"Ömür"ün sonuna qədər...

Unudulmaz yazıçımız İsmayıl Qarayevin "Ömür" romanını lap gənclik illərimdə oxumuşdum. Təbii ki, daha çox süjet xəttinin cazibədarlığına, Əşrəflə Çəmən arasında yaşanan sevgi münasibətlərinin sonucuyla bağlı hədsiz marağıma görə. O yaşda məni hadisələrin bu tərəfi daha çox cəlb edirdi. Bütün qəlbimlə, ən səmimi duyğularımla Çəmənin tərəfindəydim. Əşrəfin ümidsiz, sıxıntı dolu yaşamının yanındaydım. Dəstək vermək istəyirdim. Əşrəfin əmidostusu Aşatma arvad gözümdə iblisdən də betər məxluğa çevrilmişdi. El-obamızda beləsinə "saman altından su yeridən" deyərdilər.

O zaman, romanı oxuduğum illərdə ətrafımızda, qonum-qonşu arasında "Ömür"də təsvir olunan obrazlara bənzər insanlara rast gəlmək mümkün idi. Oxşar hadisələr olmamış deyildi. Bu baxımdan əsəri öz həyatımızın, gündəlik yaşamımızın bir parçası kimi mütaliə edirdim...

Yaxın günlərdə "Ömür"lə yenidən baş-başa qaldım. Köhnə dost kimi görüşdüm. Bu dəfə başqa bir ovqatla, başqa bir heyranlıq duyğusuyla izləndi görüşümüz; daha çox yazıçı təhkiyəsinin bənzərsizliyinə, dil-üslub incəliklərinə heyran oldum. Yazıçı ustalığının bitkinliyi fikrimi alıb apardı. Yazıçı səmimiyyəti aurası sardı duyğularımı.

Bu səmimiyyət, dil-üslub mükəmməlliyi elə ilkdən, başlanğıcdan sirayət edir oxucuya. O yerdə ki, Əşrəf günorta evlərinə dönür, Çəməni anasının yanında görür və həyətlərində baş verənləri heyranlıqla izləməyə başlayır... elə o andan oxucunun iç dünyasını titrədən, hadisələrin axarına uyğun axıcı, lirik dil-üslub mükəmməlliyi də bu təsviri addım-addım izləyir: "Mən tutuldum, salam verməyi, "xoş gəldin" deməyi unutdum... Çəmən gülümsündü - həmən köhnə təbəssüm idi. Yanaqları çökəldi - həmən köhnə yaraşıq idi. Yumru çənəsi yastılandı - həmən köhnə nişanə idi. Üzündəki qızartı oynadı, gəzdi - həmən köhnə ala gözlərdə açılan köhnə sabahın o günlərə, o illərə qayıdıb, sifəti əvvəlki kimi nurla naxışlaması idi..."

Davamı eyni axıcılıqla, diləyatımlıqla, şairanə ovqatla gəlir: "Çəmənin ayaqqabısının dik dabanları yerə batmışdı. O, Aşatmanın üzünə tərs-tərs baxıb evlərinə yollanmaq istəyəndə ayaqqabıları ayağından çıxıb yerdə qaldı. O qayıtmadı. Getdi. Ayaqyalın getdi..."

Yaxud: "Aşatma qara sudan qaymaq çəkən idi. O, həmişə baldırğanı ayaqlayıb bala doğru gedirdi. O, həmişə yekələri görürdü, kökələri saymırdı... Qızının xoşbəxtliyini mənim təkliyimdə görmüşdü əmidostum...

Mənim sözümə, mənim ürəyimə inanmamışdı əmidostum. "Utanır. Qanı qaynayıb beyninə vuranda özü dil-dil ötər", - demişdi əmidostum. "İndi cavandır, gözündən tələyə düşən vaxtıdır", - deyə məni qorumağa gəlmişdi əmidostum... İçəridə deyinirdi, söylənirdi əmidostum... Mən isə Çəmənin yerə sancılıb qalmış ayaqqabılarına baxırdım".

Mətnə yox, elə bil sözsüz tabloya baxırsan. Ritm, ahəng sehirli aləm kimi hadisələri öz içində əridir. Hər halıyla nitq kövrəkdi, səmimidi. Obrazların ovqatına hesablanıb. Olaylar su səsi kimi axıb gedir; elə bil hər təqdimat oxucu qəlbinin ürəyinin döyüntüsünə, ritminə hesablanıb. Təbii bir anlaşma var arada: "Biz ona baxırdıq. Heç bir söz soruşa bilmirdik. Çəmənin gözləri danışırdı - eşitmirdik, Çəmənin üzü söyləyirdi - səsi qulaqlarımıza çatmırdı. Çəmənin əlləri deyinirdi, ayaqları canında gəzən ildırımları yerə keçirirdi - ağrıyırdıq... O, ürəyini boşaltmağa gəlmişdi, heç nə deməyib getdi. Bizə görə qaranlıq fikirli başı ilə ayın aydınlığını yara-yara getdi... Qara saçlarının hər dalğasında gözlərimin bir baxımını, bir tutumunu, bir yatımını qərq edə-edə getdi..."

Daha çox şeir kimi oxunur, şərqi kimi ötülür bu təqdimat. Hissin, duyğunun, müşahidənin bir yox, min bir rəngini göz önünə gətirir. Hiss, fikir, duyğu axını bütün incəliyi, əsintiləri ilə yansıyır yaddaşa...

Nobel mükafatçısı Çeslav Miloş haqlıdır ki, hər bir sənətkar özündən əvvəl yaşayan, onun dilində yazan söz adamından irsən üslub, forma və məzmun əxz edir: "Amma bununla yanaşı, o həm də başa düşür ki, bu keçmiş üsullar onun şəxsi təcrübəsinin ifadəsi zamanı artıq yararlı deyil". Yəni yeni və daha cəlbedici ifadə imkanları, yazı texnologiyaları axtarışları zəruridir. Tərəddüdsüz demək olar ki, İsmayıl Qarayev bu qaçılmaz həqiqətin mətləbinə (və tələbinə, zəruriliyinə) daha erkən varmışdı. Bu baxımdan Azərbaycan nəsrinə lirik, emosional, canlı nəfəs gətirmək təcrübəsinin gerçəkləşməsində mühüm rol oynamış sənətkarların sırasında İsmayıl Qarayevin aydın yeri olması şəksizdir. Sadəcə, bu reallığın tədqiqi, qədərincə təbliği məsələsi bir ayrı mövzunun söhbətidir. Amma çağdaş ədəbi tənqidin nədənsə İsmayıl Qarayev həqiqətinin üzərindən sükutla keçməsi, ən azından, təəssüf doğurur. Halbuki İsmayıl Qarayevin özünəməxsus yazı, üslub texnologiyası yetərincədir. Onun heyranlıqla oxunan ən ötəri, fraqment effektli təsviri belə elastiki yazı tərzi ilə göz önünə gəlir, xüsusi yaddaqalanlığı ilə seçilir: "Əmin dillənmədi, danışmadı, baxdı. Kirpik çalmadı, arvadının gözünü gözünə yığa-yığa baxdı..."

Daha bir bütöv təsvirin incə çalarları da xüsusi yazı manerasına söykənir: "Xumuş dərinə gedirdi. Amma örtülü danışırdı. Bu qədər qol-budağı hansı gövdəyə düzdüyünü bilmirdim. Bu başı hansı bədəndən üzdüyünü bilmirdim. Bilirdim ki, "qızdırmalı" əmimdir, mənəm. Bilirdim ki, Xumuş bu soyuq "suyu" bizim üstümüzə atır. Atır ki, ayılaq. Bilirdim ki, Xumuşun qulağı söz alıb, çəkinir, ehtiyat edir, onu bizə açıq çatdırmaq istəmir. Onu da bilirdim ki, Xumuş əlacsız, çarəsiz bir "olacağa" təəssüflənir. Bu əncamsız "olacaq" nə idi? Bu sual kəndimizdəki evlərin sayı qədər artdı, çoxaldı. Hərəsi bir ev üz gətirdi. Üzlər sıralandı, cərgələndi, gözümün qabağından tək-tək keçməyə başladı. Axırda örtülü bir üz dayandı, ötmədi. Onun qaqqıltısını eşitdim. Bu qaqqıltıda barata üstünə uçan quzğun qarıltısı vardı. Bu qaqqıltıda əyilə-əyilə yıxdığı düzün dalınca: "Adamı gözə qoyub anasını belə ağladarlar", - deyənin səsi vardı. Bu üz qaqqıldaya-qaqqıldaya yuxarı çəkildi. Onun ala-bula baldırlarını, təzə qaloşlu ayaqlarını gördüm. Güldükcə gen tumanının ətəkləri ayaqlarının üstünə enir, titrəyə-titrəyə dizlərinə sarı qalxırdı. Sonra yara yeri büzüşüb yığışmış bir bilək, əlcəkli bir əl dayandı. Sonra dilini çıxarıb yanıq verən bir ağız dayandı. Sonra boynunun dalı yalaq kimi çökək bir adamın qırxıq başı dayandı".

Təbii ki, əsərdə bu cür təsvirlər xeylidir və onların hər biri üzərində uzun-uzadı dayanmaq olar. Amma daha bir ağrılı və hər an kinolenti kimi göz önündə yenilən təsvir barədə dayanmamaq olmur: "Döyüldüyümü, Balacanın dalınca kəndə qayıtdığımı... qonşunun uşaqları anama xəbər verib səs-küylü səmtə qaçışanda onun dili tutulubmuş. Gözləri qapıda qalıbmış. Məni öz yanına çağırtdırmaq istəyirmiş. Çəmən gələndə yerə yıxılıbmış, qapıya doğru sürünürmüş.

Yazıq anam! Yola çıxıb gözlərini gözlərimin qabağına uçuracaqmış: Səbir elə, bala!.."

Hələ bəxtsiz Sərvinazın, Təvəkkül kişinin yaşamı haqda nələr yazmaq olar... Hələ Balacanın balaca xisləti barədə, Xumuşun "danışan məktubları" barədə... Təbii ki, çox şey barədə. Amma gəlib yenə üslub, yazı tərzi üstündə gəzişən heyranlıqdan söz açmalı olursan: "İnandım ki, bu səs məndən o yana keçmir, soyumuş güllə kimi son həddi mənəm, son uçuşu, son qaçışı məndə qurtarır.

Səsi tanışdı, İltiması tanıdım. Görüşməmişdən, danışığını eşitməmişdən bu səs mənə özünü dağın başında görənin indi dərənin dibinə endiyini söylədi. Ona yazığım gəldi. Getdim. Evimizin uçuq divarları arasında boynumu qucaqladı, üzümdən dönə-dönə öpdü. Başımı sinəsinə sıxıb pıçıldadı: "Dinim-imanım, canım sənə qurban..."

Bu üslub, bu səmimiyyət oxucu yaddaşının bütün çala-çökəklərində bir ömür boyu qalacaq...

Zeynəb ƏLİQIZI

525-ci qəzet.- 2023.- 17 fevral.- S.11.