Şah Təhmasib "Şahnamə"si

Azərbaycanın dövlətçilik tarixində yeni bir səhifə açmış Şah İsmayılın 1524-cü ildə dünyasını dəyişməsindən sonra Səfəvi dövlətinin Şah Təhmasib dövrü başlayır. Həyatının son günlərində özündən sonra yaratdığı dövlətin taleyinin necə olacağı Şah İsmayıla nisgilli hisslər yaşadırdı. Bir tərəfdən Səfəvi dövləti ətrafında formalaşan hərbi-siyasi şərait, digər tərəfdən dövlətin daxili vəziyyəti və onun varisi olacaq oğlu Təhmasibin kiçik yaşda olması haqlı bir narahatçılıqları ortaya qoymaqda idi. Xüsusən, Təhmasibin kiçik yaşda olması, lazımi dövlətçilik təcrübəsinə malik olmaması Səfəvi dövlətinin gələcəyinin müəyyənləşdirilməsinə həlledici təsir edə bilərdi. Ona görə Şah İsmayıldan sonra Şah Təhmasibin hakimiyyətə gəlişi Səfəvi dövlətinin tarixində həssas və maraqlı bir dövrün başlanğıcını qoydu.

Şah Təhmasib isə kiçik yaşlarında olmasına baxmayaraq, ətrafında səfərbər olmuş sədaqətli türk əmir və əyanlarının səyləri ilə dövlətin gələcəyinə olan nigarançılıqları aradan qaldıra və Şah İsmayıldan miras qalmış dövləti möhkəmlən-dirərək onu inkişafının yeni bir səviyyəsinə yüksəldə bildi. Başlıcası isə Şah Təhmasib hələlik tarixə məlum olan yeganə türk hökmdarıdır ki, yarım əsrdən çox - 52 il ərzində hakimiyyətdə olub. Onun hakimiyyət müddəti haqqında İsgəndər bəy Münşinin "Tarix-i aləmara-yi Abasi" əsərinə belə bir məlumat vardır ki, Şah Təhmasib 64 il bir ay 25 gün ömür sürmüş və 53 il altı ay 26 gün şahlıq etmişdi. Bu tarix hicri-qəməri təqvimi əsasında verilib. Miladi təqvimlə isə Şah Təhmasib 62 il səkkiz ay yarım həyat sürmüş (1514-1576) və 52 il hakimiyyət başında olmuşdu. Şah Təhmasib həm də bütün islam dünyasının ən uzun müddət taxtda olan hökmdarlarından biridir. Bu mənada onu yalnız 1036-1094-cü illər arasında Misirdə 58 il hökmdarlıq etmiş Fatmailər sülaləsinin xəlifəsi Müstənsir Billah Ələvi üstələyir.

52 illik hakimiyyət sadəcə bir tarixi dövr deyil, həm də Səfəvi dövlətinin inkişafda olan bir dövrüdür. Bu tarixi dövr Şah İsmayıl tərəfindən əsası qoyulan Səfəvi dövlətçiliyinin dərin köklərə malik olduğunu, çox ciddi təcrübəyə əsaslandığını və inkişafda olan bir dövlətə çevrildiyini nümayiş etdirdi. Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində Səfəvi dövləti Şərqin qüdrətli dövlətləri ilə bir sırada qərar tutdu, real xarici təhdidlərdən özünü qorudu, Avropanın ən güclü dövlətlərinin diqqətini özünə cəlb etdi, dövlətçiliyin əsasları möhkəmləndi, dövlət idarəçilik ənənələri daha da təkmilləşdi, dövr üçün məqbul sayılan idarəetmə sistemi quruldu. Şah Təhmasib hətta dövlət idarəçiliyinin hüquqi bazasının rəsmiləşdirilməsinə bir cəhd göstərdi, özünün Ayinnaməsini hazırladı və idarəçilik işlərində bu Ayinnaməyə əsaslanmağı bütün səviyyəli hakimlər qarşısında bir tələb kimi qoydu.

Şah Təhmasibin hakimiyyəti türkçülüyə dayaqlanan bir hakimiyyət idi. Bu hakimiyyətin dayaqlarını türk-qızılbaş tay-faları təşkil edirdilər. Həmin tayfalar səltənətin ictimai-siyasi-hərbi-mədəni həyatında aparıcı və müəyyənedici rola malik idilər. Şah Təhmasib də hər vasitə ilə bu dayaqların möhkəmlənməsinə və türk mühitinin güclənməsinə çalışırdı. Dövlət idarəetmə sisteminin bütün elementləri demək olar ki, türk tayfalarının nümayəndələrinə həvalə edilirdi. Hətta Azərbaycandan kənarda olan vilayət hakimlərinin və onların idarəetmə aparatının əksəriyyətini də türk-qızılbaş tayfa-larının nümayəndələri təşkil edirdilər. Mahiyyəti etibarilə bu hakimiyyət türk hakimiyyəti idi və bu mənada Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə əsası qoyulmuş ənənələr Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində də davam etdi və hətta daha da sağlamlaşdırıldı. Nəticədə türk-qızılbaş tayfalarının nümayəndələrindən ibarət dövlət idarəçiliyinin yeni bir nəsli yetişdi.

Osmanlı dövləti kimi qüdrətli türk dövləti ilə dinc yanaşı və asayiş daxilində yaşamağın ən yaxşı dövrlərindən birini də elə Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövrü təşkil edir. Onun təşəbbüskarlığı ilə iki dövlət arasında sülh razılaşması əldə edildi. Şah Təhmasib həyatının sonuna kimi bu razılaşmaya riayət etdi, bu razılaşmanın saxlanmasını hər iki tərəf üçün zəruri saydı və Osmanlı sultanı ilə əldə edilmiş razılaşmaya sədaqətli qaldı. Hətta Səfəvi dövləti üçün əlverişli şərtlər çərçivəsində Osmanlı dövləti üzərinə hücum imkanı olanda da Şah Təhmasib Avropa dövlətlərinin təhrikinə uymadı və eyni etiqada mənsub Osmanlı dövləti ilə münasibətlərin dəyişməsinə yol vermədi.

Şah Təhmasibin hakimiyyət illəri həm də Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının mədəniyyətinin və incəsənətinin inkişaf dövrüdür. Özü yaradıcı bir insan olan Şah Təhmasib yaradıcılıq sahələrinin inkişafına çox ciddi diqqət göstərdi, bu sahədə aparılan işləri lazımınca təşviq etdi. O, Azərbaycan dilində ədəbi əsər nümunələri yaratdı və onun Osmanlı sultanın Sultan Süleymanla olan şeirləşməsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Kitabxanalara, kitabxanalar nəzdində ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin toplanmasına Şah Təhmasib yeni meydan açdı. Onun hakimiyyəti illərində Azərbaycan rəngkarlığı, tətbiqi sənəti öz zirvəsinə yüksəldi. Bunun nəticəsi kimi, Şah Təhmasib hakimiyyəti illərində dünya mədəniyyətinin şah nümunələri olan əsərlər meydana gəldi. Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində onun təşəbbüsü ilə yaradılmış və bəşər mədəniyyətinin bənzərsiz nümunələri arasında yer almış əsərlər arasında ulu əcdadı Şeyx Səfiəddinin məzarı üzərində ucaldılmış "Allah-Allah" günbəzini, bu məqbərə kompleksi üçün hazırlanmış "Şeyx Səfi" xalçasını, Şərqin böyük yazılı abidələri olan "Şühədanamə" və "Səfvətüs-səfa" əsərlərinin Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilməsini göstərmək olar.

Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində onun təşəbbüsü ilə yaradılmış ölməz sənət nümunələrindən biri də Şah Təhmasib "Şahnamə"sidir. Bu əsər qədim fars şairi Firdovsinin məşhur "Şahnamə" poemasının yüksək zövq və sənətkarlıqla tərtib edilmiş kitab nümunəsidir. Şah Təhmasibin göstərişi ilə hazırlanmış bu kitab nümunəsi bu gün də dünya sənətkarlarını valeh edən təkrar olunmaz bir mədəniyyət əsəridir. Həmin kitabın tərtibatında elə bir bənzərsiz sənətkarlıq nümunəsi ortaya qoyulub ki, dəyəri baxımından bu sənətkarlıq poemanın ədəbi dəyəri ilə bir sırada qərar tutmağa layiqdir. Ona görə də bu sənət nümunəsində yalnız söz müəllifinin deyil, bu sözün bənzərsiz ifadə tərtibatını yaradan Şah Təhmasibin adı da ölməzlik qazanmışdır.

Şah Təhmasib "Şahnamə"si Təbriz rəssamlıq məktəbinin şah əsəridir. Bu əsərdə mətnin gözoxşayan bir xətlə yazılması, səhifələrin tərtibatı, onların haşiyələnməsi və qızıl suyuna tutulması, yüksək sənətkarlıq səviyyəsində miniatürlərin işlənməsi, kitabın tərtibatı və cildlənməsi hamısı bir-birini üzvü şəkildə tamamlamışdır.

"Şahnamə" əsərinin möhtəşəm bir variantının hazırlanması ideyası Şah İsmayıla məxsus idi. O, Səfəvi dövlətini bərqərar edəndən sonra belə bir kitabın yaradılması barədə göstəriş verdi. O, elə bir "Şahnamə" kitabı tərtib edilməsini istəyirdi ki, həmin vaxta qədər mövcud olan "Şahnamə" kitablarından daha əzəmətli olsun. Yeganə nüsxədə hazırlanacaq bu kitabı Şah İsmayıl öz oğlu Şah Təhmasibə ərməğan etmək istəyirdi. Bu məqsədlə də 1522-ci ildə belə bir kitabın yaradılması haqqında göstəriş verildi. Lakin bu işin sonunu görmək Şah İsmayıla qismət olmadı. Onun vəfatından sonra Şah Təhmasib bu ideyanın icrasını davam etdirdi və atasının arzusunda olduğu kitabın hazırlanmasını öz qayğısı altına götürdü. Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Mir Müsəvvir, Sultan Məhəmmədin oğlu Mirzə Əli, Qədimi, Qasım Əli, Mir Müsəvvirin olğu Mirzə Seyid Əli, Əbdülsəməd, Əbdüləli, Əbdülvahab, Başdənqərə, Mirzə Məhəmməd, Müzəffər Əli, Dust Mə-həmməd və Şeyx Məhəmməd kimi dövrün tanınmış rəssam-nəqqaşları bu kitabın hazırlanmasına cəlb edildilər.

Şah Təhmasib "Şahnaməsi"nin yaradılması üzərində iş 20 il davam etmişdi. Bu müddət ərzində həm kitabın üzü köçürülmüş, həm də ona illüstrasiyalar çəkilmişdi. Şah Təhmasib "Şahnamə"si 758 səhifədən ibarətdir. Kitabın içərisində 258 minüatür vardır. Mətn nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. Kitaba illüstrasiyalar çəkilməsi əsasən, Təbriz rəssamlıq məktəbinin nümayəndəsi Sultan Məhəmmədin rəhbərliyi altında aparılmışdı. Kitabın 16-cı səhifəsində onun Şah Təhmasib kitabxanasına mənsubluğu haqqında yazı həkk olunmuşdur. Həmin yazıda deyilir: "Kitabxana-ye sultan ül-əzim və xaqan ...əl-Müzəffər Sultan Şah Təhmasib əl-Hüseyni əl-Səfəvi Bahadur şa".

"Şahnamə" qəhrəmanlarının türkləşdirilməsi, "Şahnamə"yə türk ahənginin hopdurulması Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin başlıca xarakterik cəhətidir. Yəni Şah Təhmasib sadəcə olaraq "Şahnamə"nin yeni bir nüsxəsini ortaya qoymadı. Onu həm də türk həyatı ilə bağladı. "Şahnamə" poemasının fars qəhrəmanları əyani təsvirlərdə türkləşdirildi və bununla bir növ "Şahnamə" poemasında turançılığıa qarşı özünü göstərən qısqanc münasibətə Şah Təhmasib tərəfindən türk mənsubiyyətindən doğan yeni bir baxış ortaya qoyuldu.

Bu sənət nümunəsində çox az minüatür tapmaq mümkün olar ki, həmin minüatürün qəhrəmanlarında türk-qızılbaş libasında olmasın. Məşhur rəssam Sultan Məhəmməd qızılbaş etnoqrafiyasının təsvirə çevrilməsinin ustalarından biri idi və bunu Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin miniatürlərində də görmək mümkündür. Qızılbaş papaqlarının istifadə edilməsi qızılbaş tayfalarının göstərici əlaməti idi və Şahnamə qəhrəmanlarına da bu papaqların geydirilməsi onların həm türkləşdirilməsi görüntüsü olmaqla, həm də təsvir olunan hadisələrin etnoqrafik mahiyyətinə bir türklük gətirildi.

Şahnamə miniatürlərində müxtəlif ictimai təbəqələrin nümayəndələrini qızılbaş papağında və geyimində görmək mümkündür. Yəni bu miniatürlərdə təsvir olunanların böyük əksəriyyəti ictimai mövqeyindən asılı olmayaraq qızılbaş türklərdir. Onların arasında yüksək vəzifəli saray mənsublarını da görmək mümkündür, türk döyüşçülərinə də, türk xidmətçilərinə də, qızılbaş mühafizəçilərinə də. Bunların hər birini onların geyiminə, təsvir edildiyi məkana görə fərqləndirmək mümkündür.

Şah Təhmasib "Şahnamə"sindəki miniatürlərdə döyüş səhnələri çoxdur və həmin səhnələrin döyüşçüləri çoxu da türk-qızılbaş döyüşçüləri kimi təsvir olunmuşlar. Bu səhnələrdə sanki rəssamlar qızılbaş döyüşçülərinin qəhrəmanlığını əbədiləşdirməyə çalışmışlar. Bir çox minüatürlərdə qızılbaş qoşunlarının taktikasının müəyyən elementlərini də görmək mümkündür. Qızılbaş döyüşçülərinin tək döyüşü, kütləvi döyüşü, ayrı-ayrı döyüşçülərin irəli çıxarılması, döyüşlər zamanı musiqidən istifadə olunması və sair kimi səhnələr miniatürlərdə əks olunmuşdur. Ayrı-ayrı döyüş səhnələrində döyüş bayraqları da öz əksini tapmışdır. Həmin bayraqlar üzərində "Quran" ayələrini də asanlıqla oxumaq mümkündür. Bu bayraqlardan bəzilərində "Nəsri min Allah və fəthi qərib" ayəsi həkk olunmuşdur. Həmin ayə Səf surəsinin 13-cü ayəsidir və qızılbaş qoşunlarının döyüş bayraqları üzərində bu ayənin yazılışına tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bu mənada Şah Təhmasib "Şahnamə"sindəki döyüş səhnələri Səfəvi qoşunlarının taktikasının öyrənilməsi üçün də dəyərli bir mənbə olmaqdadır.

Bütünlükdə, bu miniatürlərdə qızılbaşların Səfəvi dövlətinin həyatında aparıcı rola malik olmaları təsvir edilmişdir. Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin tədqiqatçıları da qeyd edirlər ki, bu minüatürlərdə Səfəvi dövlətinin ilk dövlərində qızılbaş tayfalarının səltənət həyatındakı üstün fəal rola malik olması öz ifadəsini tapmışdır.

Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin üzərində 20 il iş aparılmışdı və onun tamamlanması təxminən 1542-43-cü illərə təsadüf edir. Lakin hər bir saray kitabxanasının bəzəyi sayıla biləcək bu nadir sənət əsərinin qəribə taleyi olmuşdu. Elə Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində bu kitab Osmanlı sarayının mülkiyyətinə çevrildi. Nə üçün bu kitabın Osmanlı sarayında peyda olması haqqında dəqiq məlumat söylənmək çətindir. Lakin mütəxəssislər belə güman edirlər ki, həmin əsər 1566-cı ildə II Sultan Səlimin taxta çıxması münasibətilə Şah Təhmasibin ona göndərdiyi hədiyyələrin içində olmuşdu. Doğrudan da məlumdur ki, II Sultan Səlim Osmanlı taxt-tacına çıxanda Şah Təhmasib ona həm çox uzun bir təbrik məktubu, həm də çoxlu sayda qiymətli hədiyyələr göndərmişdi. Həmin hədiyyələrin içərisində Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin olması haqqında mənbələrdə məlumat qalmışdır. Güman edilir ki, həmin "Şahnamə" məhz Şah Təhmasib "Şahnamə"si idi və Səfəvi şahı iki dövlət arasında xoş münasibətlərin yaradılması xatirinə belə bir qiymətli əsəri Osmanlı sarayına hədiyyə etmişdi. 1800-cü ilə qədər bu əsə-rin Topqapı sarayında qaldığı məlumdur. 1903-cü ildə isə bu əsərin artıq Parisdə, Moris de Rotşildin şəxsi kolleksiyasında olduğu aşkarlanmışdır. 1959-cu ildə həmin əsər amerikalı kollek-siyaçı Artur Hayftonun əlinə keçdi və əsər Amerikaya aparıldı. "Şah Təhmasib Şahnaməsi" Amerikaya aparılandan bir müddət sonra onun sökülməsinə və vərəqlərin ayrı-ayrılıqda satılmasına başlandı. Artur Hayftonun əvvəlcə bu əsərin 28 (bəzi məlumata görə isə 78) miniatürünü Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyinə bağışladı. Muzey isə bir müddətdən sonra həmin miniatürləri şəxsi kolleksiyaçılara satdı. Qalan miniatürlər isə sonradan hərraca çıxarıldı. Bir neçə dəfə Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin miniatürlərinin hərracı olmuşdu. Hər hərracda da satışa çıxarılan əsərlər qısa müddət ərzində, özü də çox böyük qiymətə satılmışdı. Məsələn, məlumdur ki, 1970-ci ildə keçirilən ilk hərracda qısa zaman ərzində "Firudinin Zöhhakı öldürməsi" miniatürü 634500 dollara, "Keykavusun Rüstəmə qulaq asması" əsəri 793500 dollara, "Mənuçehr sarayda" əsəri isə 353500 dollara satılmışdı.

1988-ci il oktyabr ayının 11-də Kristi hərracında Şah Təhmasib "Şahnamə"si miniatürlərinin növbəti satışı keçirilmişdi. Həmin gün satışa 14 miniatür çıxarılmışdı və onların qiyməti 40000-250000 dollar arasında dəyişirdi. 1991-ci ildə 258 miniatürdən cəmi 120-si qalmışdı. Onların da satışı planlaşdırılırdı. Nəzərdə tutulmuşdu ki, onların hamısı bir yerdə satılsın və bu əsərlər üçün 80 milyon dollar qiymət müəyyən edilmişdi. Bu miniatürlər İran dövləti tərəfindən alındı. Aparılan müzakirələrdən sonra satışa çıxarılan miniatürlərin qiymətini 20 milyon dollara endirmək mümkün oldu. Qarşılıqlı şəkildə razılığa gəlindi ki, həmin miniatürlər Tehranın müasir incəsənət muzeyində saxlanılan Villem de Kuninqin rəsm əsərləri ilə dəyişdirilsin. Bir məlumata görə isə bu dəyişdirilmə zamanı 118 miniatür İrana gətirildi. Şah Təhmasib "Şahnamə"si miniatürlərinin hələlik məlum olan sonuncu hərracı 2011-ci il aprel ayının 11-də keçirilmişdir. Həmin tarixdə şəxsi kolleksiyada saxlanılan "Firudin öz övladlarını sınayır" miniatürü 7,4 milyon funt-sterlinqə satılmışdı.

Firdovsinin "Şahnamə" poemasının bədii dəyərini şübhə altına almadan qeyd etmək lazımdır ki, dünya hərraclarında belə yüksək qiymətə layiq görülən Şah Təhmasib "Şahnamə"sinin ayrı-ayrı səhifələri Təbriz rəssamlıq məktəbinin görkəmli nümayəndələri tərəfindən türk həyatını tərənnüm edən əsərlər idi. Nadir sənət nümunələri sayılan həmin əsərlərin meydana gəlməsi isə Şah Təhmasibin Azərbaycan-türk mədəniyyətinin tarixinə bəxş etdiyi bənzərsiz bir töhfədir.

Mehman SÜLEYMANOV

Tarix elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2023.- 12 avqust.- S.13;16.