Xurşud xanım Qacar-Naxçıvanskaya: opera müğənnisi və şair haqqında qeydlər

(Əvvəli ötən sayımızda)

1918-ci ilin sonunda süvari diviziyasının rəisi, general-mayor şahzadə Feyzulla Mirzə Qacar Gəncəyə gəlir. 9 yanvar 1919-cu ildə ADR-in hərbi nazirinin əmri ilə Gəncə şəhərinin qarnizon qoşunlarına rəis təyin edilir. Gəncə üsyanından sonra onun haqqında heç bir yazılı məlumata rast gələ bilmirik. Bakıda çap edilən kitablarda onun güllələnməsi haqda məlumatlar vardır. Hərb tarixçisi E.İsmayılovun yazdığı kitabdan məlum olur ki, Feyzulla Mirzə ilə Xurşud xanımın Şəfi xan adında oğlanları olub. Şəfi xan 29 iyun 1909-cu ildə Moskvada anadan olmuşdu. Ancaq onun da tale yolu 1920-ci ildən sonra qaranlıq qalır. 11 yaşlı Şəfi xanın başına gələnlərdən hələ ki, heç nə yaza bilmirik.

1924-cü ildə Xurşud xanımın özünün yazdığına görə, Azərbaycan Xalq Komissarlar Soveti onu Bakıya, Azərbaycan Dövlət Türk Opera Teatrına işləməyə dəvət edir. Bu işin həyata keçirilməsində əsaslı köməklik edənlər Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev olub. 1924-cü ildən Xurşud xanım Bakıda işləyir. Özü bu haqda yazır: "Dəvət olunduğum gündən (1924-cü il) ardıcıl olaraq 9 il Opera Teatrında tamamilə türk operalarında oynamışam. İlk 7 ildə bütün operalarda partiyaları ancaq mən oxumuşam. Özü də məni kimsə əvəz etməyib". Bu çətin illərdə xan qızını təqiblərdən və həbslərdən qoruyan Üzeyir Hacıbəyli olub. İstedadlı və kimsəsiz qalan Xurşud xanımın məhv edilməsinə Üzeyir bəy imkan verməyib. Opera müğənnisi Xurşud xanımın yazdıqlarından: "1932-ci ildə məni pambıq yığmağa apardılar. Mən birinci dəfə belə bir pambıq yürüşündə iştirak edirdim. Pambıq topladığım rayonların kolxozlarında mənim işimi bəyəndilər və məni "zərbəçi" elan etdilər".

O vaxtlar açıq yazmaq mümkün olmasa da, Xurşud xanımın həyatında başının üstündə şimşəklər oynadığı duyulur...

1924-cü ildə Bakı Opera və Balet Teatrında fəaliyyətə başlayan Xurşud xanım 10 il ərzində "Şah İsmayıl"da Gülzar, "Şah Abbas"da Xurşud Banu, "Arşın mal alan"da Gülçöhrə və Asya, "O olmasın, bu olsun"da Gülnaz rollarını ustalıqla ifa etmişdir. Onun ən çox sevdiyi rol Bizenin "Karmen" operasındakı Mikaela olmuşdur.

Xurşud xanımın şəxsi arxivində saxlanılan sənədləri araşdırarkən görürük ki, zamanında Xurşud xanım böyük əhəmiyyətə malik olan bir işi - muğamların nota alınmasını uğurla yerinə yetirmişdir. Üzeyir Hacıbəylinin göstərişinə əsasən Xurşud xanım muğamların nota alınması işi ilə məşğul olmuşdur. Muğamların nota alınması işində cavan bəstəkarlardan Tofiq Quliyev və Zakir Bağırov onun yaxın köməkçiləri olmuşdur.

"Dügah", "Rast", "Segah", "Zabul" muğamları nota alınmış və fleyta, fortepiano və tarda ifa edilib. Muğamları fleytada Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) filormaniyasının solisti, Əməkdar artist Quriyenko, pianoda Kozlov, tarda Mansurov ifa etmişlər.

Xurşud xanım özü bu işi yüksək qiymətləndirmiş və türk musiqisinin sonrakı inkişafı və təbliğatı üçün vacib mərhələ bilmişdi. Və bunu danmaq olmaz. Öz tərcümeyi-halında bunları qeyd edən Xurşud xanım Qacar sonra davam edərək yazır: "1927-29-cu illərdə özüm tərəfindən yazılmış türk xalq mahnılarının yenidən işlənməsi üçün bəstəkar Vasilenkaya və Azərbaycan Konservatoiyasının professoru yoldaş Abuya təqdim etmişəm. Artıq bütün vokal ədəbiyyat Bakıda nəşr olunur. Yuxarıda deyilənləri cəmləyərək mənim bir artist və musiqiçi kimi Azərbaycanda gördüyüm işlər haqqında Xalq Komissarları Soveti imkan tapar ki, mənim işimi qeyd etsin. Bu işlər hamısı ötüb gedən illər ərzində mənimlə birgə opera səhnəsində fəaliyyət göstərən iş yoldaşlarımın fəaliyyətidir". Burada Xurşud xanım tərcümeyi-halını bitirib. Buradakı yazılanlardan görünür ki, Xurşud xanım onun əməyinin qiymətləndirilməməsindən narazı imiş. Onun istedadlı musiqiçi olmasına baxmayaraq, xan əsilli olması əsas maneələrdən biri imiş. Ən əsası isə atası Rəhim xanın və qardaşı İskəndər xanın Tehranda yaşamaları idi.

Repressiya illərinə hələ 5 il qalır: 1937-ci il uzaqda deyil. Amma bir məsələ onu sürgünlərdən qoruyur. Əvvəlcə onu deyək ki, Xurşud xanımın Moskva konservatoriyasından tanıdığı A.Nejdanova (Mazettinin həyat yoldaşı), Barsova və Vladimirova Xurşud xanımı unutmamışdılar. Onunla daima əlaqə saxlayırdılar. Hətta Bakıya qastrol səfərlərinə gələndə onun evində qalırdılar. Moskvalı rəfiqələrinin məsləhəti ilə 1933-cü ildə Xurşud xanım rus zadəganlarından olan Xudyakov Nikolay Nikolayeviçlə ailə qurur. Xudyakov həmin illərdə Bakıda yüksək vəzifə daşıyırmış, Xalq Nəzarəti sədri imiş. Xudyakovun belə yüksək vəzifə tutması Xurşud xanımı Stalin və Bağırov repressiyalarından xilas edir. Qraf N.N.Xudyakovla Xurşud xanımın nikahından övladları olmayıb. Onlar Qarabağda vəbadan həlak olmuş həkim qraf Konstantin Xudyakovun varisləri olan Nadir Əliyev-Xudyakovu, Adilə Əliyeva-Xudyakovanı və Marina Xudyakovanı övladlığa götürmüşlər.

Konstantin qraf Nikolay Xudyakovun qardaşıdır. Qeyd edək ki, Nadir və Adilənin ata tərəfdən babası Ağa Əliyev Şamaxıdandır, məşhur seyidlərdən olub. Onların anaları isə həkim Xudyakovun qızı idi. Ola bilsin ki, Marina Xudyakova iki qardaşdan birinin qızıdır. Avropada yaşayan tanınmış pianoçu Adilə xanım yazdığı xatirələrdə Xurşud xanımı çox minnətdarlıqla xatırlayır. O qeyd edir ki, Xurşud xanım təkcə gözəl yox, həm də qeyri-adi qadın idi. Onun xatirələrindən məlum olur ki, Xurşud xanım şair Mayakovski ilə də dostluq etmiş və məktublaşmışdır.

Xurşud xanım Qacarın Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində 6 ədəd fotoşəkli saxlanılır: 1) M.Maqomayev "Şah İsmayıl" operasında rolları ifa edən Hüseyn Hacıbabayev, Hənəfi Terequlov, Xurşud xanım Qacar, Abbasmirzə Şərifzadə, Həqiqət Rzayeva, habelə orkestrin iştirakçısı Qurban Pirimov və başqaları ilə. 1929-1931-ci illər; 2) Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" musiqili komediyasından səhnə. Gülçöhrə rolunda Xurşud xanım Qacar; 3) Xurşud xanım Qacar "Məhbubə Paşayeva, Həqiqət Rzayeva və Hüseynağa Hacıbabayev Üzeyir bəyin "Arşın mal alan" musiqili komediyasında; 4) Aktrisa Xurşud xanım Qacar səhnə geyimində; 5) Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" musiqili komediyasından səhnə. Əsgər rolunda - Hüseynqulu Sarabski, Gölçöhrə rolunda - Xurşud xanım Qacar; 6) Üzeyir bəyin "O olmasın, bu olsun" musiqili komediyasından səhnə. Gülnaz rolunda - Xurşud xanım Qacar və Sərvər rolunda H.Hacıbabayev, 1930-cu il.

Xurşud xanım nəşriyyat müdiri olduğu illərdə, yəni 1935-ci ildə opera teatrının nəzdində tələbələr üçün studiya yaratmış və onların ifasında Anton Rubinşteynin "Demon" və Nikolay Rimski-Korsakovun "Çar gəlini" tamaşalarını hazırlamışdı.

Xurşud xanımın şəxsi arxivində onun müxtəlif illərdə rus dilində yazdığı şeirlər də vardır. Sevgi, kədərli günlər, vətən, yurd sevgisi onun şeirlərində əsas mövzudur. 1920-30-cu illərdə yazdığı şeirlərində itirdiyi ərizələrini incə, gizli bir kədərlə qələmə alıb. M.Qalperin adlı bir müəllifin Xurşud xanıma ithaf etdiyi "Portret" şeirində qara geyimli türk qızı müğənninin özüdür. Bir çox şeirlərində "mən türk qızıyam" deyə oxucuya xitab edir.

Onun Azərbaycana, Şah İsmayıla, Naxçıvana və digər insanlara ithaf etdiyi şeirlər də maraq doğurur. Gələcəkdə onun yazdığı şeirlər rus dilindən Azərbaycan dilinə çevrilsə və çap edilsə, çox yaxşı olar.

Xurşud xanım rus yazıçısı Tolstoyun və rus şairi Sergey Yeseninin yaradıcılığını da sevmiş, öyrənmişdi. Onlara ithaf etdiyi şeirlər də vardır. Onun arxivində özünün əli ilə yazdığı çoxlu xalq mahnıları dəftəri də qalır. Elə mahnılar var ki, onlar heç vaxt repertuarda olmayıb. Xurşud xanım Qacarın arxivində ona göndərilən teleqramlar da maraqlıdır. Cperanskilər ailəsindən, Şteynberqlərdən, İosif Mirzəbəyovdan, Fatma xanım Muxtarovadan gələn teleqramlar bir çox hadisələrin açılmasına köməklik edə bilər. O, Azərbaycanın Əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adını alanda ona göndərilən teleqramların da çoxu şəxsi arxivində saxlanılır.

Xurşud xanım Qacar Mərkəzi Pionerlər evində incəsənət şöbəsinin müdiri, uşaq bədii tərbiyə evinin direktoru, Bakı Xalq Maarif Şöbəsi nəzdində mədəniyyət evinin bədii rəhbəri vəzifələrində də çalışmışdı.

O, 1963-cü, yaxud 1964-cü ilin yayında Bakıda vəfat etmişdir. Xurşud xanım Bakıda bütün ömrünü o vaxtkı leytenant Şmidt küçəsindəki 8 nömrəli binada yaşamışdı. Çox sevdiyi həyat yoldaşı general Feyzulla Mirzə Qacardan sonra çox çətin günlər yaşayıb. Atası, qardaşı mühacirətdə, digər qohumları isə sürgünlərdə və qürbətdə ömürlərini başa vurublar. Çox qohumları güllələnib.

İncəsənətə bağlılığı ona dərdlərini unutdururdu. 1926-cı ildə teatrın truppası ilə Naxçıvana gəldi. Arada vaxt tapıb bibisi Çimnaz xanımın qızı Bilqeyis xanımgilə getdi. O vaxt onları sürgün etməmişdilər. 1937-ci ilə hələ 10 il qalırdı. Xurşud xanım isə özü haqqında heç nə deyə bilmirdi. Çünki onun özü digər qohumlarının və eləcə də qürbət ölkədəki atası Rəhim xanın və qardaşı İskəndər xanın təhlükəsizliyi üçün girov idi. Yəni ömrünün sonuna kimi susmalı və Naxçıvanski olduğunu heç kimə bildirməməliydi. Sadəcə, opera müğənnisi Xurşud Qacar idi.

Əkbər xanın qızı Əxtər xanım nəql edirdi ki, anam Aqiyə xanımın dediyinə görə, 1920-ci ildə Cəfərqulu xanın oğlu Kalbalı xan Naxçıvana gələn rus hərbçiləri ilə görüşür. Onların çoxunu tanıyırmış, bir yerdə oxumuşdular, nə qədər dilə tuturlarsa, bolşevik əqidəsini qəbul etmir. Ancaq yeni hökumətin nümayəndələrinə xeyli miqdarda qızıl bağışlayır ki, mənim Naxçıvanda qalan atamı, əmimi və qohumlarımı incitməyin. Onlar söz versələr də, həmişə olduğu kimi, yenə də "unutdular".

Stalin rejiminin devrilməsindən sonra Xurşud xanım yeddi il də yaşadı. Qəribə və təəccüblü haldır ki, onun harada və kimlər tərəfindən dəfn olunduğu haqqında adi məlumatı belə tapmaq mümkün deyil. Bu istiqamətdə axtarışlarımıza nöqtə qoymamışıq.

Musa RƏHİMOĞLU - QULİYEV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2023.- 9 avqust.- S.13.