Qılınc və qələm bahadırı

BABUR - 540

Zəhirəddin Məhəmməd Babur türk tarixinin ən nadir şəxsiyyətlərindən biridir. Onun cülus zamanı, yəni taxta çıxdığı vaxt aldığı titul belədir: əs-sultan ül-əzəm vəl-xaqan ül-mükərrəm, yəni böyük sultan və ulu xaqan. Türk tarixində həm hökmdar, həm də şair olan insanlar az deyil. Onlara misal olaraq Azərbaycanda Şah İsmayıl Xətayini və Cahan şah Həqiqini, Özbəkistanda Şeybani xanı və Hüseyn Bayqaranı, Türkiyədə Sultan Səlimi və Qanuni Sultan Süleymanı göstərə bilərik. Baburun onlardan fərqli cəhətləri də var: o həm hökmdar, həm də şairdir, üstəlik, istedadlı nasir və mahir tərcüməçidir, geniş bilikli tarixçi və coğrafiyaçıdır, ensiklopedik zəka sahibidir, müxtəlif sahələrə dair dərin məzmunlu risalələr müəllifidir.

Babur 14 fevral 1483-cü ildə Özbəkistanın Əndican şəhərində doğulmuşdur. Onun atası, Fərqanənin və ətraf vilayətlərin hakimi Ömər Şeyx Mirzə şəcərə etibarilə Əmir Teymurun üçüncü oğlu Miranşahın nəticəsi, anası Qutlu(ğ) Nigar xanım isə Çingiz xanın on dördüncü nəsildən törəməsi idi. Dövlət idarəçiliyini öyrənməsi üçün atası Baburu hələ on yaşında ikən Əndicana vali təyin etmişdir. Çox keçmədən Ömər Şeyx Mirzə bir qəza nəticəsində həlak olmuş, Babur 1494-cü ildə 12 yaşında Fərqanə taxtına çıxmışdır. Bu vaxt Səmərqənd hakimi olan əmisi Sultan Əhməd ilə Daşkənd hakimi olan dayısı Məhəmməd Fərqanəyə qoşun çəkmişlər. Onlar "torpağı başsız qoymamaq" bəhanəsi ilə buraları işğal etmək istəmişlər. Baburun atasının sərkərdələri buna qarşı çıxaraq "Onsuz da buraya kimisə başçı təyin edəcəksiniz, deyilmi? Hazır belə bir başçı var. Birinizin qardaşı oğlu, digərinizin bacısı oğlu Babur var". Beləliklə, Babur hücumları dəf edə bilmiş, taxt-tacını qorumuşdur.

Bundan bir neçə il sonra Şeybani xan Orta Asiyada siyasət səhnəsinə çıxmışdır. O, Çingiz xan nəslindən olmaqla bərabər Əmir Teymura da qohumluğu çatırdı. Üstəlik, Baburun böyük bacısı Xanzadə bəyim və bir xalası onun arvadı idi. Şeybani xan Əmir Teymurun varisləri, o cümlədən, Baburla hakimiyyət uğrunda çarpışmağa başlamışdır. Babur 1497-ci, 1501-ci və 1503-cü illərdə onunla vuruşmuş, lakin hər dəfə məğlubiyyətə uğramışdır. Şeybani xan Səmərqənddən sonra teymurilərin önəmli şəhərləri olan Buxaranı və Heratı da ələ keçirmişdir. Babur onun önündən qaçaraq məcburən Pamir dağları istiqamətində geri çəkilmiş, Hindiquş dağlarını keçərək Kabilə daxil olmuş və burada özünü şah elan etmişdir.

Şeybani xan teymurilərlə olduğu kimi səfəvilərlə də savaş halında idi. 1510-cu ildə baş verən Mərv döyüşündə o, Şah İsmayıla məğlub olmuş və öldürülmüşdür. Babur səfəvilərin hərbi dəstəyi ilə 1512-13-cü illərdə Buxaranı və Səmərqəndi yenidən öz torpaqlarına qatmışdır. Lakin 1514-cü ildə səfəvilərlə osmanlılar çaldıran meydan müharibəsində üz-üzə gəlmiş, Şah İsmayıl Sultan Səlimə məğlub olmuşdur. Bundan sonra səfəvilərdən heç bir kömək ala bilməyən Babur özbəklərin amansız hücumları qarşısında geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. İlk baxışda Babur acınacaqlı vəziyyətə düşsə də bu, yeni və qüdrətli bir imperiyanın meydana gəlməsinin başlanğıcı idi.

Babur 1518-ci ildə Əfqanıstanı və Hindistanın Sind bölgəsini ələ keçirmişdir. Bir neçə il davam edən aramsız savaşlardan sonra Pişəvəri və Pəncabı zəbt etmişdir. 21 aprel 1526-cı ildə isə Hindistan uğrunda həlledici savaşa girişmiş, Panipat döyüşündə Dehli sultanı İbrahim Ludinin 100 min nəfərlik ordusunu 15 minlik qoşunu ilə məğlub edərək rəqibini öldürmüş, Dehlini, Aqranı və başqa şəhərləri tutmuş, özünü Hindistanın hakimi elan etmişdir. Babur 15 fevral 1527-ci ildə Rana Saqanın başçılıq etdiyi hind ordusu ilə vuruşmuş, müsəlman olmayan düşməni yendiyi üçün Qazi titulunu almışdır. Beləliklə, Benqaliyaya qədər bütün Şimali Hindistanda özünün imperiyasını qurmuş, paytaxt olaraq Aqranı seçmişdir.

Babur 26 dekabr 1530-cu ildə Aqrada ömrünün ən parlaq çağında 47 yaşında vəfat etmişdir. Qızı Gülbədən bəyim atasından sonra taxta keçən böyük qardaşı Hümayuna həsr etdiyi "Hümayunnamə" adlı kitabında Baburun həyatının son günlərini bütün təfsilatı ilə qələmə almışdır. Onun yazdığına görə, sevimli oğlu və vəliəhdi şahzadə Hümayunun çox ağır şəkildə xəstələnməsi Baburu dərindən sarsıtmışdır. O, xüsusi bir ayinə əməl edərək oğlunun yatağı başına üç dəfə dolanmış, Hümayunun xəstəliyini öz üzərinə götürdüyünü bildirmiş, bunu gerçəkləşdirməyi sidq-ürəklə Allahdan niyaz etmişdir. Tezliklə Hümayunun vəziyyəti yaxşılaşmış və o, tamamilə sağalmışdır. Əvəzində Baburun səhhəti getdikcə pisləşmişdir. Bu dünyadan köçəcəyini anlayan Babur övladlarını (oğulları Hümayun, Kamran, Əskər və Hindal mirzələri, qızları Gülrəng, Gülçöhrə və Gülbədən bəyimləri), bəylərini və sərkərdələrini yanına çağırmışdır. Hamının hüzurunda Hümayunu padşah təyin etmiş, elə həmin gün əbədiyyətə qovuşmuşdur. Aqrada dəfn olunmuş, vəsiyyətinə uyğun olaraq qəbri 1539-cu ildə Kabilə köçürülmüşdür. 1646-cı ildə nəvələrindən Cahan şah (Tac Mahalı tikdirən) onun Baği-Babur adlı bağda yerləşən qəbri üzərində gözəl bir türbə ucaltmışdır. 1842-ci ildə baş verən zəlzələdə zərər görən türbədə bərpa işləri aparılmışdır.

Baburun qurduğu dövlət və baburilər xanədanı 332 il öz varlığını davam etdirə bilmişdir. Qərb ölkələrində Baburun möhtəşəm dövlətini bilərəkdən Böyük moğol imperiyası adlandırırlar. Anasının monqollarla qohumluğuna görə onun türk mənşəyinin üstündən sükutla keçirlər. Halbuki Babur çağatayca, yəni türkcə yazmışdır. O, poeziyada Əlişir Nəvayidən sonra ikinci ən uca zirvə, nəsr sahəsində isə birinci, fəth olunmamış zirvə sayılır. Babur bütün qanı, canı, dili və xarakteri ilə türkdür, həmişə də bununla fəxr etmişdir.

İngilislər 1858-ci ildə baburilər səltənətinə son qoymuş, Hindistanı rəsmən İngiltərənin müstəmləkəsi, 1877-ci ildə isə Viktoriyanı Hindistanın kraliçəsi elan etmişlər. Babur irsinə sahib çıxan dövlətlər arasında Hindistan, Pakistan, İran, özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Qırğızıstan kimi ölkələr vardır. Böyük siyasi xadim Cəvahirləl Nehru ünlü şair və hökmdar Baburun fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək yazmışdır: "Baburun Hindistana gəlməsi ilə böyük tərəqqi yarandı, yeni stimullar həyata, incəsənətə və memarlığa nəfəs verdi, mədəniyyətin digər sahələri isə qarşılıqlı təmasa keçdi. Babur valehedici şəxsiyyət idi, İntibah dövrünün tipik hökmdarı, cəsur, bacarıqlı insan idi, o, incəsənəti, ədəbiyyatı sevirdi, həyatdan zövq almağı xoşlayırdı".

Bu fikri elə həmin dövrlərdə Orta Asiyada və Hindistanda qələmə alınmış "Tarixi-Rəşidi", "Hümayunnamə", "Tarixi-Hümayun şah", "Əkbərnamə", "Təbəqəti-Əkbəri", "Tarixi-Fəriştə", "Cahangirnamə" kimi tarixi qaynaqlarda göstərilən faktlar da təsdiq edir.

Babur çağatay ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən biridir. O, "Kabil divanı" və "Hind divanı" adlı iki divan müəllifidir. Babur divan ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında 119 qəzəl, 18 məsnəvi, 210 rübai, 50 müəmma, 19 qitə, 15 tuyuğ, 18 tamamlanmamış qəzəl, 3 nəzm, 16 müsərra beyt, 5 müfrəd və 4 mənsur əsər qələmə almışdır. Bundan əlavə, onun farsca yazılmış 2 qəzəli, 12 rübaisi, 8 qitəsi, 17 mətləsi və 1 mənsur əsəri də mövcuddur. Biz 2011-ci ildə Baburun "Seçilmiş əsərləri"ni tərtib və nəşr etmiş, orada şairin 500 civarında lirik əsərini bir arada vermişik.

Babur poeziyasının əsas mövzusu məhəbbətdir. Onun qəzəlləri şux və oynaqdır, rübailəri dərin ictimai-fəlsəfi məna daşıyır, tuyuğları, məsnəviləri, qitələri, mətlələri və digər janrlardakı şeirləri bir-birindən gözəldir. Şairin "Seçilmiş əsərləri"nə yazdığımız ön sözdə bu barədə geniş məlumat verilmiş, onların poetik xüsusiyyətləri yetərincə təhlil edilmişdir. Burada yalnız bir qəzəlini vermək istərdik:

Xəttin ara üzarın - səbzə içində lalə,

Ol çeşmi-pürxumarın - lalədəki qəzalə.

Bütün pərilər, ey can,

gərdində zarü heyran,

Guya ərər nümayan ay dövrəsində halə.

Mehrü vəfanı əğyar çox gördü səndən, ey yar,

Cövrü cəfanı bisyar qıldın mana həvalə.

Hicrində, ey pəriru, gözümdən uçdu uyğu,

Hər gecə dana doğru işimdir ahü nalə.

Üzümə baxsan, ey yar,

görərsən yüz qüssə var,

Eşqində Babur yazar bu növ yüz risalə.

Böyük erudisiyaya və ensiklopedik zəkaya sahib olan Zəhirəddin Məhəmməd Baburun yaradıcılığında elmi əsərlər mühüm yer tutur. Bunlardan "Əruz risaləsi" (1523-25) şeir vəznlərinə, yəni ədəbiyyat nəzəriyyəsinə həsr olunmuşdur. Bu əsər əruz haqqında türkcə və farsca yazılmış risalələrdən fərqlidir. Müəllif əsas diqqətini türk əruzuna yönəltmiş, bizə xas olan şeir şəkillərindən tuyuğ, qoşuğ, tarxani, öləng və digər janrları ətraflı təhlil etmişdir. Babur burada əruzun 21 bəhri və 272 vəzni haqqında geniş məlumatla yanaşı türkcə və farsca nümunələr də vermiş, Əlişir Nəvayinin məşhur "Mizan ül-övzan" risaləsinə də münasibət bildirmiş, köçürmə zamanı diqqətsizlik üzündən katibin yol verdiyi yanlışları göstərmişdir.

Şairin digər bir risaləsi "Mübəyyəni-zəkat"dır (1521). Şair burada islamın hənəfilik təriqəti ilə əlaqədar bəzi məsələlər (zəkat, xüms, əşar, xərac və s.) haqqında məsnəvi tərzində söz açmışdır. "Kitab nəzminin səbəbi" qismindən anlaşıldığına görə, Babur bu əsəri övladları Hümayuna və Kamrana öyüd-nəsihət vermək məqsədilə qələmə almışdır. Şairin "Etiqadiyyə" risaləsi də dini mövzudadır. Babur bu əsərində dinin əsaslarını və fiqhi bir ilahiyyatçı alim səviyyəsində bildiyini nümayiş etdirmişdir.

Mənbələrdən öyrənirik ki, Babur "Musiqi elmi" və "Hərb işi" adlı daha iki risalə yazmışdır, lakin bunlar bizə gəlib çatmamışdır. Onun musiqini dərindən bildiyi, bəzi alətlərdə çaldığı, əsərlər bəstələdiyi məlumdur. Baburun hərb sahəsində isə görkəmli sərkərdə, bacarıqlı strateq və taktik olduğu onun iştirak etdiyi saysız-hesabsız savaşlardan anlaşılır. Gənc yaşlarında Şeybani xanla girişdiyi müharibələri çıxmaq şərtilə qalan savaşlarda qalib gəlmişdir.

Babur eyni zamanda türk ədəbiyyatında ilk tərcüməçilərdən biridir. O, dövrünün ən məşhur din və təsəvvüf adamlarından biri olan Xoca Übeydullah Əhrarın "Risaleyi-validiyyə"sini ("Ana haqqında risalə") fars dilindən türkcəyə tərcümə etmişdir.

Mütəfəkkir şair 1504-cü ildə "xətti-baburi" adlı xüsusi bir əlifba icad etmiş, türk dilinin fonetikasını daha dolğun əks etdirən həmin əlifba ilə Qurani-kərim yazdırmışdır.

Baburun ən önəmli əsəri çağatayca yazdığı "Baburnamə" (digər adları: "Vəqaye" və "Baburun xatirələri") əsəridir. Türk-islam ədəbiyyatı tarixində memuar janrında yazılmış ilk əsər olan "Baburnamə"də müəllif 1494-1529-cu illər arasında Orta Asiyada, Əfqanıstanda və Hindistanda baş verən bütün hadisələri, öz həyatını təsvir etmiş, o dövrün siyasət, elm və ədəbiyyat xadimləri haqqında məlumat vermişdir. Kitabın "Fərqanə", "Kabil" və "Hindistan" adlanan bölmələrində regionun flora və faunası, coğrafiyası, etnoqrafik özəllikləri barədə geniş bilgi var.

"Baburnamə" beş yerdə qırılır. Bunun nə ilə bağlı olduğu dəqiq bilinmir, həmin hissələrin itdiyi və ya bilərəkdən ixtisar olunduğu təxmin edilir. Bəzi fikirlərə görə, Babur həmin hissələri özü əsərdən çıxarmışdır. Belə düşünmək mümkün deyil, çünki Babur hər şey haqqında obyektiv və səmimi məlumat vermiş, özünə və ətrafındakı insanlara tənqidi yanaşmışdır. Onun gələcək nəsillərdən gizlədəcək heç nəyi olmamışdır.

Hələ müəllifin öz sağlığında böyük əks-səda doğuran "Baburnamə" ingilis, fransız, alman, holland, ispan, türk, rus, yapon, fars, urdu və başqa dillərə çevrilmisdir. Əsəri ana dilimizə bu sətirlərin müəllifi və tanınmış alim Prof. Dr. Füzuli Bayat 2011-ci ildə bir-birindən xəbərsiz şəkildə tərcümə etmişlər. "Baburnamə" bugünə qədər 30-dan çox dilə tərcümə olunmuşdur.

1992-ci ildə Özbəkistanın Əndican şəhərində Beynəlxalq Babur Fondu və Babur yaradıcılığını öyrənmək üzrə beynəlxalq elmi ekspedisiya təsis edilmişdir. Toplanan minlərlə kitab və sənəd "Babur və dünya sivilizasiyasında onun yeri" adlı xatirə muzeyində qorunur. Baburun Bakıda tərcümə və nəşr olunan kitabları da həmin muzeydə nümayiş etdirilir.

Ötən dövr ərzində fondun səyi ilə Babur və baburilər haqqında 50-dən artıq kitab nəşr edilmişdir. "Baburnamə"nin yeni nəşri (tənqidi mətni, məalı və rusca tərcüməsi), "Gülbədən", "Əndicandan Dəqqəyə qədər", "Əndicandan Bağdada qədər", "Mərkəzi Asiya və Hindistan tarixində baburilər dövrü", "Əkbər - baburilərin ən böyüyü", "Əndican şahzadəsi", "Babur və baburilər biblioqrafiyası" və başqa kitablar bunlardan bəziləridir.

Fondun gördüyü ən böyük işlərdən biri "Zəhirəddin Məhəmməd Babur ensiklopediyası"nı nəşr etməkdir. Burada Babur və baburilər haqqında hər bir mənbə, eləcə də onların müəllifləri barəsində məlumatlar verilmişdir. Ensiklopediyanın artıq iki nəşri işıq üzü görmüşdür.

Fondun ən diqqətəlayiq işlərindən biri də baburşünaslıq sahəsində əlahiddə xidmətləri olan şəxslərin təşviq və təltif edilməsi üçün "Beynəlxalq Babur mükafatı"nın təsis olunmasıdır. İndiyədək bütün dünyada otuzdan artıq adam, o cümlədən bəndəniz bu nüfuzlu mükafata layiq görülmüşdür.

Əndicanda Baburun adını daşıyan universitet, yüz hektarlıq xatirə parkı və bu parkda onun simvolik məzarı var. Qırğızıstanın Oş şəhərində yerləşən Süleyman dağındakı Baburun evi pir kimi ziyarət olunur. İnanca görə, evdəki mehraba istiqamətlənmiş diz izləri Babura məxsusdur.

Babur fondunun Özbəkistanda və dünyada apardığı bütün işlərə görkəmli ictimai-siyasi xadim, tanınmış baburşünas alim, böyük vətənpərvər və ziyalı Zakircan Məşrəbov rəhbərlik edir. Onun fədakar əməyi Özbəkistan Prezidenti Ş.Mirziyoyev tərəfindən "Fədakaranə xidmətləri üçün" ordeni ilə qiymətləndirilmişdir.

Hər il fevralın 14-də Özbəkistanın bütün yaşayış məntəqəsində, ali və otra təhsil müəssisələrində, mədəni-maarif ocaqlarında Zəhirəddin Məhəmməd Baburun anadan olmasının ildönümləri (bunların yuvarlaq rəqəm olub-olmaması önəmli deyil) təntənəli şəkildə qeyd edilir, müxtəlif forumlar, konfrans və simpoziumlar, yığıncaqlar, festival və şənliklər keçirilir, türk dünyasının bu böyük qılınc və qələm bahadırının xatirəsi yad olunur. Azərbaycan alimləri də bu tədbirlərdə mütəmadi olaraq istirak edirlər.

Bu il Zəhirəddin Məhəmməd Baburun anadan olmasının 540-cı ildönümü tamam olur. Bu münasibətlə qardaş özbək xalqını, bütün türk dünyasını və babursevərləri ürəkdən təbrik edirik.

Ramiz ƏSKƏR

Bakı Dövlət Universiteti Türkologiya kafedrasının müdiri, Özbəkistanın "Dostluq" ordeni sahibi,

Beynəlxalq Babur mükafatı laureatı, Beynəlxalq "Turan" Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Nəvayi şəhərinin fəxri vətəndaşı

525-ci qəzet.- 2023.- 7 fevral.- S.14;15.