Cəmil Aleksandroviç şəxsiyyətinin sirri

 

Vilnüsdə ötən yüzilliyin 20-ci illərində respublikamızın ərazisində aparılan bütün arxeoloji ekspedisiyaların iştirakçısı və Azərbaycanın ilk arxeoloqlarından birinə - Litva tatarı Cəmil Aleksandroviçə (Nasıfiyə) həsr olunmuş kitab çapdan çıxıb.

"Litva tatarlarının tarixi və Azərbaycanın qədim tarixi" kitabı YUNESKO-nun işləri üzrə Azərbaycan Respublikası Milli Komissiyasının və Azərbaycan Respublikasının Litva Respublikasında Səfirliyinin köməyi ilə nəşr edilib. Kitabın elmi redaktoru, diplomat, ictimai xadim, filologiya elmləri doktoru Vilayət Quliyev, tərtibçisi və ön sözün müəllifi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Tamilla Kərimova-Qocayevadır. Təqdim olunan kitaba Cəmil Aleksandroviçin həyat yolu və yaradıcılıq irsi barədə ətraflı oçerk, həmçinin, Azərbaycanda yaşadığı dövrdə yazdığı bütün məqalələr, habelə müxtəlif illərdə Bakıda və Moskvada dərc olunmuş Litva tatarlarının tarixi üzrə bir neçə maraqlı məqalə daxil edilib.

Kitab haqqında tarix üzrə fəlsəfə doktoru Tamilla Kərimova-Qocayeva ilə söhbəti təqdim edirik.

- Tamilla xanım, Cəmil Aleksandroviçlə bağlı axtarışlara necə başladınız?

- Mən tək o qədər adamı tapa bilməzdim. Arxeoloji komitənin elmi katibi, Azərbaycanın tədqiqi və öyrənilməsi cəmiyyətinin müxtəlif komissiyalarının əməkdaşı olmuş Litva tatarı Cəmil Aleksandroviçin adı bizim arxeoloqlarımız arasında böyük maraq doğurmuşdu, lakin onlar uzun illər bu alim haqqında hansısa məlumat tapa bilməmişdilər. Bir dəfə kitabxanada mən elmi əsərlərin üzünü çıxaran bir qadın gördüm, Litvadan gəlmişdi. Bu qadın da onun bəzi əsərlərinin yalnız surətlərini çıxarmaqla kifayətləndi.

Cəmil Aleksandroviç tarixçi, arxeoloq idi. Bakıya ötən əsrin əvvəllərində gəlmişdi. 1926-cı ildə, komitədə işlədiyi dövrdə İ.İ.Meşaninovun rəhbərliyi altında ekspedisiyada olmuşdu. Burda o, V.Zummer, Ə.Ələkbərov, İ.Cəfərzadə, V.Sısoyev və başqaları ilə birlikdə respublikada ilk dəfə aparılan bütün arxeoloji ekspedisiyalarda iştirak etmişdi. Cəmil Aleksandroviç Dağlıq Qarabağda (Xocalıda), Naxçıvanda (Qızıl Vəngdə - Qızıl Burunda), Qız qalası rayonunda və başqa yerlərdə böyük işlər aparmışdı. Mən onun barəsində ətraflı məlumat axtarır, çox əlləşib-vuruşurdum. Bir təsadüf mənə çox kömək elədi. Oğlumun ingilis dili müəllimi mənim tarixçi olduğumu biləndə dedi: "Bilirsinizmi, mənim nənəmin qardaşı da arxeoloq olub?" "Onun familiyası necədir?" - deyə soruşdum. Cavab verdi: "Aleksandroviç". Bax, axtarışlarımın dairəsi beləcə genişləndi. Həmin qadın mənə onun şəklini və lazımi məlumatlar verdi. Aleksandroviçin İslam tarixi barədə heç kimin adını bilmədiyi kitabının olduğunu da ondan eşitdim. İki il əvvəl Almaniyadan gəlmiş rəfiqəmlə təsadüfən görüşdüm. Öz işlərim barədə, planlarımdan danışdım, Aleksandroviçdən söhbət açdım. Rəfiqəm mənə dedi ki, dayısı, tanınmış Azərbaycan bəstəkarı Rafiq Babayevin həyat yoldaşı, onun nənəsi Fəridə xanım Aleksandroviçin yaxın qohumudur. İndi mənim halımı təsəvvür edin. Neçə illərdir biz rəfiqəlik edirik, mən onun qohumu haqqında heç nə bilmirəm. Qismət!.. Görürsünüz həyatda nələr olur? Fəridə xanım Aleksandroviçin anasının və bacılarının fotoşəkillərini mənə verdi, onun ailə həyatından danışdı.

Litva hökumətinin sərəncamı ilə ötən il geniş şəkildə qeyd olunan "Litva tatarlarının tarixi və mədəniyyəti ili"ndə Cəmil Aleksandroviçin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına maraq xüsusilə artdı. Elə həmin il ADA-da bu hadisəyə həsr olunmuş konfrans keçirildi. Bu məclisə Aleksandroviç haqqında yazdığım məqalələrlə tanış olan Litva Tatarları Cəmiyyəti İttifaqının sədri, professor Adas Yakubaukas məni də dəvət eləmişdi. Konfransda filologiya elmləri doktoruVilayət Quliyev də çıxış elədi. O, Litva tatarları barədə Cəmil Aleksandroviçin seçilmiş məqalələrindən, Azərbaycanın qədim tarixindən bəhs edən və Bakının elmi nəşrlərində dərc olunmuş məqalələrindən ibarət kitabı çapa hazırlamağı mənə məsləhət gördü. Bu iş məni çox maraqlandırdı və qısa müddətdə kitabı hazırladım. Litvadakı Azərbaycan səfirliyi kitabın çapını öz üzərinə götürdü.

- Bəs bu Aleksandroviç kimdir?

- Cəmil Aleksandroviç XX əsrin əvvəllərində Azərbaycana gəlmiş Litva tatarlarının ən parlaq nümayəndələrindən biridir. Alim, arxeoloq, bütün qüvvəsilə, böyük şövq və həvəslə işləyən adamdır. Cəmil Aleksandroviçin Bakıya qədərki həyatı və fəaliyyəti barədə otuzuncu illərin nüfuzlu Litva tatar xadimi Leo (Arslan bəy) Kriçinskinin nisbətən yaxınlarda üzə çıxardığı və şəbəkəyə daxil etdiyi yalnız iki əsərində məlumat var. Bunların birincisi Polşa, Litva, Belorusiya və Ukrayna tatarları haqqında "Biblioqrafik materiallar" (1917-ci il) adlı broşuradır. Burda Kriçinski Aleksandroviçə məxsus "Cim-Əlif" təxəllüsünü üzə çıxarıb. Burda o, Aleksandroviçin həm təxəllüsü, həm də öz adıyla tərtib etdiyi bir sıra nəşrlərin adını çəkib. Cəmil Aleksandroviçin barəsində də ilk xatirələri biz həmçinin, "Azərbaycanın elmi işçiləri" soraq kitabçasında (Bakı, 1927), "Azərbaycan Arxeologiya Komitəsinin Xəbərləri"ndə, eləcə də Azərbaycanın Tədqiqi və Öyrənilməsi Cəmiyyətinin Xəbərləri"ndə tapdıq. Onun tərcümeyi-halına aid olan bəzi sənədləri və materialları yaxın qohumları Fəridə Babayeva və Cəmilə Axundova təmənnasız verdilər. Bu materiallarda Aleksandroviçin nəslinin dvoryan mənşəyini təsdiq eləyən sənəd də var.

Cəmil Aleksandroviç 1883-cü il yanvarın 28-də Qrodno quberniyasının Slonim şəhərində xırda müsəlman məmurunun ailəsində anadan olub. O, 1920-1930-cu illər üçün xarakterik olan hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət - fəal ictimai xadim, müsəlman xalqlarının tarixinin və mədəniyyətinin ilk tədqiqatçılarından biri, geniş dünyagörüşlü humanitar alim idi: ölkəşünaslıq, muzeyşünaslıq, arxeologiya, etnoqrafiya. Yuxarıda adları çəkilən sahələri o, jurnalist fəaliyyəti ilə, elmi jurnallar üçün müxtəlif məqalələr, məlumatlar yazmaqla birləşdirə bilmişdi. Vilen Realnı Məktəbini bitirən Cəmil 1903-cü ilin yayında 1918-ci ildən Moskva Ali Texniki Məktəb (MATM) adlandırılmağa başlayan və 1915-ci ilə qədər tələbəsi olduğu (fasilələrlə) Moskva İmperator Texniki Məktəbinin (MİTM) mexanika şöbəsinə daxil olmuşdu. Lakin bütün ömrü boyu Cəmil Aleksandroviç humanitar fənlərə həvəs göstərmişdi. Ona görə də paralel olaraq ədəbi fəaliyyətlə, həmçinin, ictimai işlərlə də məşğul olmuşdu. Moskva Müsəlmanlar İttifaqının üzvü olarkən 1907-ci ildə o, Moskvada "Birinci müsəlman toplusu" adı ilə on altı səhifəlik broşüra çap etdirir. 1911-ci ildən başlayaraq Cəmil Aleksandroviç "Cim-Əlif" təxəllüsü ilə rus dilində çıxan bir neçə Ümumrusiya müsəlman qəzet və jurnallarında çıxış edir. Bu cür nəşrlərdən biri 1908-ci və 1910-1911-ci illərdə Parisdə buraxılan "Musulmanin" jurnalı və Peterburqda çıxan "Müsəlman aləmində" qəzeti idi.

Cəmil Aleksandroviç, şübhəsiz, zəmanəsinin parlaq və görkəmli simalarından idi. Bu, onun Rusiya imperiyasının bir sıra elmi cəmiyyətlərinin üzvü olması ilə təsdiq edilir. Məsələn, Cəmil Aleksandroviç 1914-cü ildə Moskvada təsis olunan Rusiya müsəlmanlarının tarixi, ədəbiyyatı, məişət və adətləri üzrə cəmiyyətin təşkilatçılarından idi. Moskva Litva tatarları cəmiyyətinə gəldikdə isə o, Fevral Demokratik Burjua inqilabından sonra yaranmışdı. Cəmil Aleksandroviç o vaxt cəmiyyətin şura sədrinin müavini vəzifəsini tuturdu.

Aleksandroviçin həyatının sonrakı illəri Azərbaycanla bağlı idi. XIX yüzilliyin əvvəllərində azsaylı Litva (Polşa) tatarlarının nümayəndələri Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında, xüsusən də, ilk respublikanın (1918-1920) tarixində müəyyən rol oynamışdılar. Onların bizim ölkəmizə maraq və həvəsləri, ilk növbədə, iki xalqın ümumtürk mənşəyi ilə, etnik qohumluq əlaqələri ilə bağlı idi.

1918-ci ilin dekabrında Krım Ölkə Hökumətinin daxili və hərbi işlər naziri, general-leytenant Matvey (Matsey) Sulkeviç Azərbaycana gəldi. Məlumdur ki, həmin illərdə öz rəhbərləri, general Sulkeviçin ardınca Krım vasitəsilə Azərbaycana çoxlu Litva tatar xadimləri də gəlmişdi. Krım hökumətinin başçısı kimi general Sulkeviç fəaliyyətinin ilk günlərindən Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəhbərliyi ilə işgüzar münasibətlər yaratmağa çalışırdı. Bunu Sulkeviçin Fətəli xan Xoyskiyə yazdığı 5 noyabr 1918-ci il tarixli məktubu təsdiq edir. Həmin məktubu generala M.Sulkeviçin rəsmi nümayəndəsi kimi Cəmil Aleksandroviç təqdim etmişdi.

Cəmil Aleksandroviç Bakıya artıq Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra gəlmişdi. Qohumlarının məlumatlarına görə onun bacısı Mariya Bakıda yaşayırdı və Cəmil Aleksandroviç bura yaşamağa gəlmişdi. Bakıda o, qədim abidələrin tədqiqinə özünün çoxdankı həvəsini göstərdi, arxeoloji tədqiqatlarla maraqlandı, arxeologiya ilə məşğul olmaq onun üçün mühüm həyati məqsədə çevrildi. Bu sahədə onun fəaliyyəti olduqca müxtəlif idi. 1924-cü il avqustun 25-də Cəmil Aleksandroviç Azərbaycan Arxeologiya Komitəsi sədrinin müavini seçilmişdi. Həmin dövrdə Azərbaycan arxeoloqlarının tədqiqatları elm aləmində böyük maraq doğururdu. 1924-cü ildə Cəmil Aleksandroviç yenicə yaradılmış "Azərbaycanı Tədqiq və Öyrənmə Cəmiyyəti"nə (1923-1929) işə dəvət olundu. Bu cəmiyyət arxeologiya və etnoqrafiya sahəsində respublikanın əsas elmi mərkəzinə çevrilmişdi. Burda o, cəmiyyətin tarix-etnoqrafiya bölməsinin apardığı qazıntılarda və tədqiqatlarda fəal iştirak edirdi.

XX əsrin iyirminci illərində respublikanın şəhərlərinin arxeoloji tədqiqinə başlanılmışdı. Arxeoloji ekspedisiyalar Azərbaycanın şəhərsalma mədəniyyətinin öyrənilməsində böyük rol oynayır və şəhərlərin tarixi haqqında çoxlu əsərlərin yazılmasına imkan yaradırdı. Həmin dövrdə bu mövzuda Cəmil Aleksandroviçin əsərləri də işıq üzü görürdü. Məsələn, onun bir-birinin ardınca respublikanın şəhər və kəndlərinin - Bakı, Gəncə, Şamaxı, Yevlax, Şuşa, Bərdə, Ağdam, Xocalı və s. arxeoloji tədqiqinə dair məqalələri çıxırdı.

1925-ci ilin iyununda komitə şair Nizami Gəncəvinin qəbri üzərindəki məqbərənin vəziyyətini öyrənmək və bərpa edilmək təklifini irəli sürmək tapşırığını alanda Cəmil Aleksandroviç Azkomstarisin təlimatçısı İsa Əzimbəyovla birlikdə Gəncəyə tanışlıq səfərinə yollandı. Geri qayıdarkən onlar Şamaxıya gəldilər və Şirvanşahlar dövlətinin qədim paytaxtının tarixi abidələri ilə tanış oldular.

1926-cı ilin yayında cəmiyyətin vəsaiti hesabına və İ.İ.Meşaninovun rəhbərliyi altında onun üzvlərinin qüvvəsi ilə professor A.A.Müllerin başçılıq elədiyi Zaqafqaziya Elmi Assosiasiyasının ekspedisiyası ilə birgə Qızıl Vəngdə (Qızıl Burunda) Şuşa yaxınlığındakı Xocalı kurqanına və Naxçıvan Respublikasına iki ilk arxeoloji ekspedisiya təşkil olundu. Bu ekspedisiyalar xeyli müsbət nəticə verdi və Azərbaycan ərazisində tarixdən qabaqkı mədəniyyətlərin öyrənilməsini faktiki olaraq ölü nöqtədən hərəkətə gətirdi. Dağlıq Qarabağa ekspedisiyada C.Aleksandroviç, V.M.Zummer, Ə.Ələkbərov, İ.Cəfərzadə, B.Latınin, T.Passek, V.M.Sısoyev iştirak edirdilər.

Cəmil Aleksandroviç Qız qalasının tədqiqi ilə də məşğul olurdu. "Bakıda Qız qalası" məqaləsində o, qalanın möhkəmliyi qənaətinə gələrək özünün mühəndislik biliyini də nümayiş etdirmişdi.

Maraqlıdır ki, Litva tatar alimi Bakı mətbuatında "Aleksandroviç" və "Nasıfi" familiyaları ilə çıxış edirdi. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, o öz türk kökünü nəzərə çarpdırmaq üçün familiyasını qəsdən dəyişdirmişdi. Lakin son illərdə Nasıfinin Litva Aleksandroviçlərinin ailəsinin də kökləri gedib-çıxan Qərbi Belorusiyanın nüfuzlu tatar nəslinin adı olmasını təsdiq eləyən etibarlı informasiya meydana çıxdı.

Aleksandroviçin gələcək taleyi, onun vəfatı tarixi və ölüm şəraiti naməlum qalır. Leon (Arslan bəy) Kriçinskinin məqaləsində deyilir ki, o, Səmərqəndə köçmüş və 1930-1931-ci illərdə orda yaşamışdı. Aleksandroviçin qohumlarının məlumatlarına görə yalnız 1930-cu ilə qədər onun Bakıda yaşadığı, sonra repressiya olunduğu məlum olur. Azərbaycan arxivlərində 1930-cu ildən sonra Cəmil Aleksandroviç haqqında məlumat yoxdur.

Kitabın redaktəsində və nəşrində böyük köməklik göstərmiş kitabın redaktoru, filologiya elmləri doktoru Vilayət Quliyevə, Azərbaycan Respublikasının Litvadakı səfiri Tamerlan Qarayevə, habelə kitabın nəşri üzrə təşkilati məsələlərin həll edilməsində fəallıq göstərən səfirliyin əməkdaşları Atəş Qırxıyevə və Cavanşir Məcidova xüsusi təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Mən bu kitabı əlinə alan, Cəmil Aleksandroviçin şəxsində Litva tatarlarının Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixində rolları ilə tanışlıq yolunda onu ilk addım hesab edən hər kəsə daha çox minnətdarlığımı bildirirəm. Cəmil Aleksandroviçin ölümündən sonrakı taleyi elə olub ki, onun adını yalnız Litva və tatar xalqları yox, həm də Azərbaycan xalqı elmimizə öz qiymətli töhfəsini verən alimi hörmətlə yad edir. Və bu, tamamilə qanunauyğundur, ona görə ki, onun irsi xalqlarımızın və mədəniyyətlərimizin ümumi rifahı naminədir.

 

Firəngiz XANCANBƏYOVA

525-ci qəzet.- 2023.- 27 aprel.- S.14;15.