kimi ideallaşdırılması tamamilə təbiidir. Amma unutmaq olmaz ki, Keçəl də folklorumuzun məşhur qəhrəmanlarından biridir və bu obraz bir çox hallarda xalq idealının daşıyıcısı səviyyəsinə qaldırılır. Odur ki, epos qəhrəmanı Koroğlu ilə xalq idealının başqa bir daşıyıcısı olan Keçəl arasında fərqli cəhətlərlə yanaşı, oxşar cəhətlərin də axtarılması diqqətdən kənarda qalmamalıdır.

Koroğlu və Keçəl obrazlarını yaxınlaşdıran cəhətlərdən biri igidlikdir. Bəli, igidlik bəzən Keçəlin də səciyyəvi xüsusiyyətinə çevrilir. Məsələn, "Qızıl üzük", "Qızıl qoç", "Keçəl Məhəmməd" kimi Azərbaycan nağıllarında Keçəlin qoçaqlığı qəhrəmanlıq dərəcəsinə yüksəlir. Hətta "Gül Sənavərə neylədi" tipli nağıllarımızda Keçəlin igidliyini mənşəcə qızıl saçlı şahzadəyə, yəni ilahi mənşəyə bağlamaq faktının şahidi oluruq. Qızıl saçlı şahzadə özünün əsl mahiyyətini gizlətmək və ətraf təhlükədən qorunmaq üçün qoyun dərisini başına keçirib keçəllik libasına bürünməli, keçəllik cildinə girməli olur. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, "Koroğlu" dastanının Tiflisdən tapılmış Təbriz əlyazmasında Keçəl Həmzə də az-çox sayılıb-seçilən bir adamdır və Çənlibelə səfər ərəfəsində başına qoyun dərisi keçirib özünü Keçəl görkəminə salır. Məqsəd isə aydındır - tanınmamaq və kələk qurub Qıratı qaçırmaq. Hiyləgərlik öz yerində. Bəs Keçəl Həmzədə qorxmazlıq xüsusiyyəti də varmı? Əlbəttə, var. Keçəl Həmzə qorxaq adam olsaydı, Çənlibelə yollanıb Koroğlunun atını qaçırmağa qətiyyən ürək eləməzdi. Dondan-dona, cilddən-cildə girən və zahirən çox çirkin olan Keçəl Həmzəni daxilən çirkin adam saymaq çətindir. Folklorumuzdakı əksər Keçəl obrazları kimi, Həmzənin də eybəcər zahiri görünüşü və hiyləgərliyi arxasında müsbət daxili aləmin gizləndiyi danılmazdır. Qıratın üzəngisini basıb, qalanın yollarını nişan verib Toqatda Koroğluya, yəni xalq idealının eposdakı əsas daşıyıcısına öz ehtiramını bildirməsi Keçəl Həmzənin müsbət daxili aləminə səciyyəvi bir işarədir.

Keçəl obrazı ilə tutuşdurmalar bir epos qəhrəmanı kimi Koroğlunun sosial-mədəni mahiyyəti ilə bərabər, onun mifoloji mahiyyətini də doğru-düzgün anlamağa kömək edir. Belə bir cəhəti nəzərə almaq lazım gəlir ki, Koroğlu və Keçəl qarşılaşması öz genezisi etibarilə mifdəki mədəni qəhrəman və antiqəhrəman qarşılaşmasına gedib çıxır. Yunan mifindəki Prometey və Epimetey, türk mifindəki Ülgen və Erlik nümunələri də göstərir ki, mədəni qəhrəman və antiqəhrəman eyni ananın övladlarıdır. Nə qədər əks qütblərdə dayansalar da, doğma qardaş olaraq onlar qarşılıqlı əlaqədədirlər və bir-birlərini tamamlayırlar. Bir-birini tamamlamağın nəticəsidir ki, "mənfi" qütbə daha çox aid olan əlamətlər (xüsusən də triksterlik əlaməti) yeri gəldikcə "müsbət" qütbdə də özünü göstərir. Mifdən gələn bu qanunauyğunluğu Koroğlu və Keçəl Həmzə əhvalatında da müşahidə edirik: Özünü arxasız-köməksiz bir adam kimi tanıtmaqla Keçəl Həmzə Koroğlunun saqqızını oğurlaya və hiylə yolu ilə öz məqsədinə çata bilir. Neçə-neçə digər əhvalatda Koroğlunun da libas dəyişib, başqa cildə girdiyini görürüksə, demək, mif modelinə uyğun olaraq qəhrəman və antiqəhrəman qütblərinin vahid obrazda (Koroğluda) bir-birinə qaynayıb qarışmasının şahidi oluruq.

Hərfi və məcazi mənada libas dəyişmək Koroğlunun hərdən qarşımıza çıxan yox, dastan boyu müşahidə edilən bir cəhətidir. Bu cəhətə dastanın Vəli Xuluflu nəşrində xüsusi işarə edilir: "Koroğlu iyit, qoçaq... olmaqla barabar, həm də çox ağıllı və fəndgir bir adam imiş. Qılınc ilə iş aşmayan zaman söz ilə və ya paltarını dəyişib, el aşığı sifətinə düşməklə və qeyri cür donlara girməklə həmişə qalib gələrmiş". Vəli Xuluflu nəşrində göstərilən "aşıq sifətinə düşmək" motivi, əlbəttə, "Dədə Qorqud" eposundan gəlir. Həmin eposda ozanlar ozanı Dədə Qorqud ön planda olub "Bamsı Beyrək" boyunda hadisələrin iştirakçısı qismində qarşımıza çıxdığı kimi, "Koroğlu" eposunda da kifayət qədər diqqət mərkəzində olan Aşıq Cünun obrazı ilə qarşılaşırıq. "Dədə Qorqud" qəhrəmanları yeri düşdükcə qopuz götürüb soy soyladıqları kimi, "Koroğlu" qəhrəmanları da məqamı gələndə saz çalıb söz oxuyurlar. O ki qaldı aşıq libası geyib ortalığa çıxmağa, bu ənənə də öz başlanğıcını "Dədə Qorqud"dan - Beyrəyin dəli ozan cildində Oğuz elinə qayıtmağından götürür. Koroğlunun aşıq libası geyməsini Beyrəyin ozan libası geyməsinin semantik davamı kimi görürük. Qıratın dalınca Toqata yollanarkən, eləcə də Ərzurum, Bağdad və Qarsa səfər edərkən Koroğlu, tanınmasın deyə, özünü məhz aşıq kimi qələmə verir.

Bəli, istər hərfi, istərsə də məcazi libasdəyişmədə Koroğlu "Dədə Qorqud" qəhrəmanları içərisində ən çox Beyrəklə səsləşir. Amma unutmaq olmaz ki, triksterlik Koroğluda Beyrəkdə gördüyümüzdən daha çoxdur və libasdəyişmənin çeşid-çeşid nümunəsini əhatə edir. Dastanda Koroğlunun libas dəyişməyi heç də aşıq libası ilə bitmir. Toqat, Ərzurum, Bağdad və Qars səfərlərində aşıq paltarında gördüyümüz Koroğlunu İstanbul səfərində çavuş libasında, Naxçıvan və Təkə-Türkman səfərlərində çodar libasında, "Düratın itməsi" qolunda ilxıçı libasında, "Koroğlu ilə Bolu bəy" qolunda qoruqçu libasında, Paris nüsxəsindəki Qars səfərində falçı libasında görürük. Dastanın Vəli Xuluflu nəşrində Koroğlunun hətta dilənçi libası da geydiyinə işarə edilir. Aşıq, çavuş, çodar, ilxıçı, qoruqçu, falçı, dilənçi libaslarında Koroğlunu tanımaq çox çətindir. Tanınanda da ("Koroğlu ilə Bolu bəy" qolundakı kimi) Koroğlu olduğunu onun boynuna qoymaq müşkül məsələdir. Ən ağır işgəncələr Koroğlunu sındıra bilmir və o, kefini pozmadan: "Heç belə də Koroğlu olar?" - deyib kim olduğunu danır və düşməni çıxılmaz vəziyyətə salır. Libas dəyişmə eposda o qədər geniş yer tutur ki, bu cəhət Koroğlu ilə yanaşı, onun dəlilərində və başqa dostlarında da müşahidə olunur. Maraqlıdır ki, dastanda Koroğluya bağlı qoşunun da libas dəyişdirib dondan-dona girməsinin şahidi oluruq. Düşmən üzərinə yürüş edən Koroğlu qoşunu, bəzən yaraq-yasaq üstündən adi paltar geyir ki, düşmən onu (yəni qoşunu) tanıya bilməsin.

Təhlükə məqamında dondan-dona girmək Qırata da məxsus bir xüsusiyyətdir və burada təəccüblü bir şey yoxdur. Məlum məsələdir ki, o dünya sərhədinə çatanda, yaxud sosial düşmənin məskəninə qədəm qoyanda qəhrəmanın özü ilə bərabər, atının da zahiri görkəminin dəyişməsi ümumtürk folklorunun ənənəvi motivlərindəndir. "Akbi" adlı altay nağılında, "Kan-Şentey" adlı qazax nağılında təhlükəli məkana çatan qəhrəmanın özü keçələ çevrildiyi kimi, onun atı da eybəcər bir dayçaya çevrilir. Altay eposu "Maaday Qara"da qəhrəmanın qartala, atının isə qurda çevrilməsi epizoduna rast gəlirik. Koroğlu ilə bərabər, Qıratın da görkəmcə dəyişməsi faktı dastanın Axısqa türklərindən toplanan və V.Xuluflu nəşrinə daxil edilən bir qolunda belə təsvir edilir: "Gəlin xəbəri nerdən verəyim - Koroğlunun və atının hünərlərindən. Koroğlu bəzi zamanlarda Çamlıbeldən qalxıb təbdili-libas ilə siyahətə gedərmiş və bu siyahət zamanında bəzi yerlərdə kəndisi dilənçi libasına, dilənçi qiyafəsinə girərmiş. Atı da haman qulaq töküb dilənçi atı kimi olurmuş". Yad bir yerə qədəm qoyarkən Qıratın öz görkəmini dəyişməsi, tez-tez təkrar olunan bir əlamət kimi, dastanın Paris nüsxəsində də qeydə alınıb. Həmin nüsxənin dördüncü məclisində deyilir: "Qıratın bir xasiyyəti var idi. Bir şəhərə, yaxud bir kəndə çatanda qulaqlarını eşşək qulağı kimi sallayar, tüklərini ürpəşdirib quyruğunu yelləyərdi". Qıratın yad yerdə öz cildini dəyişməsi dastanın əsas nəşri sayılan M.H.Təhmasib nəşrində də qorunub saxlanılıb. Bu nəşrin "Durna teli" qolunda düşmən əlinə keçən Qırat qulaqlarını sallayıb, quyruğunu qısıb, gözünün birini yumub, axsaya-axsaya yeriyib özünü tanınmaz şəklə salır və onu şilxor yabı bilib adi bir qoruqçuya verirlər. "Həmzənin Qıratı aparması" qolunda Qıratın özünü dəliliyə vurmasının da arxasında, çox güman ki, hiyləgərlik məzmunu gizlənir. Dastançı bu yerdə Qıratın özünü axsaqlığa vurub şilxor yabı kimi göstərməsindən danışa bilməzdi. Ona görə ki, Qıratın Qırat olduğu Hasan paşaya artıq bəlli idi. Aşıq libasında Toqata gəlmiş Koroğlunu Hasan paşanın tövləsinə salınmış Qıratla görüşdürmək üçün dastançıya tamam başqa süjet variantı lazım idi. Belə bir süjet variantı məhz Qıratın dəlilik etməsi və bu dəliliyə sazla, sözlə çarə qılacaq aşıq - Koroğlunun Qırat saxlanan yerə aparılması ola bilərdi. Beyrək özünü dəliliyə vurub Banıçiçəyin məclisinə vara bildiyi kimi, Qırat da dəlilik etməklə Koroğlunun aşıq libasında onun yanına buraxılmasına bir şərait yaratmış olur.

Köməkçi surət əsas surətin funksiyasını daşıyır. Folklorşünaslıqdakı bu məlum və məşhur fikri nəzərə alıb həm dəlilərin, həm də Qıratın başqa dona girməsinə Koroğlu kələkbazlığının dolayı ifadəsi kimi baxmalıyıq. Məsələyə bu kontekstdə baxdıqda Koroğlu obrazı ilə bağlı məna çoxluqları daha aydın görünür və don dəyişmənin semantikasını bir az da dərindən anlamaq mümkün olur. Qıratın şilxorluq və dəlilik donuna girməsi Koroğlunun müxtəlif libaslar geyməsinin ümumi mahiyyətini doğru-düzgün dərk etməkdə açar rolu oynayır. Qoşabulaq suyu içib yenilməz güc sahibinə çevrilən, Qırat, Dürat və Misri qılıncla bu gücü birə-beş artıran Qoç Koroğlunun öz libası, təbii ki, cəngavərlik libasıdır. Müxənnətlə qılınc-qalxan döyüşündə Koroğlunu həmin libasda - cəngavərlik libasında görürük. Dəlicəsinə döyüşkənliyi Koroğlu məhz bu libasda göstərir. Digər libaslar (aşıq, çavuş, çodar, ilxıçı, quruqçu, falçı, dilənçi libasları) dəlicəsinə döyüşkənliyi ətrafdakılardan gizlətmək üçündür, ətrafdakıları inandırmaq üçündür ki, mən bir fağır aşığam, yaxud çavuş, çodar, ilxıçı, qoruqçu, falçı, dilənçiyəm, heç kimlə işim yoxdur. Doğrudur, Qoşabulaq möcüzəsi Koroğluya yenilməz cəngavərliklə bərabər, şairlik təbi, sinədən söz demək kəraməti də bəxş edir. Amma bu, aşıqlıq libasını cəngavərliklə bir yerdə Koroğlunun öz libası saymağa heç də əsas vermir. Sadəcə belə deməyə əsas verir ki, şairlik vergisi olan Koroğlu özünü tanıtmaq istəmədiyi məqamlarda başqa libaslarla müqayisədə aşıqlıq libasını daha çox geyinir. Geyilmiş hər libas isə qeyri-səlis çoxluqlar sütununda öz yerini tutur. Sütunun lap yuxarısında cəngavərlik libasının dayandığını təsəvvür etsək, aşıq, çavuş, çodar, ilxıçı, falçı, dilənçi libaslarını yuxarıdan aşağıya doğru yuvarlanma ardıcıllığı kimi götürə bilərik.

Koroğlunun, Qıratın, dəlilərin, o cümlədən, xanımların görkəmdən-görkəmə düşməsi çox səciyyəvi olsa da, eposda hiyləgərlik libas dəyişmə epizodları ilə məhdudlaşmır. Bahadırlıq libasında da Koroğlunun fənd-felə əl atdığının şahidi oluruq. Koroğlu zor işlətmədən düşməni məğlub etməyin, yaxud düşmən qurğusundan qurtarmağın cürbəcür yolunu bilir. Onun fənd-fel sahibi olmasından dastanda dost da danışır, düşmən də. Koroğlunun yaxın dostu Aşıq Cünun Koroğlunu Məhbub xanıma belə nişan verir:

Bilmək olmaz onun min-min felini,

Namərd qoya bilməz yerə belini.

Aşıq Cünunun nəzərində Koroğlunun hiylə işlətməsi heç də qılınc çalıb, şeşpər atmasından geri qalmır. Bir vaxtlar Çənlibeldə yaşayıb, sonralar hansı səbəbdənsə Koroğlunun düşməninə çevrilən Mehtər Murtuz da: "Koroğlunun fənd-felindən baş açmaq olmaz", - deyib, Bolu bəyə ehtiyatlı olmağı məsləhət görür.

Koroğlunun hiyləgərliyindən danışarkən diqqət yetirilməli məsələlərdən biri meydandan qaçmağa Koroğlunun münasibətini aydınlaşdırmaqdır. Bundan ötrü yazının əvvəlinə qayıtmalı və "İgidlik ondur, doqquzu qaçmaq, biri gözə görünməmək" deyimi üzərində təzədən dayanmalıyıq. Hamıya məlum olan bu deyim M.H.Təhmasib nəşrində Koroğlunun qorxaq düşmənə aid etdiyi bir kəlam kimi verilib. Qorxaq düşmənin yox, Koroğlunun məhz özünün hərdən qaçmağı məqbul sayması faktına isə M.H.Təhmasib nəşrindəki bəzi şeirlərdə rast gəlirik. Dəmirçioğlunu Ərzuruma yola salarkən Koroğlu ona belə məsləhət verir:

Ərzurumun bazarına varanda

Məqamda düşməni atmağın gərək.

Gördün ki, mətləbin başa varmadı,

Ərəb at yalına yatmağın gərək.

Deməli, Koroğlu qaçmağı igid üçün ar bilmir. Əgər belədirsə, onda "İgidlik ondur, doqquzu qaçmaq" məsəlində zarafat altında gizlənmiş həqiqət üzə çıxır. Yəni belə məntiqi nəticə çıxarmaq olur ki, düşmənlə təkbətək döyüşməyin neçə-neçə nümunəsini göstərən Koroğlunun bəzən meydandan qaçmağı da varmış. Olsun. Amma qaçmağı Koroğlunun qorxaqlığı kimi qiymətləndirmək mümkündürmü? Qeyri-səlis məntiqdə epistomoloji yanaşma - söyləyicinin mətndə deməyib gizlin saxladığı nöqtələri (gizlində qalan məna çoxluqlarını) üzə çıxarmaq prinsipi bu suala doğru-düzgün cavab verməyə kömək edir. "Ərəb at yalına yatmağın gərək" misrasında gizlin qalan, səbəbi tam açılmayan qaçmaq məsələsini dastanın başqa yerlərinə baş vurmaqla doğru-düzgün anlamaq olur. Məlum olur ki, dastanda qaçmaq heç də həmişə aradan çıxıb sadəcə can qurtarmaq kimi yox, həm də düşmənlə vuruşmağın bir fəndi kimi başa düşülməlidir. Bu fikri təsdiq edən bir faktla M.H.Təhmasib nəşrindəki qoşmaların birində qarşılaşırıq:

Mərd igidlər bir-birinə daldadı,

Çuğullar ölməyib, sağı-soldadı.

Mərd meydandan qaçmaz, qaçsa aldadı,

Qovğa günü haçaq olar, sultanım!

Koroğlu bu fikirdədir ki, mərdin meydandan qaçması məhz düşməni aldatmaq üçündür. Təsadüfi deyil ki, "Türk savaş sənəti" adlı kitab yazıb çap etdirmiş Əfzələddin Əsgər və Məmmədli Qıpçaq Koroğlunun meydandan qaçmağını türk savaş sənətinin hücum və geriyə çəkilmə taktikasının tərkib hissəsi adlandırırlar. Meydandan qaçmağın bir fənd-fel olduğunu igidliklə bağlı məşhur Koroğlu deyiminin başqa variantları da təsdiq edir. Paris nüsxəsində həmin deyim bu variantdadır: "İgidlik altıdı, beşi hiylədi, biri isə zor". Deyimin Koroğlu dilindən, onun öz fikri kimi verilən bu variantı bir daha göstərir ki, meydandan qaçmaq Koroğludan ötrü hiylə işlətməyin bir üsuludur.

Samət Əlizadənin tapıb üzə çıxardığı "Oğuznamə" toplusunda rast gəldiyimiz bəzi atalar sözləri də igidlik barədəki məşhur Koroğlu deyimi ilə yaxından səsləşir. Bu gün dillər əzbəri olan "Gözəllik ondur, doqquzu dondur" atalar sözü həmin "Oğuznamə"də "Ər ondur, toquzı tondur" şəklindədir. Bu nümunədə "ər"in ərlik - igidlik mənasında işləndiyi şübhə doğurmadığı kimi, "ton"un da yaraq-yasaqdan daha çox məcazi mənada don, yəni hiylə mənasında işləndiyi də heç bir şübhə doğurmur. Bunu "Oğuznamə"də "Ər ondur, toquzı tondur" nümunəsinin yanında verilən növbəti atalar sözü də açıq-aydın göstərir. Həmin növbəti atalar sözü belədir: "Ərlik on, toquzı hiylədir". Hansısa başqa mənbədən XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində köçürülməsi güman olunan "Oğuznamə"də qarşılaşdığımız bu cür atalar sözləri Koroğlu hiyləgərliyinin, bir az da konkret desəm, Koroğlunun qaçmağa fənd kimi baxmasının xalq təfəkküründən süzülüb gəldiyinin tutarlı bir göstəricisidir.

Koroğlunun kələkbazlığı ilə bağlı faktları, ötəri də olsa, xatırlatdıqdan sonra qarşıya təbii bir sual çıxır: Qılınc çalmaq kimi, fənd-fel işlətməkdə də böyük hünər sahibidirsə, onda Koroğlu kələkbazlıqda Keçəl Həmzəyə niyə uduzur? Məsələ burasındadır ki, Koroğlu inanıb ürək qızdırdığı adamları aldada bilmir, yaxud aldatmaq istəmir. Eyvazı gətirmək üçün çodar sifətində Təkə-Türkmana gedərkən Koroğlunun hərəkətləri, başqa vaxtlardakı hərəkətlərindən fərqli olaraq, onun libası ilə düz gəlmir. Eyvazın atası ilə qoyun alış-verişində Koroğlu aldığı hər qoyuna qiymətindən qat-qat artıq pul sayır. Koroğlunun davranışının çodar davranışı olmadığını Eyvaz dərhal başa düşür və deyir:

Beş-beş verər, on beş-on beş bağışlar,

Bu qılıqda çodar olmaz, hay olmaz.

Oğulluğa götürmək istədiyi Eyvaz yanında hiyləgərliyi axıra çatdıra bilməyib, özünü büruzə verən Koroğlu Keçəl Həmzə ilə də qarşılaşanda qılınc və hiylə işlətməyə lüzum görmür, çünki Həmzənin namərd adam ola biləcəyini ağlına gətirmir. Keçəl Həmzənin Toqatdakı davranışı öz gümanında Koroğlunun yanılmadığını göstərir. M.H.Təhmasib nəşrində Keçəl Həmzə Qıratın üzəngisini basmaqla, qalanın yollarını nişan verməklə Koroğluya öz hörmət və ehtiramını bildirirsə, dastanın Paris nüsxəsində Keçəl Həmzənin atsız və silahsız Koroğluya Qıratı qaytarması və əlavə olaraq ona qılınc verməsi faktına rast gəlirik. Bu kimi faktlar Keçəl Həmzənin heç də namərd adam olmaması qənaətini doğurur və Koroğlunun kələkbazlıqda Keçəl Həmzəyə uduzmasının səbəblərindən birini aydınlaşdırır. Aydın olur ki, Keçəl Həmzəni mərd adam bildiyinə görə Koroğlu ehtiyatı əldən verir və buraxılan səhvi düzəltmək Həmzənin köməyi ilə yalnız Toqatda mümkün olur.

Koroğlunun Keçəl Həmzəyə uduzmasının başqa səbəbləri də ola bilərmi? Koroğlunun Keçəl Həmzə, eləcə də bir çox başqaları ilə ünsiyyətində qeyri-səlis səbəb-nəticə əlaqələri özünü necə göstərir? Bu cür suallara cavab vermək, xüsusi söhbətin mövzusu kimi, növbəti yazıya qalır.

Muxtar KAZIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2023.- 21 aprel.- S.20-21.