Tanınmış ədib Kəmalə Ağayeva haqqında dəyərli nəşr

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simalarından olan Kəmalə Ağayevaya (1936-2019) həsr edilmiş "Kəmalə: taleyi və sənəti" kitabı AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyatşünaslıq şöbəsində tərtib olunub hazırlanan ənənəvi "Taleyi və sənəti" seriyasından işıq üzü görmüş 16-cı kitabdır.

Nəşrin tərtibçisi Ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ramiz Qasımov, elmi redaktoru İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi katibi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şairənin övladı Ələkbər Qasımov, rəyçisi institutun baş direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyev, elmi məsləhətçisi icraçı direktor, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elxan Məmmədovdur.

Kitaba Kəmalə xanımın çoxşaxəli yaradıcılığına həsr olunmuş elmi-tədqiqat məqalələri daxil edilib. Məqalələrdə ədibin zəngin və çoxcəhətli bədii yaradıcılığının müxtəlif istiqamətləri təhlil və tədqiq edilib, qiymətli elmi nəticələr ortaya qoyulub. Bu mənada demək olar ki, kitab tədqiqatçılar, alimlər, müəllimlər, tələbələr və ümumən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş mühüm və dəyərli mənbələrdən biridir.

Kitabda hər müəllifdən biri olmaqla on beş məqalə çap edilib. Ön sözdə rəyçi, AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev yazır: "Əvvəlki nəşrlərdə olduğu kimi, bu kitab da dəyərli tədqiqat mövzularından ibarət məqalələrdən və maraqlı tarixi foto-şəkillərdən ərsəyə gəlmiş və Azərbaycanın görkəmli şairə-dramaturqu, əməkdar incəsənət xadimi Kəmalə xanımın həyatı, yaradıcılığı, tərcüməçilik və publisistik, pedaqoji və ictimai fəaliyyəti haqqında ətraflı məlumat qaynağıdır".

Kitabın ilk səhifələrində şairə-dramaturq Kəmalə xanımın həyatı, fəaliyyəti, yaradıcılığı, mükafatları, səfərləri və sair haqqında ətraflı və müfəssəl məlumat verən "Elmi redaktordan" adlı oçerk təqdim edilib. Görkəmli sənətkarın öz qələmi və dəsti-xəttinə mənsub "Nağıllarla başlayan səhnə sevgim" adlı məqalədə Kəmalə xanımın dramaturji yaradıcılığa və səhnə həyatına gəlişinə dair maraqlı etiraf və fikirlər sərgilənir. Müəllifin xatirə-biblioqrafik məlumatlarından aydın olur ki, Kəmalə xanım hələ uşaqlıq çağlarından nağılları çox sevərmiş və həyətlərində bacı-qardaşları, yaxın qonşuları və dostları ilə birlikdə o nağılların maraqlı hissələrindən səhnəciklər hazırlayarmışlar. Kiçik yaşlarından böyük sevdaya çevrilmiş səhnə arzusu, nağıl səhnəciklərindən başlayan uşaq addımları Bakıda ali təhsilini başa vurub fransız dili müəllimi kimi doğma şəhərinə qayıdandan, Naxçıvan Teatrının baş rəssamı Məmməd Qasımovla ailə həyatı qurandan sonra daha da ciddiləşərək reallığa çevrilib. Həyat yoldaşı M.Qasımovun "... bu kitabdan yaxşı bir pyes yazmaq olar" tövsiyəsilə ilk 8 Mart hədiyyəsi olaraq təqdim etdiyi Məhsəti Gəncəvinin "Rübailər"i şairədə dərin təəssürat oyatmış və ilk Azərbaycan şairəsi, ustad Məhsətinin obrazını birinci dəfə səhnəyə gətirən "Məhsəti" mənzum pyesini yazmağa sövq etmişdi. 1964-cü ildə Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının indiki möhtəşəm binasının açılışı münasibətilə tamaşaçılara təqdim olunan məhz bu əsərlə Kəmalə xanım Azərbaycan ədəbiyyatı və milli teatr tariximizə mənzum pyeslərin ilk qadın müəllifi kimi daxil olub.

Kitabda ilk peşəkar məqalə olaraq görkəmli elm xadimi, AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin olduqca sanballı, əhatəli və dərin məzmunlu "Zəriflik və müdriklik nümunəsi" başlıqlı yazısı yer alıb. Həmişəki kimi akademik İ.Həbibbəylinin proqram xarakterli, dərin məzmunlu və çoxsaylı ciddi elmi mətləbləri əks etdirən qiymətli məqaləsində Kəmalə xanımın həyatı, yaradıcılığı və ümumən sənəti və taleyi haqda əhəmiyyətli fikirlər yer alıb. İsa müəllim şairə-dramaturq haqqında ümumiləşdirici fikirlər ifadə edərək onu XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının çox sevilən və görkəmli sənətkarlarından biri kimi xarakterizə edib: "XX əsrin ikinci yarısında və müstəqillik dövründə Azərbaycan şeiri və dramaturgiyasının inkişafına Kəmalə Ağayeva mühüm ədəbi töhfələr vermişdir". Beləliklə, məqalədə alim hərtərəfli vacib məsələlərdən çıxış edərək XX və XXI əsr ədəbiyyatımızın "zəriflik və müdriklik nümunəsi" haqda öz fikirlərini bildirib.

Kitabda habelə şair-dramaturq, teatrşünas Adil Babayevin "Məhsəti", filologiya elmləri doktoru Fərman Xəlilovun "İsmət" pyesinin ilk tamaşası" adlı resenziyaları, filologiya elmləri doktoru professor Sədaqət Həsənovanın "Kəmalənin ədəbi dili və üslubu", filologiya üzrə fəlsəfə doktorları və dosentlərdən Ramiz Qasımovun "Ədəbi yaddaşın kamala yetən Kəmaləsi", Elxan Yurdoğlunun "Kəmalə şeirlərində Naxçıvan obrazı", Aytən Cəfərovanın "Kəmalə yaradıcılığında qadın mövzusu", Arifə Zeynalovanın "Kəmalə şeirlərinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri", Aygün Orucovanın "Kəmalə dramaturgiyasının ideya və məzmun xüsusiyyətləri", Nəzakət İsmayılovanın "Kəmalənin uşaq pyeslərinin ideya-bədii məziyyətləri", Nuray Əliyevanın "Kəmalə və ədəbi dilimiz", Zülfiyyə İsmayılın "Kəmalə yaradıcılığının dil-üslub xüsusiyyətləri", dissertant Günel Əsgərovanın "Şairə-dramaturq Kəmalənin tərcüməçilik fəaliyyəti" məqaləsi verilib. Həmçinin sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorları və dosentlərdən Günay Məmmədovanın "Kəmalə poeziyasının musiqidə tərənnümü" və dosent Ələkbər Qasımovun "Şairə-dramaturq Kəmalənin pyesləri teatr səhnələrində" adlı məqalələri yer alıb.

Məqalələrdə Kəmalə xanımın həyatı, yaradıcılığı, yaradıcılığının ümimi xüsusiyyətləri, ideya-bədii, estetik xüsusiyyətləri, sənətkarlığı, obrazlar aləmi, dil və üslubu, tərcüməçilik fəaliyyəti poeziyasının mahnılarda və musiqidəki təcəssümü, həmçinin, müxtəlif səhnələrdə qoyulmuş tamaşaları elmi cəhətdən tədqiq, təhlil və şərh olunub. "Ədəbi yaddaşın kamala yetən Kəmaləsi" adlı məqaləsində hərtərəfli, əhatəli məlumatlar əks etdirən dosent R.Qasımov böyük sənətkarın ailə mühitinin onun istedadının ortaya çıxmasındakı rolundan, atası Ağa Ağayevin şairliyi, "Şərq qapısı" qəzetində "Cəngavər" imzası ilə satirik şeirlərlə çıxış etməsi və müxbirlik fəaliyyətindən, şairənin zəngin lirikası və aktual məsələlərindən, vətəndaşlıq lirikamızın inkişafı və zənginləşməsindəki xidmətlərindən, dramaturgiyasından, pyeslərinin ideya-mövzu xüsusiyyətləri və ədəbiyyatımızdakı rolundan, uşaq pyesləri və uşaqların əxlaqi-mənəvi tərbiyəsindəki əhəmiyyətindən və sair haqda bəhs edərək geniş təhlillər aparıb. Qeyd edib ki, yaradıcılığa lirika ilə başlayan və bu qəbildən "Hilal olaydım" adlı şeirilə ilk dəfə mətbuata gələn Kəmalə xanımın poeziyası əsasən, lirik şeirlərdən ibarətdir. Yaradıcılığında canlı insan obrazları yaradan və insan talelərindən bəhs edən zərif ruhlu şairə həm də ədəbiyyatımızda vətəndaşlıq lirikasını zənginləşdirən sənətkarlardan olub, "Hilal olaydım" lirik şeirində ölkəsi üçün arzuladığı əbədi səadət və xoşbəxtlik duyğularını yaratdığı Hilal - Ay obrazı ilə simvollaşdırıb.

Kəmalə xanım həm də bir sıra poemalar müəllifidir. Ulu öndər Heydər Əliyevə həsr olunan "Nurun yayılıbdır bütün dünyaya", Naxçıvan şəhərində özünün doğulub boya-başa çatdığı, həmçinin, ədəbiyyatımıza Hüseyn Cavid kimi bir dühanı bəxş etmiş məhəllədən bəhs edən "Əlixan məhəlləsi", habelə "Danışır dünya", "Zərəfşanda bir axşam", "Lermontovla görüş", "Könül verdiyim ellər", "Solan qönçələr" və başqa poemalarını ərsəyə gətirib.

XX əsr dramaturgiyamızı inkişaf etdirən Kəmalə xanım "Məhsəti" əsərindən sonra "İsmət", "Apardı sellər Saranı", "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir", "O, bizim dağların oğludur", "Unudulan sözlər" kimi dramların, habelə nağıl motivləri əsasında ərsəyə gəlmiş "Göyçək Fatma", "Tıqtıq xanım", "Məlikməmməd", eləcə də "Sirli sözlər" adlı uşaq pyeslərinin müəllifidir.

Kitabdakı digər məqalələrdə şairə-dramaturqun uşaqlar üçün yazdığı əsərlərinin, habelə əfsanə və nağıllarımızın motivləri əsasında yaratdığı pyeslərin ədəbiyyatımızdakı əhəmiyyətli rolundan bəhs edilir. Şairənin zəngin, həmçinin zərif, obrazlı bir yaradıcılıq dilinə sahib olduğu, üslubi məharəti, poetik ustalığı barədə təhlillər aparılır, oxunaqlı, şirin, həm də zəngin obrazlı bir dilə, üsluba malik olduğu qeyd edilir.

Məqalələrdə qeyd olunur ki, onun incə ruhlu poeziyası görkəmli və tanınmış bəstəkarlarımızın diqqətini cəlb edib və şeirləri əsasında 30-dan artıq gözəl mahnı yaranıb.

Kəmalə xanım həm də bədii tərcüməçiliklə də məşğul olmuş, bir sıra xalqların ədəbiyyatından, o cümlədən, tanınmış fransız, türk, ukrain, türkmən və rus şairlərinin yaradıcılığından qiymətli tərcümələr etmişdi.

Kitabın sonunda müəllifin zəngin və mənalı ömründən - tələbəlik və ailə həyatından, ictimai fəaliyyətindən, görkəmli simalarla görüşlərindən, əlamətdar və tarixi tədbirlərdə iştirakından, xarici səfərlərindən xatirələrə dönmüş maraqlı fotolar təqdim edilib, məşhur şairlərimizin Kəmalə xanıma ithaf etdikləri şeirlərdən nümunələr verilib.

Kitab görkəmli sənətkarın əziz övladı, rejissor-sənətşünas, dosent Ələkbər Qasımovun anasının əziz xatirəsinə bəslədiyi ehtiram və məhəbbətlə ərsəyə gəlib, bilavasitə onun maddi dəstəyilə, nəfis tərtibatda Naxçıvanın "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində nəşr olunub.

Ramiz QASIMOV,

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2023.- 7 fevral.- S.12.