Şekspir dünyası

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Qan axıdılması qurbanlarının sayı minlərdə, milyonlarda ifadə olunmaqla adi statistika xarakteri daşıyır, lakin hər bir həlak olan insan bəşəriyyət adlanan qitənin sahəsinin azalmasına, şaqren dərisi kimi daralmasına, onların ailələrinin dözülməz faciəsinə, uşaqların yetim, gənc gəlinlərin dul qalmasına səbəb olur. Faciələr toplusu dünya üzərində dalğalanan bayraq təsiri bağışlayır. O, daha uca hündürlükdə görünməyə çalışır. Bu isə yalnız heyifsilənmək, sərt narazılıq təsiri bağışlaya bilər, axı Yer üzü xoşbəxtlik timsalı olmalıdır, qan dənizinə çevrilməməlidir. Bu məsələdə də biz birbaşa olmasa da, Şekspirin ağıllı məsləhətlərinə qulaq asmalıyıq.

Ancaq Şekspirin beynəlmiləl bir hadisə kimi meydana çıxmasının sirri nədədir, sualı çoxlarını düşündürməkdə davam edir. Bircə belə sadə cavab verilə bilər ki, Şekspir unikal bir hekayətçi, yazıçı idi. Əslində, miflərdəki kimi ölməz allahları deyil, öləri insanların həyatını geniş qaydada və dərindən təsvir edən, heyrətamiz miflərə bənzəyən hekayətlər yaradıcısı idi. Onun pyesləri ən sadə dildə danışılan yerlərdən də uzaqlara getdi. Onlar müəyyən zamana və məkana aid olan hadisələri təsvir etsə də, çox vaxt zamansız və məkansız görünürlər. Onlar "yüksək" və "aşağı" strukturları üzə çıxarır, süjetlər və yarımsüjetlər - sap kimi bir-birinə hörülür, şüura nüfuz edir, həm də hər bir milli teatrın özünəməxsus ibadətinə çevrilir.

Şekspir pyeslərindəki xarakterlər kainata heç də az şəkildə məxsus deyillər, bəşər mövcudluğunun dilemmalarını və ziddiyyətlərini ifadə edirlər, fərdləşdirilirlər. Onlarda biz məhəbbət, xəyanət, peşmançılıq, paxıllıq, ambitsiyalılıq, qisas almaq və mərhəmətsizlik təcrübələrini tapırıq. Bu, təkcə bir dildə və ya mədəniyyətdə ifadə olunan emosiyalar deyildir. Bütün insani dəyişikliklər və çətinliklər barədə onlar məlumat verir. Personajların çoxu yunan, latın, italyan və ispan adlarındadır. Romeo, İoximo və Perikl kimi adlara malikdir və onlar İngiltərə sahillərindən çox uzaq olan Aralıq və ya Adriatik dənizləri torpaqlarının özü kimi ekzotik bir qaydada səslənir.

Şekspir özünün əsərlərində çox hallarda nəzərlərini xarici ölkələrə dikir. Tarixi pyeslər istisna olmaqla, onun yaradıcılığının daha mühüm mənbəyi İtaliya idi. Çünki oradan Roma tarixi, xalq nağılları və qədim əfsanələr gəlirdi. O, həmçinin, Yunanıstandan gələn klassik mifologiyaya da böyük əhəmiyyət verirdi. İngilis auditoriyası üçün bu, qəribə bir yeni dünyanı təmsil edirdi. İngiltərədən kənarda olması ilə yanaşı, Şekspirin təsvir etdiyi əhvalatlar çox vaxt adamlara tanış kimi görünürdü və asanlıqla yeni dillər və mədəniyyətlər tərəfindən absorbsiya olunurdu.

Beləliklə, hətta belə bir rəy də yarandı ki, Şekspir hətta İngiltərə üçün beynəlxalq danışıqlar aparmağa qadir oldu. Onun əsərləri Avropa ölkələrinə yayıldı və ondan bir qədər sonra gələn böyük fransız dramaturqları Kornel, Rasin və Molyer də öz əsərləri ilə bu pyeslərlə rəqabətə girmək gücündə deyildilər, axı onlar da qədim yunan mifologiyasına müraciət etmiş, öz dövrlərinin aktual problemlərini qələmə almışdılar.

XIX əsrdə isə Avropada hər yerdə Şekspir, teatr səhnələrinə qədəm basdı, bəzən hətta tərcümələr heç də orijinaldan deyil, başqa dillərdən edilirdi, bunlar da adətən, ingilis versiyasından bir qədər fərqlənirdi. Axı başqa dillərdən növbəti tərcümə orijinalın xüsusiyyətlərinə bütünlüklə cavab vermir, çox hallarda qrotesk təsəvvürü yaratmaq istəyi hesabına əslində primitivliyə meyl edir.

Sonra isə Şekspir mövzularına yazılmış operalar meydana gəldi. İtalyanlar Roma tarixinə Şekspirin münasibətini xoşlamadıqlarından, əvvəllər onun pyeslərinin səhnəyə qoyulmasına müqavimət göstərdiklərindən, bu ölkəyə dramaturqun əsərləri birbaşa deyil, "dal qapı" vasitəsi sayılan operaların köməyi ilə daxil oldu. Bu da Coakkino Rossininin "Otello" operası ilə başlandı. Cüzeppe Verdi özünün "Makbet", "Otello" və "Falstaf" operalarını yazdı. Və beləliklə, Şekspir, operalar hesabına İtaliyada ən populyar dramaturqlardan birinə çevrildi.

Şekspir Avropa ilə kifayətlənməyərək, dünyanın başqa guşələrinə də müdaxilə etdi. Hindistanda onun əsərləri həvəskar müstəmləkə teatrları tərəfindən səhnəyə çıxarılırdı. Benqaliyada "Venetsiyalı tacir" pyesi tamaşaya qoyuldu. "Antoni və Kleopatra" pyesinin təsiri ilə Misirdə müəllif populyarlıq qazandı. Yaranan rəvayətə görə, guya Şekspirin özü Şeyx əl Zübeyir adlı bir ərəb imiş, "tikanlı armud" mənasını verən bu adı daşıyırmış.

Yaponiyada isə dramaturqun əsərləri Kabuki teatrının ənənələrinə uyğun olaraq tamaşaya qoyulurdu. Burada tərcümələr əvvəllər orijinal mətnlərə yaxın olurdu, sonra isə daha real olan tərcümələr meydana çıxdı.

XX əsrdə Afrikanın apartend rejimlərinin hökmranlığı dövründə qaradərili yazıçıların çoxu Şekspirə humanist kimi baxırdı. Feminizm hərəkatının genişlənməsinə baxmayaraq, pyeslərdəki rolları, əsasən, kişi artistlər oynayırdı. Bu təcrübə bizim ölkəmizin teatr sənətinə də tanışdır, tamaşalarda bir əsr əvvəl qadın rollarını kişilər oynayırdı.

Beləliklə, Şekspir dünya teatrlarını zəbt etməyə başladı. Doğulduğu Eyvon üstündəki Stratford şəhərdində əsası qoyulan Royal (kral) Şekspir kompaniyası onun irsini inadkarcasına qoruyur. İngilislər Şekspirin əsərlərini doğma dilində yaymaq üçün onları nəşr etmək barədə vaxt məhdudiyyəti tanımırlar. Onun bu yaxınlarda Londonda nəfis şəkildə, suvenir kimi çap olunan "The complete works of William Shakspeare" - "Uilyam Şekspirin əsərlərinin külliyatı" adlı bir cildlik kitabı tərtibatına və dəyərli bəzəyinə görə dahi dramaturqun xatirəsinə böyük hörmət əlaməti olmaqla yanaşı, onun dühasına layiq səviyyədədir. Bu kitabın səhifələrini vərəqlədikcə, qızıl sikkə kimi nəqş edilmiş müdrik sözlərini oxuduqca ruhi rahatlıq tapır və sevinc hisslərinə qapanırsan.

Şimali Amerikada, həmçinin, Kanadada, XX əsrin ortalarından Şekspir Evi vardır. Amerika Birləşmiş Ştatlarının 100-dən çox şəhərində Şekspir festivalları keçirilir.

Dramaturqun əsərləri əsasında çəkilən kinofilmlər də böyük şöhrət qazanmış, demək olar ki, bütün dünyanı dolaşmışdır. Onlardan bir çoxu Oskar mükafatına layiq görülmüşdür. İtalyan rejissoru Franko Dzefirelli ilk dəfə olaraq öz filmində Romeo və Culyetta obrazlarının yaradılmasını pyesdə qeyd edilən yaşdakı yeniyetmə aktyorlara etibar etmişdi və onun bu novatorluğu dünyanın hər yerində tamaşaçılar tərəfindən hərarətlə qarşılanmışdı. Zaman keçsə də, rolları ifa edən aktyorlar və bütövlükdə Şekspir əsərləri əsasında çəkilmiş kinofilmlər öz populyarlığını itirmirlər.

Şekspirin həyatından səhnələr

Dramaturqun həyatının erkən illərinin öyrənilməsi kilsə sənədlərindən irəli gəlir. O, anadan olan 1564-cü ilin 26 aprelində Stratford kilsəsində xaç suyuna çəkilmişdi. Rəvayətə görə, o, məhz müqəddəs Georgi Günündə anadan olmuşdur. Onun uşaqlığı barədə məlumatlar isə atasının xatirələrindən irəli gəlir. Atası, fermer oğlu olan Con Şekspir kənddə böyümuşdu, 20 yaşı olanda Stratford şəhərinə köçmüşdü. Orada əlcək istehsalı biznesi ilə məşğul olmuşdur. Sonrakı ili o, bir varlı torpaq sahibinin qızına evlənmişdi. Onların ilk dəfə iki əkiz qız uşağı olmuşdu, onlardan sonra isə Uilyam dünyaya gəlmişdi. Üç əlavə oğulları və iki qızı olmuşdu. Con tədricən varlı bir adama çevrilmişdi.

Şekspir rahatlığı ilə seçilən bir evdə böyümüşdü, şəhərin özü də inkişaf etmiş bazarı ilə məşhur idi. Burada orta məktəb fəaliyyət göstərirdi, onda Oksfordu bitirmiş müəllimlər dərs deyirdi. Uilyam oxumağı və yazmağı öyrəndikdən sonra, yəqin ki, həmin məktəbdə oxumuşdu.

Varlı ailələrdən olan və yaxşı oxuyan şagirdlər 15-16 yaşlarında Oksford və Kembric universitetlərində təhsil almağa göndərilirdilər. Şekspir isə Stratfordda yaşayırdı, 1582-ci ildə arvadı Anna ona ilk uşağını doğdu. Sonrakı üç ildə onların başqa uşaqları da dünyaya gəldi. On il sonra, 1592-ci ildə London teatr dünyasında Şekspir artıq özünü ulduz kimi göstərə bilmişdi.

Şekspirin həyatının 1585-1592-ci illər arasındakı yeddi illik dövrü "itirilmiş illər" kimi tanınır. O, həmin günlərin gənc adamı kimi ispanlar Çökək ölkələri (indiki Niderland krallığı) işğal edəndə, vaxtını vuruşmaqda keçirmişdi. Belə bir rəvayət də vardır ki, o, varlı bir dairədən olan adamın maralını oğurlayanda tutulmuşdu və ona görə də doğma şəhərinə qaçmağa məcbur olmuşdu.

Protestantlar ölkədə katolikləri təqib edəndə, atası Con gizli şəkildə katolik olaraq qalırdı. Orta məktəbin bir sıra müəllimləri də həmin dini cərəyana mənsub idi. İş elə gətirdi ki, Uilyam da başqa şəhərə müəllim göndərildi. Qonşusu nüfuzlu adam olmaqla, ser idi və ona dostcasına yanaşırdı.

Uilyamın 11 yaşı olanda 1575-ci ildə qraf Lester Kenilvoys qəsrində festival təşkil etmişdi, onun məşuqəsi hesab edilən kraliça I Elizabet oraya qonaq gəlmişdi. Stratfordun yaxınlığında olan bu qəsrdə kraliçanın doğum günü bayram edilirdi. Festival üç həftə davam etmişdi. Qəsrin gölünün karnaval tamaşasında bir adam delfinin belinə minib, onu çapırdı. Bunu gələcəkdə "On ikinci gecə" pyesində o, öz uşaqlıq təəssüratını "Delfinin belindəki Arion kimi" təsvir etmişdi.

1592-ci ildə Şekspirin ilk dəfə Londonda olması onunla xatırlanır ki, o, artıq özünü dramaturq kimi göstərmişdi. Teatrda aktyor kimi işləyəndə o, əlini yazmaqda da sınamağa cəhd etmişdi. Dramaturq Robert Qriinin paxıllığı da öz işini görmüşdü, onu oyatmış, daha böyük yaradıcılığa həvəsləndirmişdi. Qriin onu "bambılı qarğa" adlandırıb, əlavə etmişdi ki, o, yalnız öz lələkləri ilə gözəldir, onun "pələng" ürəyi aktyoru gizlədən örtüyə bürünmüşdür. "O, öz aləmində özünü inandırır ki, ölkədə yeganə Shake-scene-dir. "Səhnəni sarsıdandır". O, Shakespeare sözünü ("Nizəni sarsıdan" mənası verən onun adını) oxşar "Shake-scene" - "Səhnəni sarsıdan"la əvəz etmişdi və bununla, əslində, Şekspirə tərif söyləmişdi.

Şekspir, həqiqətən, çox saydakı dramaturqlardan biri idi ki, Londonda yeni tikilən və daimi fəaliyyət göstərən teatrların ehtiyaclarını razı salmağa çalışırdı. Əlbəttə, Şekspir tezliklə açıq şəkildə gözə çarpdı, onun ilk pyesləri Londonun o vaxtlar daha populyar teatrı olan "Qızıl gül"də təmsil olunurdu. Bir cəhət də ondan ibarət idi ki, gənc dramaturq həmin teatrın sahiblərindən biri ilə yaxın münasibətdə idi.

Teatr qraflıqlara qastrola gedəndə, Şekspir onlara qoşulmurdu, əvəzində poeziya ilə məşğul olmağa üstünlük verirdi. Sauzhemptonun 3-cü qrafı ona himayədarlıq edirdi, şair iki nağıl poemanı bu hamisinə həsr etmişdi. Bunlar "Venera və Adonis" və "Lukretsiyanın zorlanması" əsərləri idi. Onların hər ikisi tezliklə çap olunmuşdu.

1594-cü ilin payızından Londonda taun xəstəliyi geniş yayılmışdı. Artistlər özlərinə yeni hamilər tapırdılar. Lord Çemberlenin Adamları adlananlar, Şekspir də daxil olmaqla, teatrın sahibliyinə yiyələndilər. Şekspirin sonrakı karyerası aktyor və dramaturq kimi irəli gedəndə, Londonun ən yaxşı teatrı bu kompaniyaya məxsus idi. Şekspir böyük aktyor sayılmadığından, diqqətini pyeslər yazmağa yönəltmişdi. 1590-cı illərdə Şekspir özünü, əsasən, tarixi pyeslər və komediyalar yazmağa həsr etdi. Lakin onun bu dövrdəki şəxsi həyatından az şeylər məlumdur.

Londonda məskunlaşmışdı, yalnız oğlu Hamnet ölüb, 1596-cı ilin avqustunda dəfn olunanda Stratforda qayıtmışdı. Lord Çemberlenin Adamları dəfələrlə onu kraliça Elizabetin qarşısına səhnədə oynamağa dəvət etdilər. Onun dramaturq kimi hörməti də xeyli artmışdı, pul qazanmağa başlayanda Stratforddakı böyük evlərdən birini satın aldı, arvadı və iki qızı bu evə köçdülər.

1599-cu ildə "Qlobus" teatrının açılması onun həyatının dönüş nöqtəsinə çevrildi. Yeni teatr "Qızıl gül" və "Qu quşu" teatr binalarının yaxınlığında idi. Tezliklə bu teatr ən yaxşı tamaşa evinə çevrildi, onun tamaşa salonu 2000 nəfərdən artıq tamaşaçı tuturdu. Sonra gələn dekadadan başlayaraq çox müddətdə "Qlobus"da Şekspirin, demək olar ki, bütün əsərləri oynanılmışdı.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 18 fevral.- S.14.