Müasir Vyanaya və Avstriyanın zəngin tarixinə səyahət

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Qanuni imperiyanın yarım əsrlik tarixi

Edmund Börk özünün "Fransadakı inqilaba zidd olanlar" əsərində əvvəlcədən göstərirdi ki, fransız inqilabçıları keçmişin Kartezian (nəzəri mənbəyi filosof Rene Dekartın ideyalarına məxsus olan və XVII-XVIII əsrlərdə mövcud olmuş fəlsəfədəki və təbiətşünaslıqdakı istiqamət belə adlanırdı) ratsionalizmini rədd etdi və mərkəzi milli uniforma geyinilməsini təkid etdi, bu isə özünün radikal bir çağırış olduğunu sübut etdi. İnqilabçı Fransa Avstriya monarxiyası üçün daha böyük təhlükə idi. Bu dövlət sülalə işinin ürəyində idi, çox sayda etnik qrupların yaşadığı ərazilərə hökmranlıq edirdi. Modern milli dövlət isə populyar suverenliyə malik idi. İnqilabi Fransa Monarxiya üçün təkcə digər rəqib bir dövlət deyildi, həm də Avstriyanın ideoloji cəhətdən qisasçısı idi. Fransızlar azadlıq sevgisini ideallaşdırmışdılar. Ona görə də fransız inqilabçıları Avstriya imperiyasına nifrət edirdilər.

Fransız inqilabı təhlükəsi Avstriyanın yuxarıdan həyata keçirmək istədiyi islahatlara bəslənən ümidlərə də effektiv qaydada son qoydu. Fransanın inqilabçı travma vuran təcrübəsi və Napoleon müharibələri Avstriya hakimiyyətinin müasirliyə əsaslanan cəhdlərini də zəruri olaraq yoxa çıxardı. Bir neçə dekada ərzində millətçilik, liberalizm və proqres erası olan bu dövrdə dəyərlər Fransız inqilabını təcəssüm etdirməklə, bütünlüklə yüksək milli sülaləyə haqq qazandırmağın əsasına qeyri-adekvat idi. Lakin onun "qanuniliyi" də ola bilərdi.

Əvvəlki dövrlərdə Fransa inqilabının Avstriyaya təsiri nisbətən kiçik idi, Parisdə 1789-cu ildə baş verənlərdən sonra Leopoldun öz islahatlarını davam etdirməsinin qarşısını alan hansısa bir əlamət kimi görünmürdü. II Frants onu əvəz edəndə, çox sayda belə fikirlər var idi ki, o, yumşaq islahatları, xüsusən aqrar siyasətdə davam etdirəcəkdir. Lakin Frants tezliklə mühafizəkar qaydada olan bir kurs götürdü. Fransız inqilabından müstəsna təhlükə özünü Prussiyaya və Rusiyaya qarşı siyasətdə, həm də onun öz Fransa müttəfiqini itirməsində göstərdi. II Leopold Prussiyaya qoşuldu və Rusiya ilə ittifaqa girdi. Bu ona gətirib çıxardı ki, fransızlar 1792-ci ilin aprelində Avstriyaya qarşı müharibə elan etdi. Prussiyanı və Rusiyanı isə heç də Avstriya deyil, yalnız Polşa ərazisindən daha çox torpaq qoparmaq marağı düşündürürdü.

Fransa ilə döyüş kampaniyası ani olaraq bədbəxtlik gətirib çıxardı. Fransız qüvvələri müttəfiqlər ordusuna 1792-ci ilin 20 dekabrında qalib gəldi. Bir gün sonra fransız Milli Konventi öz ölkəsindəki monarxiyanı ləğv etdi. İnqilabi qüvvələr hücumçu döyüşlər aparmaqla, Belçikanı və həm də Reynin bütün sol sahilini işğal etdi. 1793-cü ilin 21 yanvarında XVI Lui edam edildi. Robespyer ölüm hökmünün ədalətli olduğunu əsaslandırmaq üçün demişdi: "Kral ölməlidir ki, Fransa yaşasın". Kralın edam edilməsilə Fransada terror başlandı. Rusiya və Prussiya bu vaxt Polşanın ikinci parçalanmasını həyata keçirdilər. Lakin birinci parçalanmadan fərqli olaraq bu dəfə Avstriya bu işdə iştirak etmədi, hətta ona müxalif çıxdı. Çünki Fransa təhlükəsindən çox qorxurdu.

1793-cü ildə Avstriya Fransaya qarşı Avropanın çox sayda olan dövlətlərinin Birinci Koalisiyasını yaratdı, lakin buna Prussiya və Rusiya daxil olmamışdı. Payızda Fransanın avstriyalı kraliçası, Mariya Terezanın qızı, sonrakı iki kralın bacısı Mariya Antuanettanın edam edilməsi, Avstriyada rejimi idarə edən elitanı qorxutdu.

Ümumiyyətlə, Avstriya kraliçasının qızı olmasına, Fransa kralının arvadı olmasına baxmayaraq, Mariya Antuanettanın "xoşbəxtliyini" zəhər qatılmış bir kokteyli içməyə bənzətmək olardı. O, 1770-ci ildə Fransa dofini XVI Luiyə ərə getmişdi və dörd il sonra əri kral olmuşdu. Lakin yeddi il ərzində ərlə arvad bir yerdə yatsalar da, intim yaxınlıq halı olmamışdı. Lui öz ər vəzifəsini icra etmək istəyəndə dəhşətli ağrıdan qorxub, buna cəsarət etmirdi. Bu vəziyyət kraliça ananı və həmregent olan şahzadə II İosifi ciddi narahat edirdi. Parisdə də Mariya Antuanettanın digər məşuqlara malik olması barədə şayiələr gəzirdi. Nəhayət, 1777-ci ildə İosif Parisə gəlib, bu vəziyyət davam edərsə, bacısını boşatdıracaqları hədəsini etdi və Luinin uşaq əmələ gətirən orqanında cərrahiyyə əməliyyatı keçirilməsini tələb etdi. Lui razılaşdı. Yazıçı Tomas Mannın yazdığına görə, əməliyyat Luinin sadəcə sünnət edilməsindən ibarət idi. Tədbir yaxşı nəticə verdi və Lui yataqda arvadı qarşısındakı vəzifəsini çox uzun fasilədən sonra birinci dəfə uğurla yerinə yetirə bildi. Lakin parislilər "avstriyalı qıza" nifrət bəsləyir, onu gözdən salmaq üçün hər bir vasitəyə əl atırdılar. Onsuz da Mariya Antuanetta özünün pak əxlaqı ilə öyünə bilməzdi, lakin onun hətta şəhvət düşkünü olması barədə açıq-saçıq karikaturlar paytaxtda geniş yayılmışdı. Ərə getdikdən 23 il, əri ilə həqiqi yaxınlıqdan 16 il sonra 37 yaşlı kraliça nazik boynunu gilyotina bıçağının zərbəsinə etibar etməli oldu.

İnqilabi Terror kral və kraliçanı fiziki cəhətdən məhv etmək vəzifəsini də axıradək yerinə yetirdi, sonra isə Jorj Danton kimi öz inqilab mübarizlərini hədəf seçdi. 1794-cü ilin yayında bu dəhşətli tədbirin baş təşəbbüsçüsü Maksimilian Robespyerin özünün edam edilməsi ilə isə Terrora son qoyuldu.

Fransızların hərbi uğuru isə daha həyəcan doğuran idi. 1794-cü ildə fransızlar Holland Birləşmiş Əyalətlərini işğal etdilər. Prussiya, Rusiya və Avstriya 1795-ci ildə Polşanın üçüncü parçalanmasını həyata keçirdi.

Habsburqun mövqeyi getdikcə tənəzzülə uğrayırdı. Habsburq Müqəddəs Roma imperiyası üzərində də nəzarətini itirirdi. 1803-cü ildə Elektorların (imperotoru seçmək hüququ olan yeddi kurfyurstun) Kollegiyasında protestantlar çoxluğa nail oldular. Lunevill sülhü isə Avstriya üçün açıq alçalma demək idi.

1804-cü ilin mayında Napoleon Bonapart özünü imperator elan etdi. Ənənəvi Avropa monarxiyalarının duayeni olan Habsburqlar üçün bu, ciddi çağırış idi. Müqəddəs Roma imperiyasının özü də kiçildi və onun sağ qalması artıq sual altında idi. 1804-cü ildə vəziyyət II Frantsın özünü I Frants adlandıraraq, Avstriyanın ilk imperatoru elan edilməsinə aparıb çıxardı. Yeni titul imperiyanın yaranması üçün əlavə bir əsasa çevrildi. Bu, bütün torpaqların Avstriya tərəfindən Habsburq Evi vasitəsilə idarə edilməsini təsbit edirdi. Bəyannaməyə görə, ona Avstriya dövləti deyil, artıq Avstriya dövlətləri deyilirdi.

Yeni imperiya öz tacına malik idi, buna hələ II Rudolf səlahiyyət vermişdi. Napoleon özünü 2 dekabrda taclandırandan beş gün sonra Frants da özünü rəsmi mərasimdə öz dövlətindəki imperator elan etdi, lakin burada heç bir taclanma baş vermədi. Napoleon isə Notr Damdakı təntənəli mərasimdə tacı Roma papasının əlindən qapıb, öz başına qoymuşdu, sonra isə arvadı Jozefinanı taclandırmışdı.

1805-ci ildəki Üçüncü Koalisiyanın müharibəsi 21 oktyabrda Trafalqar körfəzində ingilislərin Britaniyanın məşhur dəniz hərbçisi, admiral Horatsi Nelsonun başçılığı altında fransız- ispan birləşmiş donanması üzərindəki parlaq qələbəsi ilə nəticələndi. Döyüşdə igid admiral özü həlak olmuşdu. Qitədəki quru döyüşlərində isə fransız dominantlığı davam edirdi. Napoleon Vyanaya girdi, əhali onu düşməndən daha çox, sevilən qalib kimi şadlıqla qarşıladı. Fransızlar vyanalılara yaxşı təsir bağışlayırdı. Bethovenin "Filodelio" operası işğalçı fransız zabitləri üçün göstərildi. O, artıq Vyananın ulduzuna çevrilmişdi. 1805-ci ilin dekabrında Austerlitsdə Napoleonun möhtəşəm qələbəsi başa çatdı, o, Zalsburqu və Habsburq Şvabiyasını aldı. Napoleon Reyn Konfiderasiyasında Almaniyanı birləşdirdi, Müqəddəs Roma imperiyasını isə 1806-cı ildə ləğv etdi.

Dahi sərkərdə Napoleon dövrün əsl hərbçisi idi, böyük qələbələr qazanırdı, 16 il ərzində o, Avropanı parçalamaqla, qitənin xəritəsini dəyişdirmişdi. Fransa Prussiyanı İena və Auerştadt döyüşlərində darmadağın etdi. Avstriya Napoleon Avropasına yol tapmağa cəhd edirdi, imperial konstitusiyalar Avstriya hakimiyyətinin ürəyində idi. I Frants çox millətli, müxtəlif dillərdə danışan orduya malik olduğundan, alman millətçiliyi ideyasını irəli sürdü. Fratsın qardaşı Karl fransızları məğlub etdi, buna görə Napoleon qəddarcasına qisas aldı.

Artıq tam müstəqil olmayan Avstriya fransızlara boyun əyməli oldu, 1808-ci ildə isə Napoleonun Britaniyaya qarşı iqtisadi blokadası olan Qitə sisteminə də qoşuldu. Bu siyasət Avstriya üçün qarışıq iqtisadi nəticələrə gətirib çıxardı. Toxuculuq sənayesi əsgərlərə paltar tikməyə olan tələbata görə inkişaf etdi və onu, Britaniya ilə olan rəqabətdən himayə etdi. Müharibə nəhəng fiskal defitsiti əmələ gətirdi, qiymətlərin böyüməsinə, inflyasiyaya səbəb oldu və bu, şəhər əhalisinin yoxsullaşmasına gətirib çıxardı. Lakin ordunu ərzaqla təchiz etmək sahəsində tələbatın artmasının nəticəsi kimi kəndlilərin çoxu yaxşı qazanc əldə etd.

Mədəni cəhətdən ambivalent (ikili) era mövcud idi, yaralı rejimin meydana gəlməsi Avstriya intellektual həyatını xeyli qaydada qısırlılığa məhkum etdi. Hökumət əyalətlərdə tarixi muzeylər yaratdı. Avstriya "milli" səfərbərliyi, dövrün başlıca əlaməti oldu.

Baş nazir Stadionu 1809-cu ildə Klement Lotar - Metternix qrafı əvəz etdi. Metternix maariflənmiş Reynli ailəsindən idi, islahata inansa da, öz ağası olan imperatora itaət edirdi. Frantsın alçaldılmasının əksinə, onun qızı Mariya Luiza, edam edilmiş kraliça Mariya Antuanettanın nəvə qohumu olmaqla, 1810-cu ilin martında Napoleona ərə getdi. 1811-ci ilin martında isə Mariya Luiza oğlan doğdu və bu hadisə fransızlarla olan yeni ittifaqı möhkəmləndirdi. Bu vaxt Avstriya imperiyası fransızların məğlub etdikləri və artıq müflis olmuş bir ardıcılı idi. 1812-ci ildə onun tam müttəfiqi olmaqla, Napoleonun Crand Armusinə - Böyük ordusuna 30 min nəfərlik öz qoşununu vermişdi.

1812-ci ildəki Rusiya kampaniyasında Napoleonun biabırçı məğlubiyyəti və qaçmaq şəklindəki bədbəxtliyi Avropa dövlətləri arasındakı tarazlığı bütövlüklə dəyişdirdi. Metternix isə yeni situasiyadan fayda götürməyə çalışdı.

Mariya Luiza ilk dəfə Napoleonla Kompyendə görüşən vaxt, imperator valideynlərinin ona nə tapşırdığını soruşanda, qız cavab vermişdi ki, onlar dedilər ki, bədənini və ürəyini ərinə təslim et. Bu cavab Napoleonun çox xoşuna gəldi və gəlinlə ilk coşqun gecə keçirdi. Həzz aldığını gizlətmədən səhəri əyanlarına dedi ki, ancaq alman qızına evlənin. Onlar dörd il ər-arvad kimi yaşadılar. Lakin bu dövrdə Napoleonun seriya bədbəxtlikləri baş verdi, Rusiya kampaniyası onun ordusunu məhv etdi, sonrakı ili Leypsiq döyüşündə də ağır məğlubiyyətə düçar oldu. Ruslar 1814-cü ildə çar I Aleksandrın başçılığı altında Parisə daxil oldular. Napoleon Elba adasına sürgün edildi. O, kiçik oğlu və arvadı üçün çox darıxdığından, onları dəfələrlə Elbaya dəvət etsə də, Mariya Luiza onun yanına getmədi, Vyanaya qayıtdı, orada avstriyalı generalla yaxınlıq etdi və 1821-ci ildə Napoleon öləndən sonra ona ərə getdi.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 26 avqust.- S.14.