Müasir Vyanaya və Avstriyanın zəngin tarixinə səyahət

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Kralın bir cəhəti isə reallığa məhəl qoymaması, müəyyən ölçüdə idealizmə meyl etməsi idi. Görünür, o, böyük ingilis alimi Tomas Morun təsiri altına da düşmüşdü. Mor iki əsr əvvəl yazdığı "Utopiya" əsərində qeyd edirdi ki, cəmiyyət qanunları təbiət qanunları kimi fəaliyyət göstərməlidir. İosif də bu iki varlıq arasında belə korrelyasiyaya bel bağlamaq, ondan mümkün olduğu qədər istifadə etmək istəyirdi.

Həm də cəmiyyəti sağlamlaşdırmaq yollarını tapmağa çalışırdı. Dini qardaşlıqlar buraxılmışdı, mərasimlər, ziyafətlər, bayramların çoxu qadağan olunmuşdu. XVIII əsrdə Vyana iki dəfə böyümüşdü, hətta qəbiristanlığa yer çatışmırdı. Böyük xərcə səbəb olan matəm qaydasına həmçinin son qoyulmuşdu, ölülər tabutda deyil, kisədə dəfn edilirdi. Çünki bu, ucuz başa gəlirdi. Dini institutlar müvafiq dünyəvi, faydalı qaydalarla əvəz edildi. İosifin dövründə dəfndə yeni bir qayda da icad edilmişdi. Xüsusi tabuta qoyulan meyit, kəndiri çəkmək vasitəsilə tabutun altı açıldıqda, içindəki cəsəd avtomatik olaraq qəbirə düşürdü. Beləliklə, həmin tabutdan dəfələrlə dəfndə istifadə etmək olardı, bu, musiqiçilərin prokat götürdükləri fraka bənzəyirdi. Belə tabut xərclərin azaldılmasına, həm də ona sərf olunan ağac materialına qənaət etməyə şərait yaradırdı. Lakin kübarlar dəfələrlə işlənən tabutu bəyənmədilər və ənənəvi olanına üstünlük verdilər.

Vyanada 1784-cü ildə dünyada ən iri və daha modern sayılan Baş Hospital açılmışdı. Buraxılmış dini qardaşlıqların və cəmiyyətlərin pulları məktəblər tikmək və istifadədə olanları isə genişləndirməyə sərf ediləcək fondlara qoyulurdu.

Qanun sistemi də həmçinin islahata uğradıldı. Ədliyyə və icra hakimiyyətləri bir-birindən ayrıldı, məhkəmə sistemi professsionallaşdırıldı. Yeni Mülki Məcəllənin birinci hissəsi 1786-cı ildə dərc edildi, bir il sonra isə yeni Cinayət Məcəlləsi qəbul edildi. Böyük italyan filosofu Çezare Bekkarianın ideyalarından istifadə edilərək, cəzanın törədilmiş cinayətə uyğun olması prinsipi işlənib hazırlanmışdı. Bu məcəllələr təkcə daha humanitar yaxşılaşmanı əks etdirmirdi, onlar həmçinin radikal qaydada qanun qarşısında bərabərliyi - həm kübarlar, həm də kommonerlər üçün olan bərabərliyi bəyan edirdi.

İosifin möhkəm dəstəyi ilə onun torpaqlarında İllyuminat və Frimason geniş yayıldı, kiçik, lakin nüfuzlu maariflənmiş gizli qardaşlıq icmaları bu vaxt çox sayda qüdrətli və görkəmli üzvlər qazandılar. Motsartın və Haydnın hər ikisi mason lojasına məxsus idi. Motsart hələ əvvəllər də operalarında bu mövzuya toxunmuşdu.

II İosif təkcə öz təbəələrinin idarə edilməsini mülayimləşdirməyə çalışmırdı, həm də onların davranışını formaya salmaq istəyirdi. Bu Konfutsinin mərasimlərin rolunu yüksəltmək ideyasına bənzəyirdi. Mariya Terezanın krallığının axırıncı dekadasında hər il 100-ə yaxın dekret buraxılmışdı, 1780-ci ildə anasının ölümündən sonra kral olan İosifin bilavasitə başçılığı altında isə orta hesabla ildə, demək olar ki, 700 dekret dərc olunurdu.

O, hökuməti Avstriya, Bohemiya torpaqlarının üzərində və Qalisiyada Birləşmiş saray ofisi altında mərkəzləşdirdi və müxtəlif əyalət administrasiyalarını birləşdirilmək göstərişini verdi. II İosifin Macarıstana münasibəti isə xüsusən radikal idi. Anası vaxtilə macarlarla çox ehtiyatlı davrandığı halda, İosif qərara aldı ki, Macarıstanda geniş dövlət islahatı blokunu həyata keçirməklə yanaşı, o, həm də bu ölkədə inzibati dil kimi latını alman dili ilə əvəz etsin. Bu məsələlərdə o, güzəştə getmək istəmirdi və belə xarakteri ilə o, XVII əsrdə Fransa kralı olmuş XIII Luini yada salırdı. 1610-cu ildə atası IV Henri öldükdən sonra 14 yaşında kral olmuş Lui sonralar ondan özləri üçün böyük səlahiyyətlər tələb edən huqenotlara sərt cavab vermişdi. Huqenotlar əsas üçün III Henrinin və IV Henrinin krallar kimi onlara mərhəmətli münasibətini misal çəkmişdilər. XIII Luinin isə cavabı belə olmuşdu: "III Henri sizdən qorxurdu, mənim atam isə sizi sevirdi (Həqiqətən də kral olana qədər Henri Navarralı huqenotların liderlərindən biri olmuşdu - müəllif). İndi mən sizdən nə qorxuram, nə sizi sevirəm". II İosifin sələfləri içində də macarlardan qorxanlar olmuşdu, anası Mariya Tereza isə çətin anda ona böyük kömək göstərən macarlara borclu idi.

Onun Belçikanı, Avstriya Niderlandlarını ovucunun içərisində saxlamaq cəhdi də İosifin çox böyük səhv etdiyini göstərdi. Belçika qiyamına İosifin ilk cavabı nəzarəti gücləndirmək oldu. İosif öz milli siyasətində tabula rasa-təmiz lövhə prinsipini tətbiq etmək istəyirdi, bu isə həmişə yaxşı nəticə vermir. Nə vaxtsa hansısa bir yolla işğal edilmiş və ya ələ keçirilmiş torpaqları idarə etmək də asan iş deyildir. Vaxtilə kimlərsə buna nail olmuşdular, lakin onların malik olduqlarını əbədiləşdirmək arzusu və cəhdi ağılsızlıqdan başqa bir şey deyildir. "Quod liset İovi (Jovi), non liset bovi" - "Yupiterə izn verilənlər, öküzə heç də icazə verilmir". Yupiter (Zevs) öküzə çevrilib, təəccübləndirməsi nəticəsində öküzə valeh olan Yevropanı belinə götürüb, dənizi üzüb keçirməklə Krit adsına aparmış, orada da onunla intim yaxınlıqdan gələcək məşhur Krit çarı Minos doğulmuşdu. Öküz bunu heç vaxt təkrar edə, bu fikrə heç düşə də bilməzdi. Siyasətə isə dəyişilən zaman öz damğasını vurur və bunları nəzərə almamaq pis nəticələrə gətirib çıxarır.

II İosif Rusiya imperatriçəsi Böyük Yekaterina ilə türklərə qarşı müqavilə bağladı, uzaq məqsəd Konstantinopolu türklərin əlindən almaq idi.

O, 1788-ci ildən vərəm xəstəliyindən əziyyət çəkirdi, güclü iradəsi hesabına özünü haqlamış mərəzdən qurtarmağı, ona qalib gəlməyi qərara aldı. Torpaq vergisi islahatı dərc edildi. Bu, əsl inqilabi tədbir olmaqla, onun əsasında kəndlilərin becərdikləri torpaqlardan öz lordlarına - torpaq sahiblərinə ödədikləri vergiləri əsaslı qaydada azaltdı. Avstriya - Bohemiya kübarlığı yeni qanuna etiraz etdi və yerli institutlara hücum kübar qiyamı ilə müşayiət olundu. Kəndlilər onlara vergi verməkdən özləri imtina etdilər. Lakin qanun dəyişikliyə uğrasa da, heç vaxt işləmədi və II İosif hökmranlığının fəlakətli finalının qurbanlarından biri oldu. Qədim Roma şairi Horatsi demişkən: "Non uno luna nitet vultu" - "Xoşbəxtlik heç də həmişə adama gülümsəmir". İosif də öz nüfuzuna güvənib, problemi həll etməyə çalışsa da, uğursuzluğa düçar oldu.

Belçika və Macarıstan böhranının yüksəkliyində kobud xarici siyasət Avstriyanı 1788-ci ildə türklərə qarşı müharibəyə cəlb etdi. Özünün vərəm xəstəliyinə baxmayaraq, II İosif cəbhədə komandanlıq edirdi. O, XVII əsrdə yaşamış Fransa marşalı de Monmoransinin sözünü tam hüquqla təkrar edə bilərdi. Marşala özünün igidlik göstərdiyi qalibiyyətli Vallano döyüşündən sonra, təhlükə yarandığı halda ölüm barədə düşünməyin vacib olduğunu bildirən dostuna belə cavab verrmişdi: "Mən öz əcdalarımdan öyrənmişəm ki, daha şərəfli həyat odur ki, o, qalibiyyətli döyüş meydanında başa çatır". Lakin ağciyərin fəsadı II Losifi döyüşməkdən də məhrum etdi və tezliklə öldürdü.

1789-cu ildə müharibədə vəziyyət Avstriyanın xeyrinə dəyişdi, lakin bu vaxt Prussiyanın yeni kralı II Fridrix Vilhelm, İosifin səhhəti ilə əlaqədar çətin vəziyyətini görüb, Türkiyə ilə ittifaq bağladı.

Belçika qiyamçıları və macar kübarları Bohemiyaya müdaxilə etməyə hazırlaşdılar. Böhran böhranın üstünə gələndə, vərəmin son səhnəsində İosif dramatik tam bir dönüş etdi, 1790-cı ilin yanvarında o, demək olar ki, bütün islahatları ləğv etdi, torpaq vergisi dekretini dayandırdı. 1790-cı ilin fevralında II İosif öldü.

Onun varisi II Leopold öz böyük qardaşından daha mülayim adam idi. O, 1765-ci ildən Toskananın Böyük hersoqu olmuşdu, həmçinin çalışırdı ki, maariflənmiş islahatlar həyata keçirsin. Lakin tədricən və tam taktiki qaydada konstitusiyalı hökumətin elementlərini tətbiq etmək istədi. Yeni vergi qanununu ləğv etdi. Leopold Prussiya ilə məsələləri həll etdi və Müqəddəs Roma imperatoru seçilməyə əminlik qazandı. Bu, Leopolda imkan verdi ki, Belçika və Macarıstan qiyamlarını yatırtsın.

Leopoldun nailiyyətləri olduqca yaxşı idi. Habsburq monarxiyasının mövqeyi bərpa edildi və islahatların çoxu, xüsusən dinə və təhsilə aid olanlar qorunub saxlandı. O, mətbuatı yenidən liberallaşdırdı. Lakin bu vaxt Fransadakı hadisələr hesabına daxili islahatlar sönməyə düçar oldu, burada ailə bağlılığı da öz rolunu oynayırdı. Fransanın həbs olunmuş kraliçası Mariya Antuanetta II Leopoldun bacısı idi, həm də Habsburq ənənəsi əsasında həmin nikah yolu ilə iki dövlət arasında ittifaq möhkəmlənmişdi.

II İosif kral kimi çətin vəziyyətdə qaldığına görə, 1789-cu ildə əvvəlcədən fransız inqilabını öz prinsiplərinin təsdiqi kimi təbrik etmişdi. II Leopold hətta 1792-ci ildə inqilabi Fransa hakimiyyəti ilə kompromissə getməyə hazırlaşmışdı. Lakin həmin ilin martında gözlənilməyən ölümü onun hökmranlıq müddətini çox qısa etdi. Onun oğlu II Frants ilə yeni era başlandı, bu vaxt heç bir islahat həyata keçirilməmişdi. Fransız inqilabı tərəfindən yüyəni buraxılmış qüvvələrə cavab vermək Habsburqların imperativ vəzifəsinə çevrilmişdi.

II İosif ölüm yatağında olanda o, öz epitafiyasının oxunması göstərişini verdi: "Burada niyyətləri təmiz olan hökmdar yatır, lakin bədbəxtlikdən, o, özünün bütün planlarının süqut etdiyini gördü". Bu, əlbəttə ki, olduqca radikal iddia idi. Öz anasının hökmranlığının nailiyyətləri üzərində qurulmaqla, İosifin islahatları nəhəng dəyişikliklərə yol açdı. İlk dəfə olaraq Habsburq monarxiyası fəaliyyət göstərən bürokratiyaya malik oldu, onun üzvlərinin sayı 1790-cı illərdə 14 min nəfərə yaxın idi. Dövlətlə vətəndaşlar/təbəələr arasındakı əlaqə dərin qaydada dəyişdi, dövlət Monarxiya imicinə malik olsa da, bu vaxt islahatların mənbəyi "xalqı" müdafiə edən kimi görünürdü. II İosif Habsburq cəmiyyətindəki proqressiv elementlərə görə "yaxşı Habsburqa" çevrildi. İosif dövlət nəzarətini və ratsionalizmi vurğulayaraq, həm bürokratiyasında, həm də katolik ierarxiyasında öz möhkəm mövqeyini saxlayırdı.

II İosifin irsi Habsburq monarxiyasının sərhədlərindən uzaqlara getdi. Bethovenin "Fidelio" operası insan azadlığına həsr olunan böyük həqiqətlərin ifadəsi idi. O, görkəmli alman bəstəkarı olsa da, öz ömründəki yaradıcılıq həyatının çoxunu Vyanada keçirmişdi. Hətta onun Bonndakı cavanlığı da Habsburqdan olan Kölndə elektor olmuş, II İosifin kiçik qardaşı Maksimilian Frantsın rəhbərliyi altında keçmişdi. Bethoven Vyanada 1792-ci ildən yaşamağa başlamışdı, bir il əvvəl burada Motsart vəfat etmişdi. "Fidelio"nu o, 1805-ci ildə yazmış və ilk tamaşası Vyanada göstərilmişdi.

II İosifin həyatı ilə Bethovenin bağlılığı çox dərin idi. Bethoven hələ Bonnda olanda İllyuminat Ordeninin varisi, bəstəkara II İosifin ölümünə həsr olunmuş kantatanı yazmağı tapşırmışdı.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 19 avqust.- S.15.