Kosmik səyyah Xıdır Nəbi

YAZQABAĞI EL BAYRAMIMIZIN SİRLİ QATLARINA BAŞ VURMAQ CƏHDİ

Qədim tarixə malik olan və türk elləri arasında geniş yayılan bayramlarımızdan biri də Xıdır Nəbi, Xızr Nəbi və ya Xızr İlyas (bəzi yerlərdə Xıdır Elləz) adlandırılan mərasimdir. Əfsanələrə görə, Xıdır və ya Xızr dirilik suyu içmiş peyğəmbərin adıdır ("nəbi", "ənbiya" ifadələri elə peyğəmbər deməkdir). Xızr - dürüst insanların köməkçisi, dara düşənlərin xilaskarı olmaqla bərabər, suyun, külək və havanın himayəçisi, bir sözlə, təbiətin sahibi, yəni el-obaya bolluq-bərəkət verən şəxsdir.

Xıdır Nəbi bayramı fevralın ilk ongünlüyünün bitməsi zamanı, kiçik çillənin (böyük çillə dekabrın 22-dən yanvarın 31-dək, kiçik çillə isə fevralın 1-dən 20-dək davam edir) ortalarında keçirilir. Novruzla bağlı əlamətdar günlərdə olduğu kimi, Xıdır Nəbi bayramının da qapı-qapı gəzib, bayramlaşaraq, ailələri şənləndirən və bunun üçün ənam toplayan personajları var. Əslində, elə onlar da ayrı-ayrı bölgələrə xas olan əlavə edilmiş obrazları istisna etsək, Novruzdakılarla identikdirlər.

Deməliyik ki, Xıdır Nəbi Azərbaycanın bir sıra bölgələri üçün artıq unudulmuş bayram halına gəlsə də, yəni çox vaxt mərasimsiz, yalnız tarixi yada salınmaqla ötüşsə də, bəzi ərazilərimizdə, eləcə də ənənələrə sadiq ailələrdə öz sayğılı mövqeyini qoruya bilib.

Əlbəttə, yaz müğdəçiliyi ilə yanaşı, daha çox ruhi mətləblərlə bağlı olan "Xızrın gəlişinin" əlamətdar gün kimi qeyd edilməsi arealının kiçilməsi təəssüf doğurmaya bilməz.

"Halbuki Xızr-Xıdır qədim türk mifoloji təsəvvür və inamlarında ən geniş yayılmış və ən hörmətli obrazlardandır. Darda qalanların dadına yetən, sevgiləri qovuşduran, bağlı qapıları açan, ən ağır yaralara məlhəm qoyan, qeyb aləmini bilən Xıdır Tanrının elçisidir. Xıdırın atı Yel atıdır. Küləklərin əsməsi, amma onun nəsə doğma yel kimi duyulması Xızrın gəlişindən xəbər verir. İnsanlar Xıdır Nəbi yoldadır - deyib, sevinərlər", -deyə AMEA Gəncə Bölməsinin Humanitar Tədqiqatlar İnstitutunun Folklor şöbəsinin rəhbəri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ruziyə Quliyeva bildirir.

Həmsöhbətimiz qeyd edir ki, bu gəliş münasibətilə ev-eşik səliqəyə salınar, buğda qovrular, bu qovurqa üyüdülər, qovut halına gətirilər. Ələnmiş qovut unu məcməyiyə tökülər, üzü hamarlanar.

"Yerə döşənmiş təzə xalça üzərinə qırmızı süfrə salınar, qovut məcməyisi onun üstünə qoyular. Hamı qapısı açıq qoyulan həmin otağı tərk edər. Səhər açılanda ağsaqqallar həmin otağa girərdilər, görərdilər ki, Xızrın atının nal izi, yaxud özünün barmaq izi, hətta qamçısının izi qovutun üstünə düşüb. Hamı gəlib izi seyr edər, niyyət tutar, salavat çevirər, xeyir-dua verərdilər. Məhz bu qovut bayram süfrəsinin ən əziz nemətidir. Şirinləşdirilmiş qovut nəzir kimi qəbul edilərdi", - deyə R.Quliyeva adətlərimizi xatırladır.

Gəncə yaxınlığındakı Quşqara kəndində məskunlaşmış kəlbəcərli soydaşlarımızın sayəsində Xıdır Nəbi bayramını seyr edərkən, onun personajlarının həm deyək ki, axır çərşənbə obrazları ilə oxşarlığını, həm də fərqli cəhətlərinin şahidi olduq. Quşaradakı Xıdır Nəbi bayramının təşəbbüskar və təşkilatçılarından biri olan dostumuz Cəmşid Quliyev ən qədim türk Tenqriçilik (Tanrıçılıq) mədəniyyətinin, eləcə də "Veda" mətnlərinin araşdırmaçılarındandır. Əvvəlcə, onun elə həmin personajların necə deyərlər, əsl-nəcabəti haqqında dediyi maraqlı fikirləri dinləyək.

"Xıdır Nəbi mərasimlərindəki kosa bizim ənənəvi obrazda tanıdığımız, televiziyalardan da izləyə bildiyimiz kosadan bir qədər fərqlənir. Onun qəribə bir papağı, daha doğrusu, baş və üzü tam qapayan maskası var. Maraqlıdır ki, bu papaq-maska buynuzludur. Seyrək saqqalı və nazik bığı olan kosanın böyründə onun "həyat yoldaşı" da "hərlənir" və o, bəxşiş üçün çox qözləyən "əri" buna dözməyib "özündən gedəndə" başına-dizinə döyərək "ağlayır". Amma ev yiyələri kosanın payını verən kimi, kosa da "dirilir" və "arvadı" ilə ümumi rəqsə qoşulur. Xıdır Nəbi mərasimindəki keçəl də fərqlidir. Onu keçəl kimi göstərən maska isə ağ yox, qaradır və üzə yapışır. Bu qara sifətli, ağ qaşlı və bığlı personaj "qarahindu" adlanır", - deyə Cəmşid Quliyev qeyd edir.

Amma həmsöhbətimiz bu personajların haradan gəlmələrinin, ən əsası isə Xızrın kimliyinin müəyyənləşdirilməsinin açarı üçün əvvəlcə qədim mədəniyyətdən xəbər verən "Veda"lar haqda da zəruri izahlara ehtiyac olduğunu bildirir. "Veda"lar və vedaşünaslıq haqda geniş bilgilərə baş vurmuş dostumuz qeyd edir ki, adı bilik mənası verən "Veda" kitabları dünya alimlərinin əksərən yanlış yozumları səbəbindən qədim hind inanclarının toplusu kimi qəbul edilsə də, əslində, onlar özündə kainat, insan cəmiyyəti və mənəvi nizam qanunlarını açan yüksək ruhi bilgilərdir və bizim, yəni türk xalqlarının tenqriçilik mədəniyyətinin məhsuludur. Həmsöhbətimiz elə "Veda"ların özlərinin mətnlərində bu fikirlərin sübutunu tapmağın mümkünlüyünü bildirir. Bütün bu məsələlərin aydın olması üçün C.Quliyev bizə kifayət qədər ətraflı məlumat çatdırır.

"İlk yazılı veda mətnləri 5000-5500 il bundan qabağa təsadüf edir. Müasir insanlar vedanı əsasən Hindistana aid edirlər, amma vedalar özləri heç də belə demirlər. Məsələ ondadır ki, Veda sivilizasiyasının mənsub olduğu xalqı müasir araşdırmaçılar Arilər adlandırırlar, Vedalar özləri isə ariləri bir millət, yaxud irq yox, bir mədəniyyət daşıyıcısı kimi təqdim edirlər. Ariya - armış, ərmiş, yəni irəli getmiş ifadəsindən qaynaqlanan bir sözdür, bir növ elita, cəmiyyətin say-seçmələri deməkdir. Bizim türk xalqlarına aid yazılarda rast gəlinən "ərən" sözü "ari"nin sonrakı türk transformasiyasıdır. Yəni türklər özlərini ari hesab edir, bir-birinə ərən deyirlər. Türknamələrin əksəriyyəti bu sözlə doludur. Vedalara görə yüksək mədəniyyətin tələblərinə cavab verə bilən, onu yaşadan, dərin intellektə sahib olan hər bir kəs aridir. Özü də ariliyin bu tərifi sonralar Hindistanda tətbiq edilmiş kastalar nizamı ilə də ziddiyyət təşkil edir axı. Baxın, kastalar üzrə insanlar dörd kateqoriyaya ayrılır: alimlər, inzibatçılar (hökmdarlar da bura aiddir), ticarət-təsərrüfat sahibləri və qara fəhlələr. Orda qəbul etdilər ki, hər bir sinfin statusu nəslən ötürülür. Yəni alimin oğlu alim, hökmdar oglu hökmdar, qara fəhlənin övladı da yalnız qara fəhlə olacaq. Amma vedaları araşdıranda tamamilə fərqli yanaşma görürsən. Yəni hər şey insanın yetişməsinə, yüksək mərifətə-mədəniyyətə qovuşmasına, mənəvi ruha yiyələnib ari ola bilməsinə doğru getməlidir! "Veda" ifadəsi sanksrit dilində bilik deməkdir. Amma bilikdən biliyə də fərq var. Biliklər kateqoriyalara bölünür - adi informasiya, maddi informasiya və nəhayət, transsendental (hədləri aşmış) informasiya. Özü də informasiyanı bilmək hələ bilik hesab olunmur. Bilikləri mənimsəyib, onu həyata, hər bir şeyə, aləmə tətbiq edən adam biliklidir. Bu biliklərin toplumu da "Veda" adlandırılır", - deyə C.Quliyev izah edir.

Həmsöhbətimiz bu cür müfəssəl şərhdən sonra artıq konkret mövzumuz olan Xıdır Nəbiyə qayıtmağın vaxtı çatdığını bildirir.

"Bizim Xızr kimi tanıdığımız varlıq "Veda"larda haqqında çox söhbət gedən, daha geniş təsvirlərlə təqdim olunan, xüsusi bir mövqeyə malik qəhrəmandır. Onun veda adı Devarişi Naradadır (Deva - mələk, rişi - müdrik deməkdir, yəni mələklərin müdriki Narada). O, kainatda yeganə şəxsiyyətdir ki, maddi dünya sakini olsa da, ruhi dünyaya istədiyi vaxt gedib-gələ bilir. Mələklər kimi adlandırdığımız səma sakinlərini "Veda"larda "deva"lar adlandırırlar. Onlar müxtəlif planetlərdə yaşayırlar, həmin planetlərin idarəçiliyini tanrı onlara tapşırır. Devarişi Narada, yəni Xızr Nəbi bir növ, dərviş-səyyahdır (elə bizdəki "dərviş" sözü də "devarişi"nin dəyişmiş formasıdır), o dünyadan bu dünyaya, o planetdən bu planetə, maddi dünyadan ruhi dünyaya, o cümlədən, yer üzünə də gələ bilir. O, yalnız yüksək ruhi səviyyəyə çatmış şəxslərlə görüşüb ünsiyyət qurur. Xızr tanrıya daha yaxın olduğu üçün, onun xoş xəbərlərini gətirəndir. Təbiətin təzələnməsini də o müjdələyir", - deyə C.Quliyev bildirir.

Həmsöhbətimiz Xıdır Nəbi bayramının personajlarının dünyanın müxtəlif coğrafiyalarından gəldiyi qənaətindədir. O, "qarahindu"nun bu mərasimdə peyda olmasını "Veda"ların sonrakı dövrlərdə daha çox Hindistanda necə deyərlər, "məskən salması" ilə bağlayır. O ki, qaldı kosaya...

"Kosa - saqqalı seyrək, gözü qıyıq bir obrazdır. Özü də zirək, bir növ, hər şeydən qazanc əldə edə bilən birisidir. Müasir dünyada tanıdığımız irqlərdən monqoloidlərə uyğundur. Bu irqə məxsus olanları qədim vedalar kasa, kasalar, Çin ərazisini isə Kasadeşa adlandırır. Beləlilə, güman etmək olar ki, Xıdır Nəbi tamaşalarında bir çox xalqların nümayəndələri, öz milli xüsusiyyətləri ilə təmsil olunublarmış. Sadəcə, görünür, zamanın axarında onlar xeyli ixtisara düşüb və bu günümüzə onların hamısı gəlib-çıxa bilməyib", deyə o bildirir.

Həmsöhbətimizin "Veda"larla bağlı maraq doğura bilən digər fikirlərini də bölüşür.

"Mən "Veda"ların dərindən öyrənməyə çalışıram. Bu mövzuda mühazirələr və seminarlarda olmuşam. Bu tədbirlərdə hətta hindistanlı müasir veda biliciləri da qeyd edirlər ki, qədim dünyada qarmaqarışıqlıq dövrü gələn kimi, yüksək mədəniyyət və nizam daşıyıcıları olan arilər indiki Türkmənistan ərazisindəki Tanrı dağına çəkilərək, yaradılış və ruhi təkamül haqda bilgiləri, yəni "Veda"ları yaymaq üçün həmin dağdan bir neçə istiqamətə hərəkət etdilər. Bu istiqamətlər Hindistan, Xəzərin alt səmti ilə Cənubi Azərbaycan və Xəzərin yuxarı sahili ilə Yunanıstana doğru olub. Hindistan məsələsi aydındır, alt Xəzər istiqamətilə Zərdüştilik kimi anlanılan inanc, üst-Xəzər - Yunanıstan səmtində isə antik mədəniyyət təşəkkül tapıb. Yeri gəlmişkən, oradakı "aristokrat" sözünün arilərin mədəniyyətinə işarə olduğunu duymaq heç də çətin deyil", - deyə C.Quliyev qeyd edir.

Söhbətlərimizdən o da aydın oldu ki, son dövrlərdə azərbaycanlı alimlər də bu yöndə qiymətli tədqiqatlara imza atıblar. Məsələn, ABŞ-da yaşayan alimimiz, bu ölkədə və vətənimizdə türkün bilinməyən tarixinə dair onlarla kitab müəllifi Tariyel Azərtürk qədim gil lövhələr salnamələrinin türk dilində olduğunun sübutuna dair qiymətli tədqiqatlar aparıb. O, şumer və akkad gil mətnlərinin türk xalqlarına aid olması ilə bərabər, oradakı təsvirlərin də elmi izahını verir, lövhələrdəki mətnlərin onun yanındakı təsvirlərlə səsləşdiyini şərh edir və bəzi Avropa alimlərinin bu yöndə qondarma iddialarını təkzib edir.

Sonda bizə o fikri demək qalır ki, Xıdır Nəbiyə həsr etdiyimiz bu yazı onun dünyalararası səyyah xüsusiyyətinə daha bir işarə kimi, görün, bizi haralara aparıb çıxartdı!

Zakir MURADOV

525-ci qəzet.- 2023.- 25 fevral.- S.21.