"Pək əfsus..."

İCTİMAİ TELEVİZİYANIN EFİRİNDƏ YAYIMLANAN "ŞEYX SƏNAN" SERİALI HAQQINDA QEYDLƏR

Ölkəmizin təhlükəsizliyi və ərazi bütövlüyü, sərhədlərimizdə əmin-amanlığın bərqərar olunması mənim üçün hər şeydən, hətta çox sevdiyim kino sənətindən də vacibdir. Amma təəssüf ki, bir vətəndaş kimi ölkəmə verəcəyim əhəmiyyətli fayda film və serialların təhlilindən, tənqidindən ibarətdir. Vətənimizin və hər birimizin təhlükəsizliyini qoruyan hər kəsə sevgi və dualarımı əsirgəmədən mətləbə keçirəm.

Öncəki yazımdakı bir fikri bir daha vurğulamağa ehtiyac duyuram: İctimai televiziyanın (İTV) rəhbərliyi, xüsusən, Balakişi Qasımov milli kinomuz üçün bu sahəyə məsul olan məmurlardan daha çox iş görür. Telekanalın klassik ədəbi əsərləri ("Solğun çiçəklər", "Xosrov və Şirin", "Anamın kitabı") ekranlaşdırmasını, bu mənada, Sovet İttifaqı dağılandan sonra ədəbiyyatla kino arasında qırılmış bağların bərpası yönündə apardığı işi təqdir edirəm. Bununla belə, onu da deməyi özümə borc bilirəm ki, Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" əsərinin bu yaxınlarda İTV efirində yayımlanan ekran versiyası Nizaminin "Xosrov və Şirin" serialı kimi bədii-estetik və interpretasiya baxımından uğurlu alınmayıb. Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan"ında personajlardan birinin təbirincə desək: "Pək əfsus..."

Yuxarıda adı keçən serialların rejissorluğunu Xəyyam Abdullazadə Elməddin Alıyevlə birlikdə edib. "Şeyx Sənan" serialı isə Xəyyam Abdullazadənin Elçin Elxanlı ilə birgə əməkdaşlığının nəticəsidir.

"Şeyx Sənan" mənzum dramı tamamilə müasirləşdirilərək, orijinal əsərə ciddi redaktələr edilərək (ssenari müəllifi Xəyyam Abdullazadə) adaptasiya olunub. Hadisələr müasir dövrdə, ölkəmizin əsasən xristian icmasının yaşadığı ərazisində baş verir. Günümüzün Şeyx Sənanı (Sənan Əlləz) arxeoloq, Tamara isə (Esmiralda Abdullayeva) həkimdir. Şeyx Sənanın da daxil olduğu ekspedisiya rayonlardan birinə arxeoloji qazıntılar aparmağa gəlir. Ekspedisiyanın rəhbəri Kəbirin (Ayşad Məmmədov) qızı Zəhranın (Aygün Fətullayeva) Sənana hissləri qarşılıqsızdır. Arxeoloq qrupunun digər üzvü Hadinin (Bəhram Əliheydər) sevgisinə isə Zəhra laqeyddir. Hadi Sənandan qisas almaq məqsədilə onu çaya itələyir. Çaydan sağ çıxan və yaralanan Sənan xəstəxanada keşiş (Platon - Pərviz Məmmədrzayev) qızı Tamara ilə tanış olur. Hər kəsin onların sevgisinə qarşı çıxdığı hekayədə əsas məsələ gənclərin üzləşdikləri maneələrdən keçərək evlənməsidir.

Hər hansı ədəbi mətnin ekran adaptasiyası zamanı müəllifin onu öz baxış bucağından görmək və istənilən janrda işləmək hüququ var. Və bu zaman müəllif əsərin ideya problematikasını tamlıqla dəyişə də bilər.

Melodram, dram, horror, detektiv və kriminal janrların hibridi üzərində qurulmuş "Şeyx Sənan" serialında personajlar zaman, məkan əhəmiyyətli redaktələrə məruz qalsalar da, müəlliflər Hüseyn Cavidin ideyasını, qoyduğu problemi saxlamaq niyyətində olublar. Sual isə budur: yaradıcı heyətin niyyəti alınıbmı?

"Şeyx Sənan" əsərinə serial çəkiləcəyini eşidəndə, məni düşündürən və maraqlandıran o idi ki, ssenaristlər pyesə hansı rakursdan yanaşıblar? Multikulturallığın və tolerantlığın yüksək olduğu müasir cəmiyyətimizdə xristianla müsəlmanın evliliyi hansı dramatik konfliktləri doğura bilər ki?

Ssenarist son dərəcə mühüm bir diskursu nəzərdən qaçırıb. Hüseyn Cavidin Şeyx Sənanı qatı dindardır, islama həddən artıq bağlıdır, özünü dini ideyaların təbliğinə həsr edib, eyni zamanda mizoqonikdir, qadınları bütün fəlakətlərin düşməni sayır. Qısaca desək, Şeyx Sənan ideologiya məhsuludur. Tamara qarşısında isə o, tərki-silah olur, qadına sevgisi onun ideoloji dəyərlərini, baxışını dəyişir. Şeyx Sənanın kimliyi bir növ yenidən yaranır, o, həyata, inanclarına dair yenidən dəyərləndirmələr edir. Bu mənada Cavidin nəzərdə tutduğu sevgi məişət səviyyəsindən, adi qadın-kişi münasibətindən uzaqdır, onun yozumunda sevgi həqiqətə çatmaq, dünyanı, özünü sevgidən keçərək dərk etməkdir.

Mənə elə gəlir ki, "Şeyx Sənan" pyesinin ideyası Apostol Pavelın korinflilərə yazdığı məktubda daha dəqiq ifadəsini tapır: "Sevgi səbirlidir, mərhəmətlidir, sevgi həsəd aparmır, xəyanətkar və qürurlu deyil, sevgi alçaltmır, əsəbləşmir, pislikləri düşünmür, səhvlərə sevinmir, əksinə, sevgi həqiqətə sevinir".

Bəs serial müəllifləri bu ideyanı saxlamağa iddalı ola-ola bizə nəyi və necə təqdim edirlər?

Başlıca problemlərdən biri hekayənin sıradan, ənənəvi sevgi dramı kimi çəkilməsidir. Obrazlı desək, burada təsvir olunan sevgi ilahi yox, yer mənşəlidir.

İlk bölümlərdən başlayaraq ta sonadək Sənanla Tamaranın sevgisinin fövqəladəliyini, ilahiliyini əks etdirən materiala yer verilmir. Sevginin dərinliyi yalnız musiqi həllində (o da sonda titrlər yazılarkən səslənən mahnıda) əks olunur. Təsvirlər (təsvir rejissoru Elman Əliyev), dialoqlar, təklif olunmuş vəziyyətlər hind, türk seriallarındakı situasiyaların estetikasında qurulur. Misalçün, Sənanla Tamaranın tanışlıq səhnəsindəki mizan, onların romantik baxışması, səthi emosional-psixo ovqatı tipik serial klişesidir. Sonrakı bölümlərdə sevgidən sözlərdə bəhs olunur və onun dərinliyini təsdiqləyən vəziyyətlər, sevgi uğrunda həqiqi, təsirli fədakarlıqlar demək olar ki, baş vermir. Serialın orta bölümlərinədək aşiqlər əsasən xəstəxanada, Tamara Sənanın qolunun sarğısını dəyişəndə epizodik görüşürlər. Onların sevgisi yolunda çəkdikləri əzabı göstərən nələrsə baş verməsə də, niyəsə gənclərin duyğuları artıq dildən-dilə dolaşır, hadisə kimi təqdim olunur. Və Sənanla Tamaranın sevgisinin tarixçəsi olmadığı halda qız ona "sənə səndən daha çox inanıram" deyir. Bir epizodda Sənan sevgisini infantil romantik kimi bəsit əsaslandırır: "Telefon romantikanı öldürür. Sevgi hicrandan keçməldir, darıxmalısan sən. Darıxdıqca daha da dərinləşir sevgi. Əvvəllər niyə vardı ülvi məhəbbət, dərin sevgi?"

Arxeoloq Sənan qatı dindar yox, sıradan bir müsəlmandır. Və onun dindar kimliyi ötəri işlənir: yalnız ayrı-ayrı səhnlərdə iş yoldaşları ona "Şeyx" deyə müraciət eləyir, o, Həzrət Əlidən sitat gətirir, arada namaz qılır. Ona hansı səbəbdən Şeyx deyilməsi qaranlıq qalır, sufilik xətti işlənmir və ümumiyyətlə, ekranda dinə idelogiya kimi baxan, çətin sınaqlarla üzləşən Sənanı yox, məişət dedi-qodularında, sevgi intriqalarında çırpınan, funksiyası Zəhra, Hadi və Antonla (Tural Əhməd) haqq-hesab çürütməkdən ibarət olan Sənanı görürük.

Son bölümlərdə seriala Sənanın, onun sevgisinə əngəl törətmək məqsədilə başıbağlı anası (Kəmalə Mehdiyeva) təşrif buyuranda, düşünmək olardı ki, nəhayət, burada dinlə sevginin konfliktini görəcəyik. Amma müəlliflər burada freydsit motivi əsas götürüblər. Aydınlaşır ki, ananın qəzəbi oğlunun Tamaraya görə dinini dəyişməsi ilə bağlı deyil. Onu narahat eləyən oğlunun fədakarlığı qarşılığında Tamaranın ona dəyər verməyəcəyi qorxusudur. Çünki vaxtilə o, sevdiyi kişiyə görə qurbanlar versə də, dəyərləndirilməyib, tərk olunub. Yəni burada ideoloji faktor yox, ananın travmaları önə keçir. Yaxud, atasının Tamara ilə Sənanın qarşısına sədd çəkməsinin səbəbi yenə dini, ideoloji qatda yox, şəxsi travma qatında həll olunur. Çünki çox sevdiyi arvadı gənc ikən ölüb. Arvadının ətrini qızından alan ata ailə quracağı təqdirdə qızını itirməkdən qorxur.

Bu məqamlar istər-istəməz bir sual doğurur: sıradan bir müsəlman, dinini dəyişməkdə tərəddüd keçirməyən Sənanın xristian qızla evlənməsinin, xristianlığı qəbul etməsinin nə kimi dramaturji yükü var, konfliktli məqam nədir, hardadır? Üstəlik, bizim cəmiyyətdə xristianların müsəlmanla evliliyi, hətta dinini dəyişməsi kimi hallar kimisə təəccübləndirmir.

Cavidin Sənanı əsər boyu dəyişikliyə məruz qalırsa, ideyalarından imtina edərək fərqli dəyərlərə üz tutub başqalaşırsa, arxeoloq Sənanın şəxsiyyətində, dünyaya baxışında dəyişiklik baş vermir və bununla da dramaturgiyanın qanunları pozulur. Çünki arxeoloq Sənanın dəyişiləsi, uğrunda mübarizə apardığı ideologiyası, konsepti yoxdur. O, əvvəldən tolerant, bütün dinlərə hörmət edən edən obraz kimi təqdim olunur və buna görə də sonda onun dinini dəyişməsi ağrısız, mənəvi çətinlik olmadan baş verir.

Əgər serialda Şeyx Sənan ifrat, kompromissiz dindar (məsələn, vəhhabi, qatı şiə) kimi göstərilsəydi, onda onun islamdan imtinası, xristianlığa tapınması maraq doğurardı və ölkənin maraqlarına qarşı çıxan radikal dindarların həbs olunduğu dönəmdə bu, aktual görünərdi. Bu halda serialdakı kimi süni konfliktlərə də ehtiyac qalmazdı. Çünki konflikt məhz Sənanın daxilində, özüylə mübarizədə gedəcəkdi və dəyərlərindən imtinası prosesi də maraqlı təsir bağışlayacaqdı.

Arxeoloq Sənanın isə dindar kimliyinin önə çıxmaması və ya tamamilə mövcud olmaması, sevginin və konfliktlərin səthiliyi səbəbindən, onun islamdan, Tamaranın xristianlıqdan imtinası təsirli ola bilmir. Çünki qəhrəmanları məlum akta gətirən proses yoxdur. Həm də ona görə ki, konfliktlər daha çox dedi-qodu səviyyəsində baş verir. Münaqişələrin bir qismi Ninanın (Vəfa Zeynalova) söz aparıb gətirməsi sayəsində baş tutur. Beşinci bölüm isə Sənanın xəstəxanada yatan Kəbir müəllimi yoluxmamasının səbəbini axtarmaqdan ibarətdir.

Sənan Əlləz bəzi məqamlarda rolunun öhdəsindən gəlsə də, əksər hallarda obrazın energetikasını, daxili emosiyalarını ötürə bilmir, vəziyyətlərə adekvat emosional-psixoloji oyun göstərmir və statik oynayır. Ümumiyyətlə, Sənan Əlləzin baş rola uyğun gəlib-gəlməməsinin özü bir sualdır.

Serialda ən çox parlayan şübhəsiz ki, Zəhra rolunun ifaçısı Aygün Fətullayevadır. Hadisələrin əsas hərəkətverici qüvvəsi də, hadisəni irəliyə aparan konflikti yaradan da Zəhradır. Aygün Fətullayeva əlindəki materialdan potensialı, istedadı hesabına düzgün istifadə edir, saxtalığa yol vermir, obrazın ziddiyyətini, dəyişkən ruh halını doğru fiziki-emosional ştirxlərlə, intonasiya ilə çatdırır və demək olar ki, bütün tərəf müqabilləri ona uduzur. Sevgisində əsl fədakarlığı da məhz o göstərir, obrazına bəraət verməyi bacarır. Bununla belə, final bölümlərində rejissorlar, Zəhranı horror filmlərindəki personajlara oxşar, zombisayaq işləməsini əsaslandırmırlar. Məsələ ondadır ki, Zəhra Sənanın qardaşı olduğunu biləndə günah hissi keçirir, əzab çəkir. Bütün bunlardan sonra isə Serqonun (Rauf Şahsuvarov) təsirinə düşərək onun qəhrəmanları öldürmək istəməsinin, sonda qəfildən bu fikrindən daşınmasının yetərli bəraəti yoxdur.

Tamara rolunun ifaçısı Esmiralda Adullayevanın fakturası audiovzual əsərlər üçün əla tapıntıdır, aktrisanın duru gözəlliyi xüsusən seriallar üçün çox yararlıdır. Hərçənd, "Anamın kitabı" serialında Esmiralda Abdullayeva təsirli, təbii oyun göstərsə də, "Şeyx Sənan"da o, sönük oynayır.

Başqa bir problem mizanlarla bağlıdır. Rejissorlar sanki uyğun mizanlar düşünməyə çətinlik çəkiblər. Əksər səhnələrdə personajların mizanı eynidir. Yaxud, cinayəti araşdıran polis işçiləri ayaq üstə qəribə bir rahatlıqla insidentlər haqda fikir mübadiləsi aparır və onların müzakirəsinə psixoloq intonasiyası hakimdir. Polis obrazlarına funksiya düzgün yüklənmədiyindən serialda detektiv, kriminal temp axsayır. Başqa bir qüsur da çox səhnələrin iki personajın dialoqlarıyla qurulmasıdır.

Bu yazıda "Şeyx Sənan" serialı ilə bağlı tənqidlərimin yalnız bir qismini qeyd etdim.

Klassik əsərlərin müasirləşdirilməsi dünyada geniş yayılmış fənddir və serial müəlliflərinin bu yolla getməsi normaldır. Yuxarıda dediyim kimi, İTV-nin klassik əsərləri ekranlaşdırmasını təqdir edirəm. İTV mötəbər qurumdur, proqramları keyfiyyətlidir, kinoya imkan çərçivəsində dəstək verir. Ona görə kanaldan yaxşı mənada gözləntilərimiz çoxdur və buna görə də İTV-yə klassiklərimizin əsərlərinə daha məsuliyyətlə yanaşmağı arzulayıram.

Sevda SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2023.- 29 aprel.- S.12;13.