"Gəl danış": efirdə
kütləvi tragikomik aldanış
1997-ci ildə fəaliyyətə başlayan
"Space" kanalı televiziya məkanına yaxşı mənada
iddialı gəlmişdi.
Əvvəl Eldar Namazovun, sonradan Etibar Babayevin rəhbərliyi
dövründə "Space"in efirində əsasən
sanballı, peşəkar, keyfiyyətli ictimai-siyasi-mədəni
proqramlar yer alırdı. Hətta kanalın
müəllif verilişlərinin aparıcıları
arasında bir rəqabət vardı.
Milli kinomuzda özünəməxsus üslubu,
mövzulara satirik-sarkastik yanaşması ilə seçilən
kinorejissor Vaqif Mustafayevin dövründə isə
"Space" tamamilə yeni mərhələyə daxil oldu. Təəssüf
ki, həmin müddətdə kanalda peşəkarlıq,
keyfiyyət səviyyəsi aşağı düşdü və
"Space" ümumilikdə, toyxana estetikasında
böyük bir çal-çağır meydanına
çevrildi. Sonradan kanal maliyyə
baxımından ciddi tənəzzül yaşamağa
başladı və hətta bağlanmaq təhlükəsi ilə
üzləşdi. Vəziyyət elə
kritik həddə çatmışdı ki, Vaqif Mustafayevdən
sonra, 2021-ci ildə kanala rəhbər təyin olunan Ülviyyə
Mikayılova bu vəzifəni icra edə bilməyəcəyini
deyərək istefa vermişdi. O, istefasına əsas səbəb
kimi kanaldakı çoxsaylı problemlərin öhdəsindən
gələ bilməyəcəyini göstərmişdi.
Ülviyyə Mikayılovdan sonra kanala rəhbərlik
"Azərbaycanfilm" kinostudiyasının keçmiş
direktoru Müşfiq Hətəmova həvalə olundu. Onun gəlişindən
sonra kanal böhrandan çıxdı, tədricən
dirçəldi, yığılıb qalmış borclar
silindi, bayağı çal-çağır proqramları
efirdən qaldırıldı. Yeni
studiyalar hazırlandı, texniki baza yenidən quruldu, maddi durum
yaxşılaşdırıldı, ümumi səviyyə
qaldırıldı, peşəkarlar dəvət olundu, efirdə
maarifləndirici verilişlər görünməyə
başladı. Misalçün, "Epizod" adlı
verilişdə (rejissor Elnur Əliyev, aparıcı
Rövşən Kərimduxt) müxtəlif tarixi hadisələr
(Səttar Xan, Pişəvəri hərəkatı, Tatar
süvari alayı və s.) təkcə sənədli
faktların yox, eyni zamanda bədii səhnələrin diliylə
nəql olunurdu. Yaxud Xəbərlər
proqramına aparıcı qismində təcrübəli
jurnalist Ceyhun Səfər dəvət edildi. Qısası, Müşfiq Hətəmovun rəhbərliyi
ilə "Space"də peşəkarlıq
baxımından xeyli səliqə-sahman yaradıldı. Hazırda isə kanala "Bakılı
oğlanlar" komandasında çıxışları ilə
məşhurlaşan Vado Korovin rəhbərlik edir.
"Space"in
efirində müsbət dəyişiklikləri özündə
əks etdirən verilişlərlə yanaşı, Xoşqədəm
Hidayətqızının "Səni axtarıram" (ARB), Zaur Baxşəliyevin
"Bizimləsən" (ATV),
Elgiz Əkbərin "Elgizlə izlə" (ARB) sosial
proqamlarının analogiyası olan "Gəl
danış" sosial-kriminal layihəsi də
yayımlanır. Amil Xəlilin müəllifi və
aparıcısı olduğu veriliş həftə içi hər
gün efirə gedir. İnternet
resurslarında veriliş haqqında yerləşdirilən məlumatlarda
deyilir ki, "Gəl danış" müəmmalı
ölüm hadisələrini, sirr qalan məqamları
araşdırır, vətəndaşlara hüquqi
yardımlar göstərir və s.
Bu proqramda diqqətimi daha çox çəkən və
narahatlıq doğuran uşaq hüquqlarının
pozulması kimi həssas bir məsələyə verilişin
heyətinin etinasız yanaşması oldu. Qeyd edim ki, əvvəllər
də bir neçə yazımda teleproqramlarda uşaq
haqlarının pozulması faktına diqqət çəkməyə
çalışmışam.
"Gəl danış" verilişinin
buraxılışlarından birində avtomobil qəzasında
həyatını itirən gənc valideynlərin övladının
bundan sonrakı taleyi müzakirə olunurdu. Babalar
uşağın kimin himayəsində qalması ilə
bağlı mübahisə edir, qarşılıqlı
ittihamlar, təhqirlər səslənir və bu epizodlarda məsələyə
rasional münasibət göstərilmir, əvəzində
ekspertlər də daxil olmaqla digər
iştirakçıların emosiyaları önə
çıxırdı. Təsəvvür
edin, belə bir vəziyyətdə studiyaya mübahisələrin
mərkəzində dayanan üç yaşlı Yusif gətirilir.
Uşaq hürkür, auditoriyanın
qarşısında özünü narahat hiss eləyir və
babalar onu əzizləməklə sanki öz qayğıkeşliklərini
gözə soxurlar. Reallığı dərk
eləməyən körpənin studiyaya,
tanımadığı adamların qarşısına
çıxarılması, qızğın mübahisənin
içərisinə atılması onun psixi durumuna zərbədir.
Təəssüf ki, bunu nə verilişin rəhbərliyi
dərk elədi, nə də əlaqədar qurumlar
eirazını bildirdi. Düzdür, ötən
ilin noyabrında "Gəl danış" verilişində
zorakılığı və qaddarlığı təbliğ
edən görüntülər yayımlandığından
Audiovizual Şuranın qərarı ilə kanalın
yayımı 3 saat dayadırılmışdı. Lakin belə tədbirlər daha sərt xarakter
daşımalıdır.
Daha sonra proqramda nümayiş olunan bir videoda balaca Yusif
babası və nənəsinin iştirakı ilə valideynlərinin
məzarı başına gətirildi. Dünyanın
ölüm-itimindən anlayışı olmayan üç
yaşlı uşağın qəbiristanlığa gətirilməsi,
kameranın məzar başında onu xüsusi
vurğulaması həm yaxın qohumların, həm
verilişin rəhbərliyinin körpədən sui-istifadə
etdikləri görüntüsü yaradırdı.
Proqramın başqa bir buraxılışında yenə
uşaqlarla bağlı mövzu mübahisə predmeti idi. Durnisə
adlı gənc qadın ərindən ayrılıb, iki azyaşlı
uşağı ilə birlikdə valideynlərinin yanında
yaşayırdı. Məhkəmənin qərarına
əsasən ata müəyyən günlərdə
uşaqları ilə görüşmək hüququ
qazanıb. Lakin ata uşaqları alaraq, bir
daha geri - anasına qaytarmayıb. "Gəl
danış"ın heyəti işə müdaxilə edərək
azyaşlı uşaqları bir neçə dəfə
studiyaya gətizdirərək onları sorğu-suala tutur.
Uşaqlardan nənənin (qayınananın)
ananın arxasınca nə danışması soruşulur,
daha sonra balacalar (bacı-qardaş) bir-birinə aqressiya
nümayiş etdirirlər və bütün bunlar heç nə
olmamış kimi efirə verilir. Yadıma
gəlir ki, Zaur Baxşəliyevin "Bizimləsən"
verilişinin buraxılışlarından birində yeniyetmə
bir oğlanın taleyi müzakirəyə
çıxarılmışdı. Valideynləri
ayrılan uşaq həm qonaqlar, həm qohumları tərəfindən
psixoloji təzyiqə məruz qaldığından dözməyib
ağlamışdı.
Televiziya
mütəxəssisi, professor Qulu Məhərrəmli
dünyanın bir çox aparıcı televiziya
kanallarında - BBC-də, Skandinaviya ölkələrinin,
Yaponiyanın telekanallarında etik qaydalar toplusunun,
xüsusən uşaqlarla bağlı jurnalistlərin bu məsələdə
necə davranmasını göstərən konkret etik müddəaların
olduğunu deyir: "Bizim televiziyaların da belə bir
ekstremal şəraitdə etik davranış qaydaları
olmalıdır".
Ümumiyyətlə, uşaqların ailə konfliktləri
kontekstində dindirilməsi mütəxəssislərin
(hüquqşünasların, psixoloqların) iştirakı ilə
olmalı və efirə nələrin verilib-verilməməsinə
ciddi nəzarət edilməlidir. Təəssüf ki,
telekanallar əksər hallarda bu vacib etik problemi görməzdən
gəlirlər.
BMT-nin qəbul etdiyi, Azərbaycanın da qoşulduğu
Uşaq hüquqları konvensiyasında əks olunan əsas məsələlərdən
biri məhz uşaqların fiziki və ya psixoloji
zorakılıqdan, təhqir və ya sui-istifadədən,
etinasız münasibətdən qorunmasıdır.
Bundan başqa, "Uşaqların zərərli
informasiyadan qorunması haqqında" qanunun 3-cü maddəsində
yazılır ki, uşaqların zərərli informasiyalardan
qorunması sahəsində əsas prinsiplərdən biri
onların mənafelərinin üstün tutulması, hüquq
və azadlıqlarının təmin olunmasıdır. Bu mənada
"Gəl danış" verilişi azyaşlıların
mənafeyini düşünmək əvəzinə, daha
çox öz reytinqinin qayğısına qalır.
Verilişin başqa bir epizodu haqda. Dəvət
olunan ekspertlər Durnisəni emosional şiddətə məruz
qoyub, ona qarşı psixoloji hücuma keçdilər. Ekspert qismində dəvət olunan aktyor Vahid
Əliyev Durnisəni əriylə barışdırmaq, onu
yola gətirmək məqsədilə əvvəlcə aqressiv
tonda sevgi şeiri söylədi. Şeiri bitirib
qadını qınadı, ayrılmamaq haqqında dönə-dönə
ağsaqqal məsləhəti verdi:
"Ayıbdır, hansı millətin nümayəndəsi
olduğunuzu fikirləşin. Unutmayın, bizdə
ailə dəyərləri yüksək tutulur".
Verilişin o biri eksperti Fatimə Hacıbəyli isə
Durnisəyə fasiləsiz psixoloji hücumlar edir, sübuta
yetirməyə çalışırdı ki, "ərin
normal adamdır, tərbiyəli, mədəni
görünüşü var, onda mənfi nəsə
tapmıram, sən necə ayrıla bilərsən?" Bu azmış kimi, üstəlik,
F.Hacıbəyli Durnisənin studiyaya zəng vuran
anasını da tənbeh elədi: "Bizim
qarşımızda tərbiyəli, normal
görünüşlü adam oturub. Niyə dağıdırsız
qızınızın ailəsini, bəlkə,
başqasına ərə vermək üçün
qızınızın ərinin yanına
qayırmasını istəmirsiz..." və s.
Qərb cəmiyyətində indi elə dövr
yetişib ki, liberallaşma, politkorrektlik adı altında
alternativ fikirlərin qarşısı alınır, hər kəs
eyni cür düşünməyə vadar edilir, mühafizəkar
dəyərlərin daşıyıcıları
alçaldılır, linç olunur. Dünyada gedən
ictimai-siyasi proseslər isə onu göstərir ki, mühafizəkar
dəyərlər bir dövlətin, millətin var
olmasında önəmli rol oynayır. Bununla belə, cəmiyyətimizdə
mühafizəkarlıqla bağlı yanlış,
qeyri-sağlam düşüncələr də az deyil. Məsələn,
boşanmaya münasibətdə olduğu kimi. Halbuki hər bir vətəndaşın boşanma
hüququ Azərbaycan qanunları ilə tənzimlənir.
Ailə Məcəlləsində nikahın məhkəmə
qaydasında pozulması, ərin (arvadın)
razılığı olmadıqda nikahın məhkəmə
qaydasında pozulması kimi maddələr var. Boşanma
konkret millətə xas hadisə yox, insani hadisədir,
universaldır və bunun milli dəyərlərlə, adətlərlə
heç bir əlaqəsi yoxdur. Yəni
boşanma məsələsində Vahid Əliyevlə Fatimə
Hacıbəylinin mühafizəkarlığı yersizdir,
insan haqlarının pozulmasıdır və haradan baxsan,
ibtidai düşüncənin təzahürüdür.
Məsələnin absurd tərəfi odur ki, F.Hacıbəyli
tanımadığı adam - Durnisənin əri
haqqında müsbət rəy verir və qadından
ayrılma səbəbini, zorakılığa məruz
qalıb-qalmadığını soruşmaq istəmir. Ailənin daxilinə bələd olmadan, adamı bir
dəfə görməklə onun haqqında necə qəti rəy
verilə bilər ki? Bəzən illərlə
dostluq edən insanlar, yaxud eyni evdə uzun müddət
yaşayan adamlar bir-birini tanımaqda çətinlik çəkirlər.
Amma F.Hacıbəyli necə bir fəhmə,
istedada malikdirsə, ilk dəfə gördüyü insanı
bir baxışda, bir görüşdə tanıya bilir.
Studiyada hamı Durnisəni günahlandırdı,
sorğuladı, ailədə nələrin baş verdiyini
öyrənmədən (öyrənmək istəmədən)
hamı bir nəfər kimi onu ər evinə qaytarmağa tələsdi. Hətta Durnisənin
anasının telefonda ağlamsınaraq, keçmiş ərin
qızına fiziki təzyiq göstərdiyini deməsinə rəğmən.
Sanki Sabirin, Mirzə Cəlilin, Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevin personajları ötən əsrlərdən
sıçrayıb kanala düşmüşdülər.
Aparıcı Amil Xəlil isə emosional, psixoloji təzyiqlərə
susur, prosesə müdaxilə etmir, əksinə, ekspertlərə
hər cür şərait yaradırdı.
Verilişin başqa bir epizodunda oğlu tərəfindən
evdən qovulduğunu iddia edən ata dəvət olunmuşdu. Titrdə də
yazılmışdı ki: "Oğlu tərəfindən
şərlənən İntiqam bəylə bağlı
şok olay".
Məhkəmə qərarı olmadan kimisə şər
atmaqda ittiham etmək və ya böhtançı kimi qələmə
vermək hüquqa ziddir. Təqsirsizlik prezumpsiyası deyilən
hüquqi prinsipə görə, cinayətin törədilməsində
təqsirləndirilən şəxsin, onun təqsiri qanunla nəzərdə
tutulan qaydada sübuta yetirilməyibsə, bu barədə məhkəmənin
qanuni qüvvəyə minmiş hökmü yoxdursa, o, təqsirsiz
sayılır.
Növbəti
buraxılışlarından birində isə ailəsinin
azyaşlı nəvəsinə təcavüzdə
günahlandırdığı İntiqam Zamanovun intihar etməsi
xəbəri verildi...
Görəsən, "Gəl danış" verilişi İntiqam Zamanovun intiharında hansısa məsuliyyət daşıyırmı? Bu, hələ sualıdır. Amma analoji teleproqramlar bu kimi həssas mövzularda diqqətli, məsuliyyətli davranmağa borcludur.
Ümumiyyətlə, sosial telelayihələrdə
fərdlərin, ailələrin faciəsindən şou
düzəldilməsinin, reytinq qazanmaq naminə etik qaydaların
pozulması hallarının qarşısının
alınması qanunla necəsə tənzimlənməlidir. Düşündürücü başqa bir məsələ
isə odur ki, hazırda telekanallarımızda mövcud sosial
layihələrin populyarlığı, çoxsaylı vətəndaşların
bu verilişlərə üz tutması, problemlərin həll
yollarını məhz burada axtarması əlaqədar
qurumların, institutların öz üzərlərinə
düşən vəzifələrin öhdəsindən
gələ bilmədiklərinin göstəricisidir.
Sevda
SULTANOVA
525-ci qəzet.- 2023.- 21 aprel.- S.14;15.