Qoşa Qarın sirli dünyasında "şeytan" fitnə-fəsadı...

..."O vaxtdan çox sular axıb, dünya dəyişib. Bilməmişdim ki, insanın iç dünyası olduğu kimi qalarmış. Bizi yaşadan, dəyişməyə qoymayan, adam kimi saxlayan uşaqlıq yaddaşıymış. Hər insan uşaqlıq xatirələrindən ibarətdir, fərqi yoxdur acılı, ya şirin olsun. Onlar bizi formalaşdırır, keçmişdən dərs almağa sövq edir, gələcək səhvlərdən sığortalayır".

Əflatun Amaşov "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz" romanını da özünün dediyi kimi, əsasən, uşaqlıq yaddaşında yaşatdığı xatirələri əsasında yazıb... Müəllif günlərin birində yol kənarında-ət dükanının həndəvərində kəndirlə bağlanan, o tərəf-bu tərəfə dartınmaqdan boğazı qançır olan "əldən düşmüş yazıq, qulaqlarını, quyruğunu sallayıb fağır görkəm alan" bir qara dananı və yolun o biri tərəfindən isə əl arabası ilə yük daşıyan kişinin yanındakı itin o danaya baxıb hürdüyünü görür. Müşahidəsində qəribə hal o olur ki, itin səsindən dana ona sarı dartınır, bununla da sanki yaxınlığını, doğmalığını büruzə verir... Bu mənzərə müəllifin yaddaşını oyadır, xəyalən Qoşa Qara gedir, Sarı Düyə gözləri önünə gəlir və bir daha əmin olur ki, "Qoşa Qara borcunu qaytara bilməyəcək, Sarı Düyənin gözlərindən süzülən yaşı unutmaq da mümkün olmayacaq..."

Bu həqiqət fonunda yazıçı ötənlərə-uşaqlıq, gənclik dövrünə dönüb doğmalarından eşitdiklərini xatırlayır və sonra da yaşıdları-əzizləri ilə "yayın cırhacırında Yastı Qarın sanki yaranandan əriməyən qarından topa düzəldib bir-birlərini ağappaq elədiyi" çağlara üz tutur, oradan da yüz illərin o üzündə olub-olmuşları qan yaddaşı, fəhmi, intuisiyası ilə "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz"ün sətirlərində "həyat özü ədəbiyyatın inikasıdır" qeydi ilə əbədiləşdirir...

lll

...Qoşa Qardakı heyvanlarda, xüsusilə canavarlarda, belə demək mümkünsə, bir rəhmlilik, insana toxunmamaq, zərər yetirməmək, hətta Ballı kimi inəklərdən çəkinmək kimi hallar özünü qabarıq nəzərə çarpdırırdı. "Dağlarda azan uşaqları, balaca buzovları, keçiləri, quzuları canavarlar səhərə qədər öz balalarının yanında saxlar, səhər də valideynlərinə qaytarardılar... Elə o vaxtdan Hasanda belə təsəvvür yarandı ki, uca dağların, geniş düzənlərin, elə Qoşa Qarın da sahibi canavarlardır". Gəlmə qurdlar isə belə deyildilər, heyvanı da, onun himayədarı olan insanı da fürsətindəcə parçalayırdılar. Amma bir fərq də vardı ki, onlar başladığı tarix bilinməyən "savaşda" yerli canavarlara həmişə uduzardılar...

Bu məqamda bəlkə də çoxunun razılaşmadığı bir məsələyə diqqət yetirmək istərdim. Belə ki, əslində, mən bu əsatirin-Hasanın uşaq vaxtı tətil günlərində Qoşa Qarda "gecələr yuxuya gedə bilməyəndə nənəsinin ona canavarlardan quraşdırıb danışdığı" nağılın heç də mifik düşüncədən, təfəkkürdən qaynaqlandığı fikrində deyiləm. Düzdür, şifahi xalq yaradıcılığında, klassik və müasir ədəbiyyatda bu cür nümunələrə-mistik hadisələrə istənilən qədər rast gəlinir. Əflatun Amaşovun romanı da bu baxımdan istisna deyil. Amma yazıçı bədii təxəyyülü, özünəməxsus üslubu ilə o nağıl-əsatirlərlə həm tariximizə, kökümüzə qayıdır, keçdiyimiz yolun təzadlarına nəzər salır, həm də oxucu diqqətini elmin, insan təfəkkürünün hələ də tam aça, təsdiqləyə bilmədiyi paralel dünya sirlərinə yönəldir. Şəxsən mənim o sirlərlə, o müəmmalarla bağlı qənaətim romanın, necə deyərlər, alt qatında gizlənən ehtimallarla üst-üstə düşür. Yəni, bəşər övladının məskunlaşdığı bu dünyamız ilk andan, ilk gündən hardasa paralel, yad bir planetin təsir dairəsindədir. Bütün uğur və uğursuzluqlarımız, inkişaf və tənəzzülümüz də oradan qaynaqlanır. Adəm övladının mövcudluğu ərzində dərin ağıla, zəkaya malik olmasına baxmayaraq, saysız faciələr, dəhşətlər yaşatması, bəlkə də, paralel dünyanın bizə qarşı fitnə-fəsadının nəticəsidir.

lll

Romanda paralel dünyadan gələn siqnallar təkcə canavarların arasında savaşı deyil, həm də təbiət hadisələrini şərtləndirir. Məsələn, günlərin birində Ballı inək qonşu yaylaqlardan gələn canavarın Məsimi və yanındakı quzusunu parçalamaqdan qoruyur, həmçinin, yerli canavarlar o "quyruğu qısıq, tükləri tökülmüş", dişləri insan qanına batmış qurdları bu ərazidən uzaqlaşdırmağa nail olur. Amma Məsim "sel gələn ili" canavarın yox, "Ana çayın" gətirdiyi selin qurbanına çevrilir...

Beləcə, bəşər övladı bu dünyanın ağzı qanlı qurdlarından xilas olsa da, seldən, zəlzələdən heç vaxt yan qaça, qurtula bilmir. Göy Qayanın Qurd Ölən Yer səmtindəki yüksəkliyində salınan məzarlıq da, əslində, paralel dünyanın "şeytan əməli"nin nəticəsi kimi diqqət çəkir.

lll

Əsərdə İmaməli kişinin yaylaqdan enib qışlağa-kəndə "kolxoz iclası"na getdiyi əhvalat əsərin ən təsirli səhnələrindən biridir... İmaməli kişi ayağını üzəngiyə qoyub ata minən andan-Qanığın gah zingildəməsi, gah da ulaması, Bozqarın yerimək, sahibini getmək istədiyi ünvana yetişdirmək istəməməsi tezliklə dəhşətlər yaşanacağından xəbər verir.

Əslində İmaməli kişi də bunu yaxşı anlayır, vaxtilə NKVD işçilərinin qardaşı Musanı güllələməzdən əvvəl də Qanığın əkiz tayı belə zingildəyir, ulayırdı...

Bu vahiməli səs İmaməli kişini atın üzəngisini çəkib geriyə-Qanığa tərəf boylanmağa məcbur edir: "Azar dəymiş, yol üstündə bu nədir belə, -öz-özünə deyinə-deyinə atın başını geriyə çevirdi. Uzaqdan həyətdə hələ də onun arxasınca baxan nökəri gördü:-Eeeyyy, yadından çıxmasın, axşam sürü arxaca enəndə toğlulardan birini kəsərsən, quyruğunu da itin qabağına atarsan, -deyib atın başını çevirdi. Uzun müddət Qanığın səsi qulağından çəkilmədi...".

Bax, Qanığın bu qorxunc səsi, əslində, İmaməli kişini gözləyən dəhşətli hadisənin xəbərdarlığı idi. Bu zingilti, bu ulartı bəlkə də paralel dünyada hazırlanan və oradan da bu dilsiz-ağızsız Qanığa, yerimək istəməyən Bozqara ötürülən yaxın zamanda baş verəcək Qoşa Qar faciəsinin mesajı idi...

...Paralel dünyadan gələn mesaj-siqnallarla təkcə heyvanlar təhlükədən xəbərdar olmur, həm də ölkələrin, nəsillərin, fərdlərin bir-birilə savaş aparması, düşmənçilik toxumunun səpilməsi, qan tökülməsi üçün onlar arasındakı "zəif bəndər" ələ alınır, xislətlər dəyişdirilir, gözlərə qandan pərdə "çəkilir".

...Qoşa Qar faciəsi-bir nəslin iki yerə parçalanaraq qəvi düşmənə çevrilməsi, bir-birinin qətlinə fərman verməsi, bir-birini yer-yurdundan didərgin salması da paralel dünyada şeytanın yazdığı ssenarinin nəticəsi idi. O ssenari ki, orada İmaməli kişi təzə hökumətin mal-mülkünü əlindən alıb kolxoza verilməsinin dərdini çəkmirdi, namərdliklə, nakəsliklə barışmırdı. Var-dövlətinin "ictimailəşdirilməsindən" sonra özünün də qolçomaq adı ilə ya elə doğma kəndində güllələnəcəyini, ya da Sibirə, Qazaxıstana sürüləcəyini yaxşı anlayırdı. Bunu düşüncələrində "dünyanın tərəzisinin əyildiyi" kimi dərk edən kəndin başbilənləri, o cümlədən, Molla Ayvaz da yaxşı başa düşürdü və o, İmaməli kişinin kəndə gəlməyəcəyini, qaçıb canını qurtaracağını deyirdi.

Lakin İmaməli kişi paralel dünyanın ssenarisindən kənara çıxa bilməyib gecənin zülmətində ötən il qardaşı Alını türmədə güllələyən kommunist Şərifovla üz-üzə dayansa da, ölümdən qorxmur, içində qəribə bir sevinc hissi baş qaldırır. Sanki onu göydə axtarıb yerdə tapdığını düşünür. Bu namərddən qisas almaq, necə deyərlər, qisasını qiyamətə saxlamamaq qərarını qətiləşdirərək qılıncını onun qarnına yeridir. Az sonra isə qanlı köynəyi ilə bu savaşda aldığı yarasını sarıyıb Bozqarı yurddan qaçaq düşüb aralanan köçə tərəf çapır...

lll

...İnsanın ağlı, zəkası hələ də çox sirləri aça, müəmmalara aydınlıq gətirə bilməyib. Belədə dərin düşüncə, zehniyyət önündə yaşanan çarpışmaların, qeyli-qalların, cəmiyyətin eroziyasının, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərin aşınmasının kökü, səbəbi paralel dünya ilə əlaqələndirilib. Yad planetin bizi izləməsinə, qan axıdılmasına, dünyamızı qarışdırmasına isə inanmaqdan başqa bir yol belə, saxlanılmayıb.

Kommunist Şərifovun düşüncəsinin qana bələnməsinin, mənəviyyatının korlanmasının günahkarı da cəmiyyətimizə qənim kəsilən, yeri gələndə bizim iç və çöl dünyamızı param-parça edən həmin sirli-sehirli dünyanın kabusudur. El-obada, nəsildə ad-sanıyla, mərdliyilə hörmət qazanan İmaməlı kişini kommunist Şərifovun diliylə "qolçomaq köpəkoğlu" adlandıran, "əlimdən qaça bilməzsən, təslim olmasan, qardaşın kimi səni də gəbərdəcəm" dedizdirən, belə bir qudurğanın sözlərinin qarşılığında isə onun qanına bələnməsindən sonra eyni kökdən ayrılan bir törəmənin, bir köç-köməcin müsibətlə Arpa çayını keçib Qarsda məskunlaşdıran da, bütün dəhşətlərin, ağrı-acıların baiskarı da elə paralel dünyadan siqnal ötürən bax, o kabusdur. Burada təsəvvürə gələn bir də odur ki, o kabus ölmür, paralel dünyada necə peyda olduğu, oraya haradan necə gəldiyi, məskunlaşdığı bilinmir. Milyon illər bundan əvvəl dünyamızı necə qarışdırıbsa, bu ənənəni bu gün də daha ağır şəkildə davam etdirir. Milyon illər bundan əvvəl gözəgörünməz məkandan bu dünyanı necə idarə edibsə, indi də eləcə fəaliyyətini gerçəkləşdirir, hətta zaman keçdikcə "idarəetmə üsulunu" zənginləşdirir, müasir dövrün texnologiyalarını mənimsəyir. Bir sözlə, bizim müəyyən münasibətlərdə işlətdiyimiz kimi, "pambıqla baş kəsir".

Bu məsələ ilə bağlı bir də onu deyək ki, paralel dünyanın kabusu bizim cəmiyyətdə heç də insanların hamısını özünə təslim edə bilmir, xaraktercə ən zəifin, tamah sarıdan ən güclünün qəniminə çevrilir və belələrinin zehnini, düşüncəsini kommunist Şərifovda olduğu kimi, əsarətdə saxlayır, onun vasitəsilə insanları "qan dənizi"ndə boğur, yeri gələndə də cəlayi-vətən edir. Bununla bərabər, paralel dünyanın kabusu dünyamızdakı vəhşi təbiətə də "əl qoyur", heyvanları az qala insaniləşdirir, bəşər övladını isə heyvaniləşdirir. Romanda Vəlinin Sarayla (cinlə) təmtəraqla evlənməsi, az sonra isə təzə gəlinin sancaq təhlükəsindən qurtularaq qaçması, bəyinsə bu qəzavü-qədərdən havalanması epizodu da bunun bariz ifadəsidir.

lll

...Paralel dünyadan verilən siqnalın təsiri ilə "kolxoz davası" fonunda qəbilə savaşı başlanır, bir kökdən rişələnən iki tayfa arasında ziddiyyətlər getdikcə kəskinləşir və düşmən tərəflərdən biri digərini "sinfi mübarizə" adı altında Qoşa Qardan Arazın o üzünə didərgin salır. Bu sürgün kommunist Şərifovun qarnına yeridilən qılıncın qisasının bütöv bir əqrəbanın başbilənlərinin sonradan "qolçomaq" adı ilə süngüdən keçiriləcəyi, uşaqdan tutmuş ta qocayədək urvatsız ediləcəyi təhlükədən qaynaqlanır.

Beləliklə, Əflatun Amaşovun "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz" romanında mistik-mifoloji düşüncə fonunda təsvir olunan bir nəslin faciəsi hansısa bir mifik qüvvənin- mələk, cin və ya heyvan... "qarğışının" nəticəsi deyil, bu, olsa-olsa, Qoşa Qarın sinəsinə axıdılan günahsız qanların öz övladlarından paralel dünya vasitəsilə aldığı intiqamın "bəhrəsi"dir...

Vaqif BAYRAMOV

525-ci qəzet.- 2023.- 24 fevral.-S.13.