Uşaqlarda nitq inkişafı problemi və onun fəsadları

Övladlarınızın yerinə yaşamağa yox, onların yanında yaşamağa cəhd göstərin

Nitq yalnız insana xas olan, onu ətrafına və cəmiyyətə təqdim edən ünsiyyət formasıdır. Nitqin inkişafı prosesindəki pozğunluqlar hələ uşaqlıqdan insanın şəxsiyyətinin formalaşmasına, intellektual cəhətdən püxtələşməsinə və davranışlarına mənfi təsir göstərir.

Ətraflı

Son illər bir çox uşaqların nitq fəaliyyətində ciddi geriləmələr müşahidə olunur. Bunu təkcə valideynlər deyil, bir çox mütəxəssislər və həkimlər də müntəzəm olaraq vurğulayırlar. Bəs uşaqlarda nitq geriliyinin əsas səbəbləri hansılardır? Bu problemi aradan qaldırmaq üçün hansı tədbirlərin görülməsi zəruridir?

Nitq qüsurlarının əmələ gəlmə səbəbləri çox müxtəlifdir. Nitq qüsurlarını yaradan səbəblər arasında əlverişsiz xarici (ekzogen) və daxili (endogen) faktorları, ətraf mühiti və ekoloji durumu göstərmək olar. Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqların nitqi tez zədələnə bilən sistem olduğundan və mənfi təsirlərə asan məruz qaldığından, məhz bu dövrdə nitq qüsurları özünü daha qabarıq büruzə verir.

Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi pedaqoq İlahə Yusifli "525"ə açıqlamasında yeniyetməlik dövründə tez-tez rast gəlinən əlamətlərdən birinin də özgüvən əskikliyi olduğunu bildirib. Bu, nitq geriliyi vəziyyətindən irəli gələn insan davranışı olub, cəmiyyətdə özünü acizlik, qorxaqlıq, sıxılma və qeyri-sərbəstliklə büruzə verir. Bütün bunların başlıca səbəbi isə uşağın özündən əmin olmaması, qorxması, ətraf dünyadan daima zərbə və fəlakət gözləməsidir. Bu zaman təbii ki, uşağın orqanzimi və psixikası da stress halını yaşayır. Belə hallarda ilk növbədə, uşağa ünsiyyət zamanı insanlarda müsbət tərəfi tapmağı öyrətmək lazımdır. Əksərən, böyüklər, dünyanın təhlükəli, ətrafın düşmənlərlə dolu olduğunu söyləyirlər. Bu isə qətiyyən yolverilməzdir. Uşağa düzgün nəfəs almağı belə öyrətmək psixikanın güclü idarə üsullarından biridir. Bu zaman hətta vaxtın saatla ölçülməsi məsləhətlidir. 45 saniyə planla, 45 saniyə adi rejimdə nəfəs alıb-verəndə beyin ünsiyyətdən doğan stressi və təlaşı unudaraq sakitləşir. Təbii ki, burada əsas rol valideynlərin üzərinə düşür, çünki müəllimlərdən fərqli olaraq valideyn uşağın sağlam düşüncəli şəxsiyyət kimi formalaşacağı ən önəmli dövrdə hər zaman onun yanında olur. Bu məqamda uşağın sağlam düşüncəli şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün valideynlərin demokratik tərbiyə üsulunu seçməsi çox vacib nüansdır. Bu yanaşmanı seçən valideynlər uşağa nəzarət etmə və azadlıq vermə kimi məsələlərdə balansı qoruya bilirlər. Unutmayın ki, övladınızı sevməyiniz, qayğı göstərməyiniz onun inkişafı üçün çox faydalıdır, lakin özünüzü ona həsr etməniz hər ikiniz üçün zərərlidir. Övladınız ətrafda baş verənləri yaşından asılı olaraq anlamasa da, hər şeyi hiss edir və onun inkişafı üçün ən önəmli faktorlardan biri özlərindən və həyatlarından məmnun valideynlərdir. Bu səbəbdən uşaqların yerinə deyil, onun yanında yaşamağa cəhd etmək lazımdır. Təbii ki, bu zaman müəllimin düzgün seçilməsinə də diqqət yetirilməlidir, uşağın sağlam düşüncəli şəxsiyyət kimi böyüməsində onun rolu əvəzsizdir".

Nitq qüsurunun yaranmasına hamiləlik zamanı virusa yoluxmaq, daxili xəstəliklər, zəhərlənmə halları, psixi və fiziki zədələr, qan uyğunsuzluğu kimi nüanslar da səbəb ola bilər. Doğuş zədələri və asfiksiya (tənəffüsün pozulması nəticəsində beyinin oksigen çatışmazlığı) nəticəsində uşağın kəllədaxili qansızmaları nitq qüsurlarının yaranmasına gətirib çıxarır.

Psixoloq Aytən Ələkbərova hesab edir ki, uşaqlarda nitq geriliyinin yaranmasına yol açan səbəblərdən biri də onların smartfon və planşetlərlə çox vaxt keçirmələridir: "Nitq geriliyinin əsas səbəblərindən biri uşaqlarla vaxtlı-vaxtında ünsiyyət qurmamağımızdır. Kiçik yaşlarından qida qəbul edərkən mobil telefonu açıb uşaqların qarşısına qoyuruq. Hələ şüurunun inkişaf etmədiyi bir dövrdə uşaq gözlərini telefona zilləyərək xaotik olaraq ağzını açır və nəticədə belə hallar davamlı olaraq təkrarlandıqda ünsiyyət azalır. Övladlarımızla az ünsiyyət yaradanda təbii olaraq onlarda nitq geriliyi bir o qədər çox irəliləyir. Digər səbəblərdən biri də çox yüksək səslərlə izlənilən cizgi filmlər və oyunlardır. Ümumiyyətlə, yüksək səs uşağın eşitməsinə təsir göstərir, nitqin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Valideynlər çalışmalıdır ki, 3 yaşacan uşaqlarla daha effektiv ünsiyyət qura bilsinlər. Uşaqlara kiçik həcmli, dilə yatımlı şeirlər oxumaq, danışıq üzərində rollu oyunlar oynamaq onların inkişafına müsbət təsir göstərər. Belə olduğu halda övladlarınızda nitq geriliyi yaradacaq səbəblər aradan götürüləcək. Burada əsas məqam uşaqları yüksək səsli televizor və smartfonlardan uzaq tutmaqdır. Uşaq sakit olsun deyə ona planşet verilir, uşaq isə onun bütün funksiyalarını öyrənir, bildiklərini tətbiq edir. Amma uşaq bunu qeyri-ixtiyari öyrənərək yerinə yetirir. Qeyri-ixtiyari hərəkətlər isə sonda davranış pozuntusuna gətirib çıxarır. Rollu oyunları oyuncaqlarla oynayarkən belə, valideyn onu danışdıraraq başa salmağa çalışmalıdır. Uşaqları Kukla Teatrlarına, tamaşalara aparmaq vacibdir ki, onların inkişafı daha yaxşı formada davam etsin".

Nitqi qüsurlu uşaqlar kiçik yaşlarında valideyn himayəsində olduqlarından ehtiyaclarını da valideynləri ödəyirlər, lakin böyüdükcə və cəmiyyətdə, sosial mühitdə öz yerini tutarkən bir çox problemlərlə üzləşirlər. Sosioloq Lalə Mehrəli "525"ə açıqlamasında deyir ki, bizim kimi cəmiyyətlərdə nə qədər əksi iddia edilsə də, fiziki məhdudiyyətli insanlara baxış tərzi fərqlidir: "Nitq qabiliyyəti zəif olan, eşitmə, görmə, yerimə qüsurlu insanlara bizdə həddindən artıq qəribə münasibət bəsləyirlər. Belə insanların işlə təmin olunmasında ciddi problemlər yaşanır, onlar hətta məktəbdə də çətinliklərlə qarşılaşırlar. Hətta deyərdim ki, onların ən çətin dönəmləri elə məktəb yaşlarında olur. Çünki məktəbdə bəzi həmyaşıd uşaqlar qəddar olur, onlara qarşı münasibətdə böyük səhvlər edə bilirlər. Hər hansı hərfi tələffüz eləyə bilməyən, danışanda kəkələyən, gec danışan uşaqlara öz yaşıdları tərəfindən ciddi təzyiq olur. Əgər çevrələrində belə problemli uşaqlar varsa, onlara qarşı humanist olmağı öyrətmək lazımdır. Belə insanlar o zaman cəmiyyətdə özlərini lazımlı hiss edirlər ki, ətrafdakı insanlar onlara münasibətdə ayrı-seçkilik etməsinlər, onlara da eyni münasibət göstərsinlər. Onlarla doğru və sağlam münasibət qurmaq lazımdır ki, öz problemlərini göz önünə gətirməsinlər. Belər insanlara iş verməyənlər də var və onları insan adlandırmaq belə doğru deyil. Elə işlər var, orada nitq o qədər önəmli deyil. Tutaq ki, bir insanın gözəl əl qabiliyyəti var, amma nitqi zəifdir. Bəzən işə götürənlər onun nitqini birinci plana atıb, işə götürməkdən imtina edirlər. Belə insanları cəmiyyətə qəbul etmək üçün həm dövlət orqanlarında, həm də özəl müəssisələrdə mütləq qaydada şərait yaradılmalıdır".

Havar ŞƏFİYEVA

525-ci qəzet.- 2023.- 11 fevral.- S.19.