Xalq təqvimi və ya çillələrin töhfəsi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Boz ayın xoş üzü də var. Xalq arasında mart ayını "vuruş, savaş ayı" kimi tanıyırlar. Rəvayətə görə, mart ayında soyuqla isti döyüşür və sonda isti qalib gəlir. Bu savaş cəmələrlə başlayır. Cəmənin sayı dörddür, bunlara ilaxır çərşənbələri, yaxud doğruçu çərşənbələr deyilir.

Fevralın ikinci ongünlüyündən başlayaraq Boz ay yer üzünə qədəm qoyur, Boz ayın ilk çərşənbəsi fevral ayına düşür. Hər cəmənin ömrü, yəni çərşənbələrarası müddət 7 gündür və onun üçü mart ayına düşür. Cəmələr qışın son ayının həftələri olsalar da, Yazın gəlişinin müjdəçiləri sayılırlar. Bunları "üsgülər", "buğlar" da adlandırırlar. Doğruçu dörd çərşənbə dövründə təbiətə "doğru buğ" gəlir.

Rəvayətə görə, ilk doğruçu çərşənbədə suya istilik gəlir, dağlardakı qar əriyir, çaylardakı suyun səviyyəsi qalxır, axarlığı artır. İlk çərşənbədə qızlar, gəlinlər axar su üstünə gedir, istəklərini suya deyirlər. Sudan doldurub evə gətirir, otaqlara və həyətə Su çərşənbəsindən aldıqları sudan çiləyirlər. Sonra Alın-Günəşin hərarəti çoxalır, tədricən günlər günəşli keçməyə başlayır. Buna görə də, ikinci doğruçu çərşənbə Od çərşənbəsi adlanır. Od çərşənbə Boz ayın xoş üzü sayılır, çünki havalar qızdıqca Yazın nəfəsi duyulur, təbiət oyanır. Evlərdə niyyət səmənilərini bu vaxt tuturlar. Niyyət səmənisi ilin bol, məhsuldar, yoxsa qıt olacağını soraqlayır.

Od, yəni Al-Günəş yeri qızdırandan sonra təbiət oyanır, torpaq cana gəlir. İsti küləklər əsir, hava qızır, şaxta çəkilir. Buna görə də, üçüncü çərşənbə Yel çərşənbəsi sayılır.

İlaxır cəmə Torpaq çərşənbəsi adlanır. Torpaq çərşənbəsi əkinə, şuma, təsərrüfat işlərinə son hazırlıq mərhələsidir. Bu çərşənbədə toxumlar sovrulur, əkin, şum alətləri sazlanır. El arasında deyirlər, İlaxır çərşənbənin plovunu yeyib, şuma qalxarlar.

Cəmələr, doğruçu çərşənbələr Novruz bayramına hazırlıq mərhələsini təşkil etdiyi üçün "Novruz çərşənbələri" də adlanır. Bu dörd çərşənbəyə həm də "İlsonu çərşənbələr" deyilir. İlsonu çərşənbənin ilki "Əzəl", "Müjdəçi" çərşənbə sayılır. İkinci çərşənbə Kül, üçüncü çərşənbə Gül, sonuncu çərşənbə "İlaxır" çərşənbədir. Bölgələrdə çərşənbələrin relyefə görə yeri fərqli qeyd olunur ki, bu da təbiətin oyanışındakı zaman fərqi ilə bağlıdır. Məsələn, Muğan bölgəsində Torpaq çərşənbəsi üçüncü, Yel çərşənbə dördüncü qeyd olunur və belə çıxır, İlaxır çərşənbə Yel çərşənbəsidir. Güney Azərbaycanın bəzi bölgələrində Od çərşənbəsi son çərşənbədir. Təqvimlə bağlı xalq inaclarına görə, noyabr ayından 100 gün sonra ayrı-ayrı həftələrdə havaya, suya və torpağa çəmrənin düşdüyünə inanılır. Bəzi bölgələrdə inanclar fəqrli ardıcıllıqlara əsaslanır. Üç çəmrənin birincisi havaya (19-20 fevral), ikincisi suya (26-27 fevral), üçüncüsü (5-6 Mart) torpağa düşür. Astrofizik nəticələrə görə, Novruz çərşənbələri Azərbaycanda aşağıdakı ardıcıllıqla qeyd olunur: Su, Od, Yel (Hava) və Torpaq çərşənbəsi.

Boz ayın ikincisi çərşənbəsi - Od çərşənbəsidir. İlaxır çərşənbələri içərisində Od çərşənbəsinin xüsusi yeri vardır. Buna xalq arasında üskü (tonqal) və ya ocaq çərşənbəsi də deyirlər. Bu çərşənbə qədim insanların Günəşə, oda inamı ilə bağlıdır. Həmin gün insanlar tonqal qalayır, alovun üzərindən tullanmaqla daxildə olan bütün çirkabı və azar-bezarları yandırırlar. Odun, tonqalın yandırılması yazın gəlişi ilə havaların qızmasının əsas göstəricisidir və istilik mənasını ifadə edir.

Bu çərşənbəyə "ikinci çərşənbə", "xəbərçi çərşənbə", "üskü çərşənbə" də deyilir və doğru çərşənbələrdən sayıldığından "doğru üskü" də adlandırılır. "Üskü" od, günəş haləsi (haqlqası) mənasındadır. Ayrı-ayrı bölgələrdə "Üzgü çərşənbə", "Adlı çərşənbə" kimi də adlandırır, odu ruhi təmizlik, sağlamlıq və gözəllik rəmzi sayırlar. Od çərşənbəsi eyni zamanda yeni həyatın, istiliyin gəlişini simvolizə edir. Od türkün təfəkküründə, düşüncəsində müqəddəslik rəmzi kimi yaşayır. Gözəl alqışlar və bəd qarğışlar da odla bağlıdır. Odla bağlı deyimlər və qənaətlər də maraqlıdır:

Ocağı dağıtmazlar.

Ocaq dağıdanın ocağı dağılar.

Ocağa su atmazlar.

Ocaq yanında səslənirsə, demək, kimsə sözünü danışır.

Od inamdandır.

Odla oynayan odsuz qalar.

Odu söyən qara günə qalar.

And, qəsəm, dua (alqış), bəddua (qarğış) və sair nümunələr odun

müqəddəsliyini ifadə edir:

Ocağa and olsun!

Ocağın bərəkətli olsun!

Ocağın sönməsin!

Ocağın qaralmasın!

Ocağın qazan görməsin

Od-ocağa həsrət qalasan!

Torpaq çərşənbəsi İlaxır çərşənbədir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində, İlaxır çərşənbə daha təmtəraqlı keçirilir. İlaxır çərşənbə həm də Dədə-Baba günü sayılır, insanlar ruhları şad etmək üçün yaxınlarının qəbirlərinin üzərində şam yandırır, ocaqlarını boş qoymurlar, yəni isti xörəklər hazırlayırlar. Guya ölülər bu yeməklərin qoxusunu hiss edib, övladlarından arxayın yatırlar.

İlaxır çərşənbə həyətlərdə tonqal qalanması ilə də yadda qalır. Ailə üzvlərinin hamısı tonqalın üzərindən atılır, arzularını, niyyətlərini deyirlər. Tonqal, yəni Od Sudan sonra ikinci paklıq simvolu, rəmzi sayılır. Od da, Su da insanı və bütün əşyaları təmizə çıxarır.

Qədim dövrlərdə İlaxır çərşənbə günündə Danatma mərasimi keçirilərdi. Danatma mərasimində tonqal qalanar, onun ətrafında kollektiv şəkildə, yəni oğlanlı-qızlı Alın - Günəşin şərəfinə Allı (Yallı) rəqsi təşkil olunardı.

Qədim türklərin inamına görə, xaç Günəş şüasının suda əksidir və Günəşə baxanda da bu xaçı görmək olur. Başqa inanca görə, Alın simvolu Qurddur. Qurdun türk xalqları arasında mifoloji keyfiyyəti bu inamlardan doğur.

Yenə qədim inanclara görə, Keçi Yazın rəmzidir. Kosa isə Qışın simvoludur. Boz ay Kosa ilə Keçinin mübarizəsi üzərində qurulur, sonda Keçi qalib gəlir. Keçəl Kosa isə ikicanlıdır, yəni onun bətnində qışla yazın mübarizəsi gedir. Nəticədə, Kosa ölür, Yaz dünyaya gəlir.

Keçi Güney Azərbaycanda və Muğanda Təkə kimi təsəvvür olunur. Buna görə də Novruz bayramı ərəfəsində "Kosa-Kosa" oyunu ilə yanaşı, "Təkəoynadan" da meydan sulayır. Şal sallama, qapıpusma, paytoplama və müxtəlif əyləncəli yarışlar bu oyunlardan yadigar qalıb.

Beləliklə, sərtliyi ilə fərqlənən Kiçik Çillə zəngin təqvim mərhələlərinə bölünür. Fevral ayının birinci ongünlüyündən etibarən Kiçik Çillə öz hökmünü göstərməyə başlayır. Qışın ikinci mərhələsi sayılan bu dövrdə hava Böyük Çilləyə nisbətən çox soyuq keçir. Böyük və Kiçik çillələr elin yaddaşında iki qardaş, iki bacı kimi təsvir edilsələr də, bir-birinə qarşı qoyulur. Böyük Çillə yumşaq təbiətlidir, Kiçik Çillə onun əksinə olaraq sərt, ərköyün təbiətli obrazdır.

Kiçik Çillə Novruz çərşənbələrinin başlandığı dönəmdir. Novruz çərşənbələrinin sayı yeddidir. Bunun üçü "Oğru çərşənbə" adlanır və Kiçik Çilləyə düşür. Oğru çərşənbələrdə torpağa oğru buğ gəlir. Bölgələrdə yalançı buğ adlanan bu təqvimlə bağlı mifik təsəvvürə görə, həmin dövrdə torpaq oğrunca yazın nəfəsini hiss edir. Kiçik çillədən sonra Boz ay gəlir. Boz ayın çərşənbələri "Doğru çərşənbələr" adlanır və paradiqmatik təsəvvürlərə görə, bu dönəmdə torpağa doğru buğ gəlir, torpağı, torpağın köksündəki bitki örtüyünü oyadır. Bunlar çilləbeçələr, cəmlələr də adlanır. Hər çərşənbənin meteoroloji xüsusiyyəti var. Əzəl, müjdəçi, gül və axır çərşənbə müxtəlif ayin və mərasimlərlə yadda qalır. Çillələrin digər adları isə fəlsəfi mahiyyət daşıyır: yel, su, torpaq və od! İlaxır çərşənbələrdə tonqallar qalanır, lopalar atılır, bayram süfrələri açılır. Qulaq falı, üzüksalma, oddan və sudan tullanma, ata-baba ruhunu yad etmə və sair folklor tədbirləri çərşənbələri rövnəqləndirir və onların mifoloji mahiyyətini artırır.

Novruzdan öncəki çərşəndə daha təmtəraqlı şəkildə qeyd olunur. Həyətlərdə tonqal qalanır, evlərdə və yaxın adamların qəbirlərinin üzərində şam yandırılır. Qəbirlərin üzərində şam yandırma ata-baba gününün atributlarından biridir. Ata-babaya ad elənmiş şamlar İlaxır çərşənbəsinin bayram süfrəsi ətrafında da yandırılır. Qohumlar yad edilir, adamlar bir-birinin evinə gedir, həyətindən keçir, bir-birlərinin bayramlarını təbrik edirlər. Küsülülərin barışması bu bayramın humanist tərəfini nümayiş etdirir.

Novruz bayramı ərəfəsində "Qodu-Qodu" (Qodu xan) oyununu icra edirlər. Mifik təfəkkürə görə Qodu ağlayanda yağış yağır, güləndə gün çıxır. Aramsız yağan yağışı kəsmək üçün insanlar Qoduya müraciət edir, onun şərəfinə nəğmələr oxuyurlar.

Folklorşünas M.H.Təhmasib Novruzu nəinki islamdan, hətta atəşpərəstlikdən öncəki dini-mifoloji təsəvvürlərlə əlaqələndirir. Bu da Tanrıçılıq ideyaları ilə bağlıdır. Məsələn, bölgələrdə geniş yayılmış bir ənənə olmuşdur. Adamlar İlaxır çərşənbədə hündür bir təpənin üzərinə qalxıb Günəşin doğmasını gözlərmişlər. Bu mərasim Danatma adlanarmış və Dan Tanrıya inamla bağlı olmuşdur. Bu mərasimin qalıqları İlaxır çərşənbələrdə çiləçıxarma şəklində indi də yaşayır. Bir yerə toplaşan uşaqlar, gənclər, əksər hallarda isə qızlar bütün gecəni yatmır, səhəri dirigözlü açırlar. Sübh tezdən, Dan yeri ağaranda çay sahilinə, çay olmayan yerlərdə isə bulaq başına gedirlər. Su işığın əksini yaşadır. Danatma mərasiminin paradiqmatik təsəvvür sistemi yetərincə araşdırılmayıb.

Novruz mifoloji köklərinin dərinliyi ilə seçilir. Belə ki, Novruz təkcə Yaz bayramı kimi qeyd olunmur, o vahid təqvim dövriyyəsinin tərkib hissəsi kimi özünü göstərir.

Dəyirmanda dən oldu,

Kef-damağı şən oldu.

Novruz bayramı gəldi,

Gecə-gündüz tən oldu.

Beləliklə, Novruzun mifoloji kökləri xalqın həyat tərzi, təsərrüfatı və yaşamı ilə bağlıdır. Buna görə də Novruz bayramı ən maraqlı əyləncələrlə yadda qalır. Kosa, Keçəl, Təkə və onların təmsil etdikləri mifik təfəkkür xalqın minilliklər boyu yaratdığı inanclar sisteminin tərkib hissəsidir. Xalq təqvimi müşahidələr, əlamətlər, gümanlar, inanclar və proqnozlar üzərində qurulur. Xalq meteoroloqlarının proqnozları əsasən, əlamətlər və müşahidələrə əsaslanır.

Qış fəslində gecə və gündüz havanın necə keçməsi kimi əlamətlər ilin ümumi vəziyyəti haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Müşahidələrə görə, qış fəslində gecələr ayaz, gündüzlər dumanlı, buludlu keçərsə, bu, ilin yaxşı keçməyəcəyinə işarədir. Qışda gündüzlərin ayaz, gecələrin buludlu, dumanlı keçməsi ilin xoş keçib, insanlar üçün faydalı olacağı kimi yozulur. Qışa çətinlik dövrü kimi baxılır, amma bu fəsil həm də əyləncəli olur, nağıl, aşıq məclisləri, toxuculuq işləri və ağaclara qulluq göstərilməsi ilə də yadda qalır.

Novruz mərasimlərindən sonra adamların təsərrüfat fəaliyyətində canlanma başlayır. Novruz həm də qışın təqvimi dönəmlərini arxada qoyur, yaz-əkin işlərinin başlanmasına rəvac verir. Buna görə də Yaz bayramı olan Novruz illər keçdikcə daha da zənginləşmiş, özündə milli fəlsəfi dəyərləri qoruyub saxlayan bir təqvim bayramına çevrilmişdir.

Yekun olaraq, bu qərara gəlmək mümkündür ki, Şərq ölkələrində müxtəlif təqvim sistemlərinin və əsasən də Ayın dövriyyəsi ilə bağlı təqvim sisteminin əsas götürülməsinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı Günəş təqviminə uyğun xalq meteorologiyası yaradıb və onun dəqiqliyinə inanıb.

Bilal ALARLI HÜSEYNOV

ADPU Cəlilabad filialının müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2023.- 24 fevral.-S.12.