Müasir Vyanaya və Avstriyanın zəngin tarixinə səyahət

(əvvəli və ardı var)

Konstantinopolun türklər tərəfindən işğal olunduğu ildə Avropada digər böyük hadisə baş verdi, İngiltərə ilə Fransa arasındakı Yüzillik müharibə başa çatdı. Fransa öz ərazisini işğaldan azad etdikdən və güclü dövlətə çevrildikdən sonra Avropa problemlərinin həllində mühüm rol oynamaq imkanı qazandı.

AEIOU - Avstriya bütün dünyanı idarə etməlidir

1451-ci ildə Stiriya hökmdarı V Fridrix, o, 1440-cı ildən həm də Almaniyanın III Fridrix adı altında olan seçilmiş kralı idi, Romaya getdi ki, orada 1452-ci ildə ilk Habsburqa çevrilməklə və həm də axırıncı alman kralı kimi, Romada papa tərəfindən imperator kimi taclansın. III Fridrixlə 1806-cı ilə kimi Habsburqların imperial ofisə inhisarı başlandı (yalnız 1742-45-ci illər istisna olmaqla) və sülalə siyasətçiləri öz uğurlarını kainat monarxiyası yaratmağa gətirib çıxarmaq üçün istifadə etməli idilər.

III Fridrix bankrotluğa yaxın olanda və özünün kiçik ərazisi ilə belə, təəssürat yaradan mərasimləri ilə imperial titulunu əldə edə bilmişdi. Habsburqlar de facto Müqəddəs Roma imperiyasının işlərini aparırdı, de yure isə Bohemiya və Macarıstanın da işləri onların üzərində idi.

Habsburqların dünya hakimiyyətinə yiyələnməyə yüksəlməsi, beləliklə, imperial və ilahi hakimiyyətə olan bir iddia ilə başlamaqla, siyasi reallığa çevrildi. Üç əsrdən artıq müddətdə, 1740-cı ildə Mariya Terezanın taxt-taca qalxmasına qədər Habsburqlar hökmranlıq etmək üçün öz ilahi hüquqlarını reallaşdırmağa çalışırdılar. Onlar hakimiyyətləri altında olan kiçik ərazilərlə kifayətlənməyib, bütöv sivilizasiyalanmış (xristianlığa məxsus) dünya üzərində məhz Allah tərəfindən seçilmiş ağalıq edən bir sülalə olduqlarını sübut etməyə cəhd göstərir və buna nail olurdular da. Onlar bunu özlərinin xüsusi ilahi vəzifəsi, müqəddəs borcları kimi qəbul edirdilər. III Fridrix öz imperial tacını qəbul edəndə, bunu özünün icad etdiyi məşhur formula olan AEIOU ilə ifadə etmişdi. Alman dilində bu, "Alles erdreich ist Österreich unterthan" demək idi. Latın dilindən tərcümədən istifadə etdikdə, "Avstriya bütün dünyanı idarə etməlidir" və ya "Bütün dünya Avstriyaya məxsusdur" kimi səslənir.

III Fridrix öz imperial ofisinə sevinc hissləri bəsləyirdi, lakin o, özü olduqca zəif bir monarx idi. Onun hakimiyyətinin ilk 20 ili ərzində o, öz qardaşı VI Albertinin, bir macar generalının və çex liberalının kölgəsində qalmışdı. Bu dövrdə o, öz passivliyinə baxmayaraq, hakimiyyətin başlıca mənbəyi idi, Bohemiyanın və Macarıstanın kralı adlanmaqla, həm də Avstriya hersoqu idi. Hakimiyyətdə olması müddəti Qədim Roma imperatoru Avqustunkindən də uzun olmuşdu

Bizans 1453-cü ildə yıxılanda türklər Macarıstana doğru irəlilədilər, Avstriya da gələcəkdə hücuma məruz qala bilərdi. III Fridrix həm də Burqundiya ilə sülalə nikahına girdi, bu, Habsburqlar üçün nəhəng uduş idi. Burqundiyanın dəstəyi ilə onun öz oğlu Maksimilianın Fransa kralı Şarlın yeganə qızı Mariyaya evlənməsi barədə danışıqlar apardı və onlar nişanlandılar. Maksimilian Mariyaya evlənməklə Habsburqlar ən böyük sülaləyə çevrilmək yoluna düşdülər.

Burqundiya kralının ərazilərinə gəldikdə, onlara Niderlandlar, Belçika, Lüksemburq və həmçinin Fransanın şimali-şərqi daxil idi. Ümumiyyətlə, nikahların hesabına Avstriyanın tərkibinə Macarıstan, Xorvatiya və Bohemiya daxil olmuşdu.

Maksimilian de fakto imperatora və fə

rasətli hökmdara çevrildi, atasının ilahi hüquqa sahib olmaq barədəki təbliğatından sülalə üçün istifadə etdi. O, enerjili olmaqla yanaşı, buna görə onu "alman Herkulesi" adlandırırdılar, təbliğata da böyük fikir verirdi. O, ölkəsində çıxdığı səfərləri qravyuralarda təsvir etdirib, yaydırırdı. Bu sahədə kitab çapının icadı da ona yaxşı köməklik göstərmişdi. Həm də nikah vasitəsilə Habsburqların təsirini genişləndirmək işində böyük ustalıq göstərirdi. Buna görə çox vaxt bu sitat dilə gətirilirdi ki, xoşbəxt Avstriya bu ittifaqlara girir. "Avstriya, nikaha gir" şüarı da çox yayılmışdı. Maksimilianın iki nikah ittifaqı, İspaniyanın Kastiliya evi ilə də yaxın münasibəti reallaşdırdı. Bu, Habsburqlara İspaniyanın, Yeni Dünyanın böyük ərazilərinin, İtaliyanın çox hissəsinin və həmçinin başqa nikah ittifaqı ilə Mərkəzi Avropanın əksəriyyətinin, obrazlı desək, anbarına girməyə imkan verdi. Nikahın strategiya kimi Habsburqların uğuruna xidmət etməsi, onun sirrinin yalnız bir hissəsi idi. Onlar öz hökmranlıq hüquqlarını təkcə təbliğat və mərasimlərlə deyil, həm də döyüş səhnələrində həyata keçirirdilər.

İspaniyada yaranan vəziyyət də elə bil ki, Habsburqların xeyrinə dəyişmişdi. İspaniya bir az əvvəl tam xristian dövlətinə çevrilmişdi, buna isə az qala yeddi əsrdən artıq vaxt sərf olunmuşdu. Ərəblərin İspaniyanı VIII əsrdəki (711-ci il) işğalından 7 il sonra xristian ispan əhalisi işğalçılara qarşı Rekonkista adlanan mübarizəyə qalxdı, bu söz "geri almaq" mənasını verir. XIII əsrin başlanğıcından isə bu mübarizə daha uğurlu gedirdi, əsrin ortalarından isə ərəblərin əlində, malik olduqları nəhəng ərazidən yalnız Qranada əmirliyi qalmışdı. İspaniya kralı Ferdinandın və onun arvadı, birgə hökmdarlıq edən kraliça İzabellanın səyi nəticəsində Qranada da 1492- ci ildə xristianların əlinə keçdi və əsrlər ərzində inkişaf etmiş "əl- Əndəlus" sivilizasiyası süqut etdi. Ərəblərin Pireney yarımadasından qovulması isə əksinə, ispan Rekonkistası üçün olduqca böyük qələbə idi, çünki yad işğalçılardan öz ərazilərini azad etmişdi. Bu hadisə xristianlığın, həmçinin əsrlər ərzindəki mübarizənin son zəfərinə nail olmuş, bununla həm də din qarşısında da nəhəng xidmət göstərmiş kralın və kraliçanın böyük sevincinə səbəb olmaya bilməzdi.

Həmin ili, bir neçə ay sonra (1492-ci ilin oktyabrında) kraliça İzabella üçün daha böyük hadisə baş verdi, onun bilavasitə maddi himayəsi altında Hindistanı kəşf etmək və ona dəniz yolu açmaq üçün Atlantik okeanının qərbinə səyahət edən Xristofor Kolumb bu vaxtadək məlum olmayan yeni torpaqları kəşf etdi. Əslində kraliça İzabella bu mühüm layihəyə sponsorluq etməklə, siyasi və elmi fədəkarlıq göstərmişdi. Sonralar məlum oldu ki, Kolumbun güman etdiyi kimi, bu ərazilər heç də Hindistan deyil, Yeni Dünya imiş. Kolumb kəşfin həqiqi müəllifi idi, lakin bu riskli əməliyyatın xeyir-duasını məhz kraliça İzabella vermiş, onun baş tutmasında möhkəm iradə və əsl uzaqgörənlik göstərmişdi. Amerika qitəsinin uğurlu kəşfində Kolumbla yanaşı, kraliça İzabellanın göstərdiyi xidmətlər də danılmazdır.

Yuxarı Reyndəki mürəkkəb hakimiyyət əlaqələri ilə Habsburqlar Burqundiya irsinə də yiyələndilər. Hətta İtaliyada əldə etdiyi qohumluq əlaqəsi tarazlıq hesabına İspaniya irsinə də sahib olmağa aparıb çıxardı. Maksimilian və Ferdinand Araqonlu (o, arvadı İzabella Kastiliyalı ilə birlikdə iki xırda dövlətdən yaranan ilk, rüşeym şəklində olan mərkəzləşmiş İspaniya dövlətinin həmkralı idi) arasında danışıqlar nikah ittifaqının yaranmasına səbəb oldu. Maksimilianın oğlu Qəşəng Filipp Ferdinandın və İzabellanın qızı, şahzadə Xuanaya evləndi. Maksimilianın qızı Marqaret isə bir il sonra, 1497-ci ildə İspan infantı Xuana ərə getdi. Həmin ildə Xuanın ölməsi Filippi və Xuananı İspaniya torpaqlarının şəriki etdi. Ferdinandın və İzabellanın kiçik qızları Katerina Araqonlu sonralar İngitərə kralı VIII Henrinin arvadı olmuşdu. 1506-cı ildə Filipp öləndə, onun dul arvadı Xuananın əsəbləri ağır dərdə görə pozuldu və onun dəli olması elan edildi. Onların oğlu Karl Gentli (o, 1500-cü ildə Belçikanın həmin şəhərində anadan olmuşdu) yaranmış şəraitdə İspaniya torpaqlarının yeganə varisliyinə sahib oldu. Bu, Habsburq hakimiyyətində nəhəng yüksəliş əldə etməyə imkan verdi.

Maksimilian fransız təhlükəsinə qarşı imperiyanı səfərbər etməyə çalışırdı və ilk alman monarxlarından biri idi ki, yalnız alman milli kartı ilə oynayırdı. O, 1519-cu ildə öldü. Öz nəvəsi Karlı ancaq hələ alman kralı seçdirməyi bacarmamışdı, lakin sülalə imkanları ilə varis kimi ona daha çox "sursat" qoyub getmişdi. Onun İspaniya ilə, həmçinin Mərkəzi Avropadakı nikah ittifaqları Habsburqların taleyini sonrakı dörd əsr ərzində uğurlu qaydada müəyyən etməyə qadir etdi. Maksimilian öz ölümünə də hazır idi, səfərə çıxanda özü ilə tabutunu da götürürdü.

Maksimilianın varisi Karl həm də Burqundiya hersoqu və Kastiliya kralı oldu. Ferdinand Araqonlu 1516-cı ildə öləndə isə bütün İspaniyanın kralı oldu, bu vəzifəsinə görə I Karl adlanırdı. Maksimilianın ölümündən sonra və özünün iri məbləğdə rüşvət verməsi hesabına Karl 1519-cu ildə yekdilliklə alman kralı seçilməklə, yalnız 1520-ci ildə İspaniyadan Aaxenə (bu şəhər vaxtilə Qərb imperatoru Böyük Karlın paytaxtı olmuşdu) səfər etdi ki, taclansın. Maksimilian həm də nəvəsi Ferdinandı 1515-ci ildə Macarıstanın və Xorvatiyanın kralı etmişdi.

İspaniyadan, Burqundiya torpaqlarından və irsi Avstriya torpaqlarından başqa, Karl həmçinin Araqon irsi hesabına İtaliyadakı və Aralıq dənizindəki geniş ərazilərin hökmdarı idi. Okeanın o tərəfində isə İspaniya artıq Karib ölkələrində müstəmləkələrə malik idi və Ernan Kortes 1519-cu ilin fevralında Mərkəzi Amerikada sahilə çıxaraq, Attsek paytaxtı Mexikonu zəbt etmişdi. 1532-ci ildə bunun ardınca Fransisko Pisarro tərəfindən Peru işğal edilmişdi. Bu torpaqlar, xüsusən Peru zəngin gümüş yataqlarına malik idi. Müqəddəs Roma imperiyasında Karl təkcə kral deyildi, həm də (seçilmiş) imperator idi, bu vəzifəsinə görə o, V Karl adlanırdı.

Habsburqların ərazi mülkiyyəti o qədər nəhəng görünürdü ki, kainat monarxiyası barədə III Fridrixin vaxtilə mümkün olmayan AEIOU ideyası bu vaxt həll edilməyə yaxın olan kimi görünürdü. Bütün birləşmiş Xristian aləmi bir skipetr altında kainat monarxiyası cığırında idarə olunmalı idi. "Plus ultra" - "Daha uzağa getmək" şüarı ilə isə elə görünürdü ki, Karlın həmin vəzifəni həyata keçirməsi üçün bu, etibarlı qaydada seçilmiş bir cığırdır.

Kainat monarxiyası iddiası həm də heç vaxt reallığı ilə seçilən bir məqsəd olmamışdı. Fransa kralı I Fransisk həmçinin xeyli ambisiyalara malik idi və daxili kommunikasiya xətlərini inkişaf etdirmək sahəsində bəzi irəliləyişlər etmişdi, həm də səmərəli icra hakimiyyəti qurmuşdu. Baxmayaraq ki, o, 1525-ci ildə İtaliyadakı Paviyada ispanlara əsir düşmüşdü, lakin iki il sonra azad olub, vətəninə qayıtdıqdan sonra yenə də eyni fəallıq göstərməyə başlamışdı. Hətta Yeni Dünyadan İspaniyaya milyonlarla sərvət gələndə də, Fransanın gəlirləri Habsburq maliyyəsi ilə müqayisə oluna bilərdi. Habsburq torpaqlarının həddən artıq genişlənməsi faktiki olaraq onu idarə edilməyən etmişdi. Bu, kainat monarxiyası yaratmaq üçün, daha çox bir-birinə birləşmiş platformalara bənzəyirdi. Hətta V Karl imperator kimi taclandıqda da, onun avstriyalı təbəələri Vyanada ona tabeliyin bəzi xüsusiyyətlərindən imtina edirdilər. Karlın digər ərazilərində də, xüsusən Niderlandlarda narahatlıqlar baş verirdi.

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 8 iyul. S. 22.