Anar fenomeni: onu layiqincə tanıyaq!

Hər bir oxucunun öz Anarı var. Mən bu qeydlərimdə onun mənə nəyə görə bu qədər doğma olması, hansı yaradıcılıq xüsusiyyətləri ilə öz adını silinməz hərflərlə ədəbiyyatımızın tarixinə yazması barədə düşüncələrimi bölüşmək istərdim.

Şübhə yoxdur ki, Anar sağlığında söz sənətimizin klassiki olmağı bacarıb. Allah ömrünü uzun eləsin! Mənim nəzərimdə, Anar bizim ədəbiyyatımızda intellektual nəsrin yaradıcısı, banisidir. Həm də bu janrın bütün dünyadakı ən qüdrətli nümayəndələri ilə müqayisə edilməyə layiq bir sənətkardır. Qeyri-ixtiyari, sovet epoxasının ən tanınmış, nüfuzlu tənqidçilərindən biri, milliyyətcə qaraçay olan Svetlana Əliyeva (1936-2020) yadıma düşür. Bu xanım 1980-ci ildə "Yazıçı" nəşriyyatında buraxılmış "Çelovek v menyayuşemsya mire" - ("Dəyişən dünyadakı insan") monoqrafiyasında Anarı və onunla birlikdə 60-cı illərdə ədəbiyyata gələn yazıçıları yeni Azərbaycan nəsrinin yaradıcıları kimi təqdim etmişdi.

Anar ənənəvi mövzulara yeni rakurs, yeni nəfəs, yeni intonasiya gətirmək kimi üstün qabiliyyətə malik bir ustaddır. Görkəmli rus tənqidçisi Lev Anninski sovetlər birliyi dövrünün ən güclü yazıçıları siyahısında dəfələrlə Anarın adını birincilər cərgəsində çəkirdi. Onun vaxtilə Anarın portret ştrixlərinə həsr etdiyi yazısı "Literaturnaya qazeta"da çap olunanda böyük rezonansa səbəb olmuşdu. Bundan sonra çoxmillətli oxucu auditoriyasında Anar nəsrinə maraq daha da çoxaldı, Azərbaycan yazıçısı dünya səviyyəli nasir kimi səciyyələndirildi.

Mənim çoxdankı dostum, yarıuyğur, Azərbaycan nəsrinə gözəl bələd olan, Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki Lola Zvonaryova o illəri xatırlayanda Anardan əfsanəvi bir şəxsiyyət kimi danışır, onu möhtəşəm, böyük ənənəli Azərbaycan ədəbiyyatının bugünkü zirvə və mərkəzlərindən biri kimi təqdim edir. Əgər idman terminologiyası ilə desək, Anar öz yaradıcılığında həmişə formanı saxlayan bir nasirdir. Bu hər yazıçıya nəsib olmur. Ədəbiyyat tarixi göstərir ki, cavanlığında çox yaxşı yazan nasirlər olur, yaşa dolanda o səviyyədə qala bilmir. Rusdilli ədəbiyyatsevərlər bunu Anarın "Drujba narodov" jurnalının 2016-cı ildə ard-arda üç nömrəsində çıxan "Gözmuncuğu" ("Amulet ot sqlaza") povestini Natiq Rəsulzadənin tərcüməsində oxuyanda bir daha hiss etdilər. Qeyd edim ki, məncə, "Drujba narodov" Anarı rus dilində ən çox dərc etmiş jurnaldır. Anarı bir dəfə oxuyanda yenə oxumaq istəyirsən. Rus ədəbi jurnalları bunu bilirlər. Elə bu səbəbə görə 2020-ci ildə nüfuzlu "Roman qazeta"da onun seçilmiş nəsr nümunələri anarsevərlərə çatdırıldı. Anar haqqında Rusiyada bir kitab da çıxdı: müəllifi Azərbaycana böyük rəğbəti olan, Anar yaradıcılığına sevgili-sayğılı Lyudmila Lavrova idi. Bu kontekstdə istedada çox həssas tənqidçi, Rusiyanın keçmiş mədəniyyət naziri Yevgeni Sidorovun da Anarın rusca çıxmış "Noçnıe mıslı" ("Gecə düşüncələri") kitabına resenziyası böyük yazıçımıza olan rəğbət və marağının əyani təzahürüdür.

Bütün bunları ona görə xatırladıram ki, çoxları Azərbaycandan kənarda Anara verilən dəyərdən bəlkə də xəbərsizdilər. Amma Anarın dəyərini zaman verib və hələ verəcək də. Anar öz yaradıcılığı ilə zamana, vaxta, materiyaya qalib gələn sənətkardır.

O, Azərbaycan dilində olduğu kimi, rusca da gözəl yazan ədibimizdir. Bunu da qeyd edim ki, mən - Aran bölgəsində, Beyləqan rayonunun Birinci Şahsevən kəndində böyümüş bir adam - 1977-ci ildə Rusiyaya köçəndən sonra Anarın rusca kitablarını oxuya-oxuya Tolstoyun, Puşkinin dilini öyrəndim. Sonra da özüm başladım bu dildə yazmağa. Və yazdıqlarımı rus ədəbi qəzet və jurnallarında dərc etdirirdim. Tam əminliklə deyirəm ki, Anar rus dilində heyrətamiz dərəcədə fərasətlə, ustalıqla, incəliklə yazır. Ən yaxşı rus nasirləri də ona bu mənada qibtə edə bilərlər.

Anar dünyaduyumunda, dünyagörüşündə və mental xüsusiyyətlərində təpədən dırnağa azərbaycanlıdır. O, hər bir əsərində ən mürəkkəb şeylərdən yazanda lazım olan yerdə elə vacib açar sözlər, ifadələr tapır ki, bütün bunlar onun öz ana dilini nə dərəcədə gözəl bildiyini oxucuya çatdırır.

Qarabağ ətrafında hadisələr başlayanda Anar müəllim bədnam qonşularımıza xatırlatdı ki, Azərbaycan "suvenir yox, suveren respublikadır". Bu qanadlı sözü aforizm kimi bizim bəzi qədirilməzlərin, Anarı dananların yadına salmaq istərdim. O zaman belə ifadələri işlətməyə hər adamın cəsarəti çatmazdı.

Anar türk dünyasının etalon qeyrətli, böyük təəssübkeş yazıçısıdır. Orxan Pamuk Nobel mükafatına layiq görüləndə Anar müəllim yazmışdı ki, mən bir türk yazarının belə bir mükafata layiq görülməsini böyük məmmuniyyətlə qarşıladım, amma paralel olaraq çox təəssüf etdim ki, Pamukun erməni genosidi ilə bağlı fikirləri Türkiyə düşmənlərinin dəyirmanına su tökür...

Anar bax belə mərd, lazım gələndə sözünü deməyi bacaran cəsarətli şəxsiyyətdir. Belə bir ifadə var: Platon mənə dostdur, amma həqiqət mənə daha əzizdir. Anar Orxan Pamukla münasibətinə baxmayaraq, bu cür mühüm məsələdə bir türk oğlu kimi öz iradını bildirməkdən çəkinməyib. Deməli, o, daxilən mübariz bir yazar, azad bir insandır. Hər şeyi öz adıyla adlandırmağı bacarır. Bu, Anarın bütöv şəxsiyyət olmasından xəbər verir. Anar ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı İosif Brodskinin "Puteşestvie v Stambul" adlı yazısında islamofobiya və Şərqə qarşı əsaslandırılmamış qərəzli, istehzalı, snobist mövqeyini "Voprosı literatura" jurnalında kəskin tənqid etmişdi.

Anarın hələ sovet dönəmində insanı düşündürən bir çox əsərləri var ki, bu əsərlər tarix boyu yaşayacaqdır. "Yaxşı padşahın nağılı", "Adamın adamı", "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", "Otel otağı", "Ağ qoç, qara qoç" və bir çox əsərləri ədəbiyyatımız üçün mənəvi sərvətdir.

Anar kimi yazıçı-filosofu sağlığında və layiqincə tanıyıb-qiymətləndirməsək, tariximiz və gələcəyimiz bizi bağışlamaz!

Ömrünüzün 85-ci ili mübarək, Anar müəllim! Ulu Tanrı sizi ədəbiyyatımıza və sizi sevənlərə çox görməsin! Siz bir yazar kimi ustadların ustadısınız. Bu, bir aksiomadır. Mən sizə daim sənətin zirvəsində olmağı arzulayıram. Özünüzü qoruyun! Allah sizi qorusun, yer və göy qüvvələri həmişə sizə kömək olsun!

Knyaz QOÇAQ

Yazıçı-publisist, Azərbaycan və Rusiya Yazıçılar birliklərinin üzvü, beynəlxalq ədəbi mükafatlar laureatı

525-ci qəzet.- 2023.- 28 aprel.- S.12.