PATRİARXIN UNUDULAN ÖYÜDÜ

Onlar - ingilislər hər halda komandanın nə demək olduğunu yaxşı bilirlər. Futbolun vətəni Böyük Britaniya sayılır və bu oyunun bütün tarixi boyunca oradakı ən məşhur, ən təltifiçox məşqçi Aleks Ferqüson olub. Mahir məşqçiliyin başlıca xüsusiyyəti isə məhz komanda qura bilməkdir. Mükəmməl komanda yaratmağın ustası kimi qəbul edilmiş o müdrik insan komanda anlayışının fəlsəfəsini sərrast ifadə edən və dillərə düşən bir fikir də söyləyib: "Komandada iş böyük bir oyunçunun üzərində qurulur, ancaq gərək həmin böyük oyunçu da durmadan işləyə".

Heydər Əliyevin 1970-ci illərdə Azərbaycana rəhbərlik edərkən tarixin qısa bir kəsiyində qazanılmış uğurların başlıca səbəblərindən biri, əlbəttə ki, fədakarlıq və peşəkarlıqla çalışan komanda idi. Bu komandanı Heydər Əliyev öz iş üslubuna uyğun seçib qurmuşdu və özü də həmin komandada hamıdan çox işləyən idi. Bütün başqa məziyyətlərindən savayı, o, ömrü boyu hər kəsə müyəssər olmayan işgüzarlığı ilə seçildi. Komandasında kim Heydər Əliyevin iş üslubuna və yüksək tələbkarlığına uyğun çalışmaqda davam edirdisə, bu tərkibdə yolu da uzun olurdu, ancaq vaxtaşırı əsas heyətdən kimlərsə də kənarda qalırdı, onları yeniləri əvəzləyirdi. Xüsusən respublikaya rəhbərliyinin ilk dövründə, ta 1970-ci illərin sonlarınadək Heydər Əliyev bu məsələlərdə daha güzəştsiz, daha kəskin idi. Səbəb də başadüşüləndir. Vaxt yox idi. Onsuz da bir rəhbərin bir sutka boyunca işləməli olduğundan da çox çalışırdı, ancaq görüləsi işlər, niyyətlər, dəyişmək, yeniləşdirmək istədiyi istiqamətlər o qədər çoxdu ki, bütün bunların həllinə səbirlə, aramla irəliləyərək çatmaqçün ikiqat, üçqat zaman lazımdı. Bu, bir marafon idi. Nəfəsi çatmayanı daha münasibin əvəzləməsini qarşıdakı mühüm vəzifələr, ləngiyəni, komandanın ahəngi ilə tam tutmayanı gözləmək macalının olmaması, vaxtı qabaqlamaq canatması doğururdu. İllər keçəcək, dünya və onun içərisindəki Azərbaycan da dəyişəcək, artıq müstəqil vətənində Heydər Əliyev dövlət başçısı olaraq fəaliyyətlərini davam etdirəcək. Üslub insanın özü deməkdir. Heydər Əliyev həmin Heydər Əliyev idi. Nə özü dəyişmişdi, nə ona xas iş üslubu. Yeni dövrdə də artıq ölkənin siyasi həyatında bir nizam, toxtaqlıq yaranandan sonra sabit komandasını yaratdı. Hərdən, keçmişlərdəki kimi, yenə o komandanın ritmləri və öz dəsti-xətti ilə uyuşmayan kimlərisə tərkibdən kənarlaşdırırdı. Həm də bunu bəzən səssiz-küysüz edirdisə, hərdən də, dünənlərdə olan sayaq, geniş müzakirə ilə, dərs olsun deyə əks-sədasının bütün respublikaya çatması üçün hamının gözü qarşısında, ekrana, mətbuata çıxarmaqla yerinə yetirirdi. Ancaq zaman başqa zaman, şərait başqa şərait idi və belə hallar keçmişlə müqayisədə lap az baş verirdi. 1970-ci illərdəsə özü də daha cavan, bəlkə daha maksimalist, etmək istədiyi köklü dəyişikliklər də müəyyən mənada inqilabi səciyyəli olduğundan belə iş tərzi qaçılmaz imiş.

O çağların - 1970-ci illərin kadr siyasəti, komanda quruculuğunun elə hadisələri var ki, hərəsi bir film kimidir. Həmin dövrün şahidlərinin, Heydər Əliyevin apardığı büro iclaslarının, plenumların iştirakçılarının neçəsinin dilindən eşitdiyim, bəzilərininsə yazılı xatirələrindən oxuduğum bir müşahidə o əyyamların iş həyatının nə qədər gərgin olduğunu dəqiq nişan verir. Deyirlər, yazırlar ki, Heydər Əliyevin o dəvrdə apardığı hər bu qəbil toplantılarda yalnız onun yekun çıxışını dinləyəndən sonra dərindən nəfəs almaq olurdu ki, bu dəfə də keçdi. Vaxt da dar idi, rəhbər özü də tarım çəkilmiş kimi idi, söz yox, komandanın hər üzvü də bu iş rejiminə köklənməli idi. Xaric səslənən, kökdən düşənə orkestrdə yer yox idi. O dövrün hadisələrinin çoxu artıq unudulub. Bəziləri isə heç həmin çağlarda da əksəriyyətə bəlli olmayıb. Ancaq kadrlarla, insan taleləri ilə bağlı bu olmuşların hər biri dövlətçilik tariximizin bütöv mənzərəsini tamamlayan ştrixlərdir. Həm də o hadisələrin hər birinin təfərrüatlarına daldıqca Heydər Əliyevin özünün də surəti daha aydın görünməyə başlayır.

1970-ci illərin əvvəlləri. Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyə yenicə gəldiyi vaxtlar, onun ən odlu dövrü. Bütün istiqamətlərdə əyər-əskiklərlə barışmaz mübarizəyə başlayıb və kadrlarla iş də həmin gedişatda əsas xətlərdən biridir. Bütün respublika üzrə yoxlamalar gedir, ayrı-ayrı rayonların rəhbərlərinin fəaliyyəti araşdırılır, mətbuata daha cəsarətli, daha qətiyyətli olmaq rüsxəti verilib, qəzetlərdə dərc edilən ifşaçı felyeton və məqalələr xeyli artıb, səs-küylü işdən xaricetmələr, həbslər də tez-tez baş verir. Hətta bu iş tərzinə Heydər Əliyev elə aludə olub ki, vəziyyətin necəliyini bütün çılpaqlığı ilə öyrənməkçün yüz cür məlumatalma imkanı varsa da, nağıllarda qədim padşahların hərdən "təğyir-i libas" olub - qiyafəsini dəyişərək camaat arasına çıxdığı kimi, o da keçmiş işinə görə hələ xalq içində üzdən az tanınması səbəbi ilə hərdən dükana-bazara çıxır, taksilərə minib uzun marşrutlar seçərək sürücülərlə həmsöhbət olur ki, həqiqətləri bilavasitə sadə insanların dilindən eşitsin. "Uzaq sahillərdə" filmindəki məşhur "Mixaylo şəhərdədir" ifadəsinin Heydər Əliyevə aid edilməsi də respublikaya rəhbərliyinin ilk dövründə onun şəhərə məhz bu cür başmaq seyrinə çıxmalarından sonra dillərə düşmüşdü.

Bir macəralı hekayətə bənzəyən bu kadr hadisəsi də elə həmin başlanğıc dövrdə, 1970-ci ilin yayında baş verib. Avqustun 11-də Mərkəzi Komitənin növbəti plenumu keçirilir və qəbul edilmiş qərarlardan biri də budur ki, sadə bir adam yox, Dövlət Plan Komitəsinin illərcə sədr müavini olmuş, son vaxtlarsa Sumqayıtdakı 5 mindən çox işçisi olan üzvi kimya zavodunun direktoru, üstəlik, həm də Mərkəzi Komitə üzvlüyünə namizəd olan Kim Şükürov partiya sıralarından xaric edilir. Və qəribədir ki, Mərkəzi Komitənin Birinci katibi Heydər Əliyev sovet dönəmində ən ağır hesab edilən bir cəzaya - partiyadan xaric edilməyə məhkum kəsilən bu şəxs haqqında hirslə, kinlə danışmır, əksinə, stenoqramda qalan cümlələrindən bu adama rəğbəti duyulur, baş verəndən təəssüfləndiyi hiss edilir. Amma əməl elə əməldir ki, başqa yol yoxdur, bu yoldaş daha partiyada qala bilməz, kənarlaşdırılmalıdır.

Kim idi bu Kim, nə qəziyyə idi onun başına gələn?

Bu qəribə ad öz sözümüz olub şəxs bildirən və ilk ağlınıza gələn kəlmə deyil. Bu, üstündə sovet epoxasının izi qalmış adlardandır. Kim - Kominternin bir bölməsi olan Kommunistiçeskiy İnternaüional Molodeji - Gənclərin Kommunist İnternasionalı təşkilatının rusca adındakı baş hərflərdən düzəldilib. Bir zamanlar Sovet İttifaqında populyar adlardan da biriymiş. Düzdür, bir sıra Avropa və Şərq ölkələrində də həmin ad olub. Ancaq onların Kimi sovetin Kimindən deyil, "Bibliya"dan gələn addır və bizim haqqında söz açacağımız Kimə də bu adı dinə yox, sovet ənənəsinə əsaslanaraq veriblərmiş. Kommunistlər də ideallarına belə coşqun istəyi olan ailəni çox incidibmiş.

Kim Şükürovun şəxsi işinə baxınca dərhal onun qabil bir mütəxəssis, işinin bilicisi olduğu sezilir. Çünki daim irəliləyib, pillə-pillə yüksəlib və təbii ki, o dövrdə onun çalışdığı sahələrdə qabiliyyəti olmayana belə imkan yaradılmazdı.

1949-cu ildən 1951-ci ilədək adı gizli saxlanan, nömrə ilə nişan verilən, yəqin ki, hərbi təmayüllü zavodda işləmişdi, konstruktor bürosunun mühəndisliyindən zavodun baş konstruktoru vəzifəsinədək qalxmışdı, 1951-56-cı illərdə Azərbaycan Boru Prokat Zavodunda işə başlamış və sexin növbətçi mühəndisliyindən zavodun istehsalat şöbəsinin rəisliyinədək yüksəlmişdi. 1956-cı ilin sonlarından 1959-cu ilə qədərsə Neftkimyaavtomat Elmi-Tədqiqat İnstitutunda baş mühəndis, 1959-1963-cü illərdə Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Xlorun Layihələşdirilməsi İnstitutunun Sumqayıt filialının direktoru (uzun illər "Gxo Sumqaita" - "Sumqayıtın əks-sədası" qəzetinin redaktoru olmuş Eyruz Məmmədov təsdiqləyir ki, o vaxt bu institut birbaşa Moskvaya tabe idi, Ümumittifaq əhəmiyyətliydi, Baltikyanı respublikalardan, Orta Asiyadan, Belorusiyadan və digər yerlərdən də sifarişlər bura gəlirdi), 1963-dən 1969-cu ilədəksə Dövlət Plan Komitəsi sədrinin müavini olmuşdu. 1969-cu ilin iyunundan isə el dilində Kimyakombinat deyilən Sumqayıt Üzvi Kimya Zavodunun direktoru təyin edilmişdi.

Və buracan sanki parlaq olan, yüksələn xətlə davam edən karyerası daşa dirənmişdi. Dövlət Plan Komitəsinin sədr müavini olmaq o dövr üçün böyük vəzifə idi və Kim Şükürovun həmin kürsüdən zavod direktorluğuna getməsi də zahirən sanki daha böyük vəzifədən, müstəqil olsa da, hər halda pilləcə daha aşağı vəzifəyə getməyə razılıq verməsi (əslində özünün buna can atması) bica deyildi. İş ondadır ki, üzvi sintez zavodu Siyasi Büronun nomenklaturasında idi və bura direktor getməklə vəzifələrin daha üst qatına yol açılırdı (Burada Kim Şükürova qısa müddət işləmək nəsib olursa da, kimliyini nümayiş etdirməyə müvəffəq olur. Uzun müddət Azərkimya Dövlət Şirkətinin prezidenti olmuş professor Fikrət Sadıqov həmin dövrdə bu zavodda sex rəisi imiş və onu çox işgüzar, müşavirələri son dərəcə ustalıqla aparan natiq, problemlərin həllinə dərhal açar tapan yetkin mütəxəssis və "biz gənclər üçün əsl məktəb" deyə səciyyələndirir). Lakin bu nomenklaturaya daxil olanların şəxsən yoxlanışı da daha ciddi aparılırdı və gedən araşdırmalardan sonra bəlli olmuşdu ki, hamını qabiliyyəti, bilikləri, təşkilatçılığı ilə heyran qoyan, buna görə də belə sürətlə irəliləyən Kim Şükürovun heç ali təhsili yoxmuş. Sumqayıtdakı zavodda işə başlayarkən şəxsi işini təzədən qaydaya salmaq zərurəti yaranmışdı, ali təhsili olmaması haqqında məxfi araşdırma həqiqəti üzə çıxarınca bunu özünə bildirmədən əvvəlcə institut diplomunu istəmişdilər və o da Moskva Energetika İnstitutunu bitirməsi haqda arayış təqdim etmişdi. Araşdırma isə göstərirdi ki, Kim Şükürov heç vaxt nə orada, nə də başqa ali məktəbdə təhsil alıb. Saxtakarlığa yol verməsi ilə bağlı məsələ 1970-ci il mayın 20-də Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsinin Bürosunda müzakirə edilərkən çox çək-çevirdən sonra xəta etdiyini boynuna almışdı. Ancaq araşdırma dərinləşdikcə başqa bir məsələ də üzə çıxmışdı ki, sən demə, Kim Şükürov Sov.İKP sıralarına qəbul edilərkən tərcümeyi-hal məlumatlarında hələ 1945-ci ildə həbs edildiyini, 3 il Daxili İşlər Nazirliyinin xüsusi həbs düşərgələrində dustaqlıq çəkdiyini də gizlədibmiş. Bunları nəzərə alaraq büro onun partiyadan xaric edilməsi haqda qərar çıxarmışdı.

Bu qərarla razılaşmayan Kim Şükürov 1970-ci il avqustun 6-da Mərkəzi Komitəyə geniş ərizə yazmış, məsələsinə MK Plenumunda baxılmasını xahiş etmişdi. Yazırdı ki, onun 14 yaşı olarkən, 1938-ci ildə doğma əmisi Mirzağa Cabbar oğlu Şükürov siyasi repressiyaların hədəfinə gələrək həbs edilmiş, atası da qardaşına görə partiya sıralarından çıxarılmışdı. Dolanmaq, ailəni də saxlamaq onun çiyinlərinə düşdüyündən, məcbur olubmuş ki, təhsilini yarımçıq qoysun, atası və əmisi ilə qohumluq əlaqələrini ört-basdır eləsin, işə düzəlsin. Həyat onu yollar aramağa, bacarıqlı olmağa, gecə-gündüz əlləşməyə vadar edir. Elektrik, kinomexanik, çertyojçu, radio dərnəyinin müdiri kimi xırda-para işlərlə baş qataraq ailənin güzəranını təmin edirmiş. Ancaq 1940-cı ildə onu Bakı Şəhər Partiya Komitəsi katibinə texniki katib-məruzəçi vəzifəsinə işə götürürlər və təhsilini davam etdirməsi üçün imkan yaranır. Lakin ali məktəbə girmək istədiyi əsnada müharibə başlanır və onun da ali məktəbdə texniki təhsil almışlardan daha mükəmməl biliklərə sahib olduğunu bildiklərindən yönəldirlər Bakıya evakuasiya edilmiş məxfi aviasiya zavoduna. Burada çertyojçu - cizgiçi kimi işə başlasa da, qısa müddət sonra ondakı fərasəti görüncə sex texniki keçirirlər. 1942-ci ildə bu hərbi təmayüllü məxfi zavod yenidən Moskvaya köçürülərkən Bakıda müvəqqəti işə götürülmüşlərin əksəri burada qalsa da, Kim Şükürovu da özləriylə aparırlar. Tezliklə orada da baş tapır. Ona zavodun konstruktor bürosunun mühəndisi vəzifəsini verirlər, ardınca isə Uçuş sınaq stansiyasının aeronaviqasiya və radiotexnika avadanlığı laboratoriyasının rəisi təyin edirlər. Həmin sexin uzun və qəliz adını qəsdən olduğu kimi yazıram. Çünki elə bircə bu adlanma o sexə bir gəlmənin müdir təyin edilməsi üçün hansı səviyyəyə və savada malik olmasının tələb olunduğunu nabələd adama da ilk baxışdanca anladır. 1944-cü ilin sonlarında radiotexniki cihazlar üzrə mütəxəssis kimi SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi onu xüsusi radiolokasiya kompleksləri və qurğuları üzrə yeni yaradılmış məxfi konstruktor bürosuna işləməyə göndərir. Beləliklə, bütün 1941-1945-ci illər müharibəsini sovet müdafiə sənayesinə zəkası ilə xidmətdə keçirir.

Bütün bunlara nail olan natamam orta təhsilli bir azərbaycanlı cavan idi. Əsl vunderkind.

Özü də bilikli, elmə mail bir insan olan, oxumağı-öyrənməyi sevən, respublikaya rəhbərliyə başladığı qısa müddətdə də bir yaxşı istehsalatçı kimi haqqında xoş sözlər eşitdiyi, bir neçə müşavirədə ağıllı çıxışlarını dinləyib bəyəndiyi Kim Şükürovun bioqrafiyasının təzə üzə çıxan ayrıntıların əks olunduğu qovluğu vərəqlədikcə məyusluq keçiribmiş ki, həmin təəssüf hissi onun 1970-ci il avqustun 11-də Mərkəzi Komitənin Plenumunda çıxışında da duyulur.

Kim Şükürov artıq partiyadan xaric edilmişdi, o, plenuma son ümid kimi müraciət etmişdi ki, bəlkə xilas ola. Ancaq işlə tanış olduqca görürəm ki, o günün şərtləri daxilində bu, mümkünsüzdür. Hətta Birinci katib çox istəsə belə, partiya qaydaları baxımından belə bağışlanma o vaxt mümkün deyildi.

Plenumda iştirak edənlərin əksəri ya şəxsən, ya qiyabi olaraq Kim Şükürovu tanıyırdı. Hətta bu plenuma qatılanların xeylisindən dövlətin yuxarı təbəqəsinə mənsubluq baxımından qabaqda idi - o, Mərkəzi Komitə üzvlüyünə namizəd idi.

Həsən Həsənov yada salır ki, mən onu 1967-ci ildə görmüşəm, zahirən əsl br avropalıya bənzərdi, o vaxt böyük hörməti vardı, bir çoxları fəxr edərdi ki, Kim Əliyeviç onlara salam verdi, onlarla hal-əhval tutdu. 1935-ci il təvəllüdlü, 90-ının astanasında da yaddaşı saat kimi sərrast işləyən, 1969-cu ildən 2000-ci ilədək Dövlət Plan Komitəsində çalışmış, orada tikinti şöbəsinin rəisi vəzifəsini tutmuş Feyzulla Hüseynbəyli də yada salır ki, mən komitəyə gələndən az sonra o, Sumqayıta getdi, bizdə birinci müavin idi, savadına, təşkilatçılıq qabiliyyətinə görə hamı ona ehtiram bəsləyirdi.

1970-ci il avqustun 11-i, Mərkəzi Komitənin plenumu gedir, Heydər Əliyev danışırdı və Kim Şükürov da o zalda idi. Birinci katib əvvəlcə məsələnin niyə plenuma çıxarılması və mahiyyəti haqqında məlumat verirdi: "Bir qədər əvvəl biz büroda Kim Şükürovun məsələsinə baxırdıq. O, 1945-ci ildə Moskvada işləyərkən cinayət məsuliyyətinə cəlb edilib və yalan məlumatları dərc etdirdiyinə, saxta sənəd quraşdırdığına görə 3 il həbs cəzası alıb. Şükürov cəzasını çəkdikdən sonra 1950-ci illərdə Azərbaycana qayıdaraq Sumqayıta gəlib və orada da partiyaya qəbul edilib. Bir neçə ay əvvəl aşkarlanıb ki, yoldaş Şükürovun ali təhsili yoxdur. Ancaq buna rəğmən, o, doldurduğu bütün sənədlərdə - anketlərdə, avtobioqrafiyalarda yazıb ki, ali təhsili var, Moskva Energetika İnstitutunu bitirib və bunun təsdiqi olaraq diplomunun vaxtilə Sumqayıtda işlədiyi institutda təsdiq edilmiş surətini təqdim edib. Əslində heç bir diplom yoxmuş, bunu da özü düzəldib. Bütün bunlar üzə çıxanda Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsi Şükürovun məsələsinə baxaraq ona vicdanlı olmamaq və saxtakarlığa görə uçot vərəqinə yazılmaqla töhmət elan edib. İş ondadır ki, bu məsələ araşdırılarkən Şükürov özünü qeyri-səmimi aparıb, bizim yoldaşlar da bir neçə ay ərzində bu işi aydınlaşdırmalı olmuşlar. Əvvəlcə ona diplomu göstərməyi təklif ediləndə gətirəcəyini vəd etsə də, xeyli uzadıb. Ancaq onu bir az da sıxışdıranda deyib ki, dördüncü kursdan institutu tərk etdiyindən diplomu yoxdur. Belə olanda instituta sorğu göndərilib və cavab alınıb ki, Şükürov heç vaxt orada oxumayıb. Belə bir cavab alınandan sonra isə Şükürov MK-ya çağırılıb, onunla bir neçə dəfə söhbət aparılıb, yenə orada oxumuş olduğunu desə də, ona institutdan alınmış cavab göstərilib və bu halda məcbur qalaraq etiraf edib ki, həqiqətən həmin institutda təhsil almayıb. Beləliklə, bu mərhələdə ona töhmət elan edilib. Ancaq o, yenə tərcümeyi-halının başqa momentləri ilə bağlı səsini çıxarmamaqda davam edib.

Belə olanda Mərkəzi Komitədə maraqlanmağa başlayıblar ki, yaxşı, bəs oxumurmuşsa, onda həmin vaxt haradaymış? Dərindən yoxlama aparılarkən müəyyənləşib ki, həmin vaxt o, həbsdəymiş. Bundan sonra Şükürov təkrar dəvət edilmiş və həmin faktlar qarşısına qoyulduqdan sonra etiraf etmişdir ki, həqiqətən mühakimə edilib, cəza çəkib və bunları da gizlədib. Bu 2 fakt əsasında Azərbaycan KP MK-da yoldaş Şükürovun məsələsinə baxılarkən onun bu məsələləri gizlətməsi, sonra qismən boynuna alması, ancaq sənədlər ortaya qoyulanadək yenə axıradək etiraf etməməsi nəzərə alınaraq büro tərəfindən partiya sıralarından xaric olunması qərara alınmışdır. O, Mərkəzi Komitə üzvlüyünə namizəd olduğundan indi də məsələsi plenumun müzakirəsinə çıxarılmışdır".

Plenum üzvlərinə müraciət edən Heydər Əliyev kiminsə sualı olması, ya çıxış etmək istəməsini soruşsa da, kimsədən səs çıxmır. Hamı şokda idi və belə tanınmış, nüfuz sahibi bir şəxsin taleyindəki bunca qəfil dönüş mat qoymaya bilirdi.

Kim Şükürov özü söz istəyir və Mərkəzi Komitəyə yazdığı ərizəsini oxumağa icazə istəyir. Yazırdı (görənlər xatırlayır ki, çox qəşəng, kalliqrafik xətti varmış) ki, Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsi "mənə töhmət elan etmişdi, amma bu il iyunun 24-də MK Bürosu tərəfindən işdən də çıxarıldım. Mən əsgərəm, bu cəzanı da qəbul edirəm. Amma iyulun 16-da büro mənim partiyadan çıxarılmağım haqda da məsələyə baxdı. Səbəb kimi də məhkumluğumu tərcümeyi-halımda göstərməməyim gətirilir".

Nağıl edirdi ki, necə olub tutulub və nəyə görə dustaqlıqda olmasını avtobioqrafiyasında əks etdirməyib. Danışırdı, plenumdakıların onun qabiliyyətlərinə valehliyi bir qədər də artırdı.

Bu ali təhsili olmayan cavan müharibə dövründə məxfi hərbi konstruktor bürosunda işləyərkən materiallar toplamış, dissertasiya yazmışdı. 1945-ci ildə "Veçernəə Moskva" ("Moskva axşamı") qəzetində hazırladığı dissertasiyanın müdafiəsi ilə bağlı elan dərc etdirir. Kimsə şeytanlayır ki, o, müdafiə edə bilməz, elan saxtadır, onun ali təhsili-filanı yoxdur və fağırı tuturlar. Onda Kimin 21 yaşı vardı. Həbs edirlər, Moskvanın Kiyev Rayon Məhkəməsi ona 3 il iş kəsir və 1945-ci ilin dekabrından 1948-ci ilin dekabrınadək həbs düşərgəsində cəzasını çəkir. Ancaq necə? Sənədlərindən bəlli idi ki, o, müharibə illərində məxfi laboratoriyalarda hərbi sənaye ilə bağlı işlərlə məşğul olub. Ona görə də Kimi həbs düşərgəsindəki başqa dustaqlardan ayıraraq Təyyarədüzəltmə üzrə Xüsusi Konstruktor Bürosunda layihələndirici kimi işləməsini lazım bilirlər. Orada da elə çalışır, elə rəğbət qazanır ki, cəza müddəti bitincə SSRİ Aviasiya Sənayesi Nazirliyi Xüsusi Konstruktor Bürosunun təqdimatı ilə rəsmən üstündəki məhbusluğu götürürlər. Üstəlik, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1953-cü ilin 27 mart qərarına uyğun olaraq o, daha məhkumluğu olan sayılmırdı. 1958-ci ildə partiyaya girmək üçün ərizə verəndə, 1959-cu ildə Sov.İKP sıralarına qəbul ediləndə artıq onun üzərində lap çoxdan məhkumluq yox idi.

İzah edirdi ki, məhkumluğumu tərcümeyi-halımda buna görə açmamışam.

Belə olmağına belə idi. Amma partiyanın sənədləşmə qaydalarının tələbi bu idi ki, çox da üstündən məhkumluq götürülüb, sən ki məhbus olmağına olmusan, onu da yazaydın, bunu da.

"Deyirsiniz ki, işləmisiniz. Həqiqətən də siz uşaqlıqdan zəhmət çəkməyə başlamısınız. Prinsipcə hamı bilir ki, siz ağıllı adamsınız, savadlısınız, ona görə də bütün bu baş verənlər hamımız üçün tamam gözlənilməz olmuşdur. Bizim hamımız üçün bu, heç də xoş olmayan hadisədir ki, Mərkəzi Komitə üzvlüyünə namizəd belə biabırçı vəziyyətə düşür. Eyni zamanda sizin bir çox keyfiyyətləriniz belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, cəmiyyət üçün maraqlı adamsınız. Bunu heç kəs inkar etmir. Ancaq bu, sizin vəziyyətinizi daha da çətinləşdirir. O mənada ki, bu cür inkişaf etmiş, bilikli, oxumuş bir adam ola-ola belə hərəkətləri özünüzə rəva bilmisiniz".

Son qərarın verilməsinə gəlib çatanacan keçilən yolda icraçı məmurların təqdimatları necə hazırlamasının çox zaman həlledici təsiri olur. Zahirən xırda adamlardır, ancaq tale həll edə bilirlər. Heydər Əliyevin çıxışının xeyirxah ruhu, Kim Şükürovdakı üstün və diqqətəlayiq keyfiyyətləri ayrıca vurğulaması onun bu şəxsə münasibətindəki müsbət çalarları istər-istəməz gedən kəskin tənqidi müzakirənin ümumi fonunda qabağa çıxarır. Bəlkə də Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsinin sadəcə töhmətlə bu işi bağlamaq qərarı sonrakı mərhələdə körüklənərək daha da qızışdırılmasaydı, icraçı məmurların ifrat canfəşanlığı və aşırı kommunist inadcıllığı ilə bu mərtəbəyə qaldırılmasaydı, gedişat başqa cür də ola bilərdi. Təqdimatı hazırlayanlar sanki bu adamın ilk gəncliyindən çalışdığı hər yerdə nə qədər canyandıran və parlaq olduğuna, məhz həmin məziyyətlərinə görə daim irəli çəkilməsini təsdiq edən danılmaz faktlara göz yumaraq yuxarıya ötürdükləri təqdimatlarda əfv üçün babayolu qoymur, baltanı dibindən vururdular. Yazırdılar ki, Kim Şükürov "yalan və şərəfsiz əməllərdən karyerist məqsədlər üçün istifadə edib və bunlar ona bəzi vəzifəli şəxslərin səhlənkarlığından istifadə edərək neçə illər dövlət və təsərrüfat orqanlarında rəhbər vəzifələr tuta bilməkçün imkan verib".

Yenə Kim Şükürov son ricasını edirdi: "Mən həmişə düşünmüşəm, indi isə daha artıq əminəm ki, səmtləndirilmiş iqtisadiyyat siyasətin əsasını təşkil edir. Yəni iqtisadiyyatın hər elementi, onun hər molekulu siyasətin atomlarını daşıyır. Ona görə də siyasətsiz iqtisadiyyat ola bilməz. Mən bilirdim ki, işlədiyim, yaxud rəhbərlik etdiyim hər layihə dövlətin siyasətinə xidmət etməlidir.

...Neçə illərdir ki, mən respublikanın iqtisadiyyatını inkişaf etdirməkçün çalışıram. Mən Sizdən və bütün Mərkəzi Komitə üzvlərindən artıq dərəcədə xahiş edirəm, mənə inanın. Mən heç də tamam itirilmiş adam deyiləm. Mən bütün səhvlərimi etiraf edirəm. Məgər bu, balaca cəzadırmı ki, mən indi bu halımla bu zalda oturanların gözlərinə baxıram?!"

O, sözünü qurtarır, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurasının sədri Qüdrət Dadaşov, ardınca da partiya komissiyasının sədri İsmayıl Əskərov ayağa qalxırlar, təklif edirlər ki, Kim Şükürov Sov.İKP sıralarından xaric edilsin.

Kim Şükürov Mərkəzi Komitə üzvlüyünə namizəd idi. Bu o demək idi ki, çox ötməyəcək, üzvlüyə də keçəcək, bəlkə vəzifə nərdivanında yeni pillələri də qalxacaq. O vaxt hələ cavandı, 46 yaşında idi. Mərkəzi Komitəyə üzvlüyə namizəd idisə, demək, Heydər Əliyevin formalaşdırdığı, yalnız yaxın ətrafından deyil, bütövlükdə onunla birgə respublikanın iqtisadi tərəqqisi üçün çalışan bütün silahdaşlarından ibarət olan böyük komandanın üzvü idi. Heydər Əliyevin söylədikləri də rəhbərin onun haqqında yüksək fikirdə olduğunu təsdiqləyir. Ancaq taleyin, dövrün siyasi şərtlərinin hökmü ilə ondan ayrılmaq zərurəti yaranmışdı. Bu, imtina deyildi, bu, reallıqla barışmaqdı və şübhəsiz ki, itki idi. Sovetin qaraqabaq partiyası belə məsələlərdə mən ölüm-sən öləsən bilmirdi. Lap dahi ol, əlində kağızın yoxsa, irəliləmək girəvən də itirdi, türməyə düşmüsənsə, ləkə üstündə ömürlük qalırdı, gərək hər sənədində keçmiş dustaqlığından da söz açaydın. Fitrətən alim olduğunu bilə-bilə, görə-görə əl boyda diplomu olmayanı qara siyahıya salan rejim elə bil unudurdu ki, 30 ildən artıq bu dövlətə rəhbərlik etmiş, onu dünyanın ən qüdrətli səltənətinə çevirmiş Stalinin nəinki ali, heç orta təhsili də yoxdu, ruhani seminariyasında ibtidai savad almışdı, ancaq özü-özünü ardıcıl mütaliəsi ilə dərin biliklər sahibinə çevirmişdi ki, bunu heç onu istəməyənlər də dana bilmir. Sovetin formalizminin, korafəhim inadkarlığının güdazına o qədər gözəlliklər getdi ki!

Azərbaycanın tikinti həyatında onillərcə xidmətləri olan Şaiq Əfəndiyev xatırlayır ki, Kim Şükürov bundan sonra elə Sumqayıtda kiçik bir layihə idarəsində işləyirdi və xeyli müddət səsi gəlmədi. Necə də gələ idi ki, o dövrdə partiya sıralarından xaric edilmək qarşındakı bütün yolların bağlanması, gələcəyin itirilməsi, canlı meyitə çevrilmək demək idi.

1991-ci ildə vaxtilə Kimin 11 il daşıdığı və əlindən alınmaqla taleyini qırmış partbilet dönüb oldu bir heç. Sov.İKP divi yıxıldı, Sovet İttifaqı tar-mar oldu və həmin ildəcə Kim Şükürov sanki təzədən dirildi. Onun tərtib etdiyi "Xarici iqtisadi əlaqələr terminləri lüğəti" nəşr edilir. Partiya gedir, o qayıdırdı. 1993-cü ildə Heydər Əliyev təzədən artıq müstəqil Azərbaycana rəhbərliyə başlayır. Və həmin ildən ta 2001-ci ilədək nəşr edilən, iqtisadi və hüquqi problemləri əhatə edən "Biznesmenin bülleteni" jurnalının baş redaktoru Kim Şükürov idi (Kitabxanalarda jurnalın 2007-ci ilədək çıxmış saylarını da görürəm. Ancaq orda daha Kim Şükürovun adı yoxdur. Nə baş redaktor, nə redaksiya heyətinin üzvü kimi. Onun adı jurnalın 2001-ci il 5-ci sayında axırıncı dəfə yer alır. Bəlkə həyatı elə 2001-də bitib? O vaxt 77 yaşı olmalı idi. Təəssüf ki, nə qədər soraqlaşsam da, bir qohumunu-yaxınını tapamadım ki, ömrünün 1970-dən sonrakı illəri haqda daha tutarlı bilgi alım).

Görkəmli alimimiz Ziyad Səmədzadə söyləyir ki, Kim Şükürov çox bilgin insan idi, 1990-cı illərdə Cavanşir Mehdiyevin direktoru olduğu İnformasiya institutunda işləyirdi, akademik uzun illər onunla əməkdaşlıq etmələrini, bu görüş və müzakirələrin nəticəsi olaraq Elmlər Akademiyasında 1999-cu ildə Vençer Fondunun yaradılmasını da yada salır.

Qayıtmışdı, yenə ayaq üstə idi və bu ali təhsilsiz, savadı isə alidən ali olan yorulmaz insan faydalarını verməkdə, sıralarına tanınmış mütəxəssislər, alimlər daxil olmaqla Azərbaycan cəmiyyətinə müasir iqtisadi düşüncənin dərinləşib yetkinləşməsindən ötrü töhfələrini verirdi.

...Düz 8 il keçəcək. Yenə qızmar yay günlərində, 1978-ci ilin 19-20 iyulunda Mərkəzi Komitənin növbəti plenumu keçiriləcək. Artıq 8 ildir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan rəhbəridir. Artıq bu, 1969-70-ci illərdəki Azərbaycan deyil. Çox şey dəyişib. Artıq Heydər Əliyevin komandası da sanki tam tərkibi ilə çoxdan sabitləşib. Ancaq tam o cür də deyil. Doğrudur, sabit özək var, amma yenilənmələr davam etməkdədir. Bu isə yalnız təzə kadrların gəlməsindən ibarət deyil, gedənlər də var. Bu çətin yolda nəfəsi təngiyənlər də var. Etibar göstərilmişlərin heç də hamısı bəslənən ümidləri sonacan doğrultmayıb. Ona görə də 1978-ci ildə keçirilən həmin plenumda da sanki artıq bitkin kimi görünən komandaya lider yenidən əl gəzdirir və niyəsini də bir dərs olsun deyə hamının qarşısında açıq bəyan edir.

Həmin gün də, elə 1970-ci ildə yolun başlanğıcında olan sayaq, bir üzvlüyə namizəd də xaric edilir. Ancaq bu xaric edilən sadəcə MK üzvlüyünə deyil, Mərkəzi Komitə Bürosu üzvlüyünə namizəddir. Onun da üzvlüyə namizədlikdən azad edilməsinə yekdilliklə səs vermişdilər. Özü həmin iclasda iştirak etmirdi. Həmin günlərdə xaricdə səfərdə idi. Ancaq bu xaricetmə büsbütün fərqliydi və hər kəs məmnunluq keçirirdi. Çünki plenumun keçirildiyi əsnada Kubada Gənclərin Ümumdünya festivalında iştirak edən Vaqif Hüseynov Ümumittifaq Komsomolu Mərkəzi Komitəsinin katibi seçilmişdi. Heydər Əliyev də bunu ayrıca qeyd edirdi ki, Vaqif Hüseynovun Moskvada belə yüksək vəzifəyə aparılması Azərbaycana böyük diqqət və inamın ifadəsidir

İllər sonra, artıq yaşa dolmağa başlayan XXI əsrdə keçmişləri anan Vaqif Hüseynov hafizəsində Zaqulbada Hökumət bağında onunla qonşu olan daxili işlər naziri Arif Heydərovun günlərin birində ona dediyi sözlər canlanacaq: "Heydər Əliyeviçin sənə münasibəti yaxşıdır. Hətta çox yaxşıdır. Sən bunu unutma. O, tək-tək adamlara belə hüsn-rəğbət bəsləyir".

Heydər Əliyev də onu Moskvaya yola salmazdan öncə xeyir-dua verəcək, öyüd-nəsihətlərini edəcək. Bunu da çox illər sonra Vaqif Hüseynov "Bir ömürdən daha artıq" adlı yaddaşlar kitabında özü xatırlayacaq: "Dedi ki, bunu yadında həmişəlik saxla. Sən özbaşına deyilsən. Biz səni yetişdirmişik, tərbiyə etmişik. Heç vaxt da nəticələr çıxarmaqda tələsmə.

...Heydər Əliyevin sözlərindən belə anlaşılırdı ki, o, mənimlə xudahafizləşmir, ayrılmır. O, yenə əvvəlki kimi məni öz yetirməsi, respublikanın kadr potensialının təmsilçisi hesab edir".

O, Heydər Əliyevin ümid bəslədiyi, gələcəyi haqqında düşündüyü kadrlarından idi. Heydər Əliyevin ona ümidləri və inamı nə qədər doğru çıxdı, o, patriarxın özünə və tövsiyələrinə nə qədər sadiq qaldı, bir neçə il sonra Bakıya qayıdanda yenə həminki adam idimi?

15 avqust 2023

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2023.- 19 avqust.- S.8-9