Ədəbi kuryozlar

esse

"... Bu gözəl dünya dınqıltı əvəzinə musiqi, əyləncə əvəzinə sevinc, qızıl-zinət əvəzinə mənəvi aləm, yalançı hay-küy əvəzinə əsl iş, aldadıcı sızıltı-inilti əvəzinə gerçək iztirab istəyən adamlar üçün heç vaxt vətən ola bilməz..."

Bu yazını məşhur alman söz ustası Herman Hessenin sözləri ilə heç də təsadüfən başlamadım. Bəşər tarixi həm də belə bir mübarizədən də ibarətdir: Ağıllı kişiləri əsrlər boyu səy göstəriblər ki, bu gözəl dünya dınqıltı əvəzinə musiqi, əyləncə əvəzinə sevinc, qızıl-zinət əvəzinə mənəvi aləm, yalançı hay-küy əvəzinə əsl iş, aldadıcı sızıltı-inilti əvəzinə gerçək iztirab istəyən adamlar üçün də vətənə çevrilsin, onlar özlərini bu ulu aləmdə qərib hissi etməsinlər. Buna nə dərəcədə nail olublar, bilmirəm. Güman ki, yer kürəsinin ayrı-ayrı yerində belə bir nailiyyətin faiz göstəricisi fərqlidir. Amma bir şeyi (acı həqiqət də olsa) deyə bilərik, bəşəriyyət hələ ki, bu arzusuna tam çatmayıb.

Bu barədə danışarkən, mən, istər-istəməz ədəbiyyat sahəsinə, lap dəqiq, bədii tərcümə sahəsinə yönələcəyəm. Söz düşmüşkən, əvvəl başdan deyim ki, zənnimcə, ədəbiyyatın ən mürəkkəb, ən çətin sahəsi ədəbi tərcümədir. Çətindir, çünki tərcüməçi, yad bir mədəniyyətin nümunəsini bütün incəlikləri ilə öz dilində əks etdirməlidir, həm də bunu elə etməlidir ki, əsər tərcümənin dilində də orijinalda verdiyi effekti versin. Əlbəttə, bu, yüz faiz mümkün deyil, amma mütərcim yüz faizə can atmalıdır. Bununla belə, bu əngəlli sahədə də baş girləyənlər az deyil.

Dilimizdə belə bir deyim var: "Əyləşirəm hər cümə, eləyirəm tərcümə. Tərcümədən pul çıxır, xırda-para xərcimə". Bəli, həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatın bu ciddi sahəsinə belə münasibət bəsləyənlər həmişə olub, indi də var, gələcəkdə də olacaq. Bu cür yanaşanlar bəzən yaddaqalan kuryozlara da səbəb olur.

Mən də bu yazıda kimlərisə mühakimə etmək, tərcümə mətnlərini təhlil etmək fikrindən uzağam, düşünürəm ki, bu, ədəbiyyat tənqidçilərinin işidir. Sadəcə adıçəkilən kuryozlardan söz açmaq istəyirəm. Zənnimcə, tərcümə sənətinə ciddi münasibəti formalaşdırmaq üçün belə kuryozları ara-sıra xatırlamaq da faydalıdır:

Bir dəfə tərcümə sənətindən xəbəri olmayan bir nəfər alim poetik nümunələrdən xeyli tərcümə edib, ədəbiyyat jurnallarından birinə üz tutur ki, öz tərcümələrini orada çap etdirsin. Jurnal redaksiyasında çalışan bədii tərcümə xiridarları təqdim olunan mətnləri oxuyub görürlər ki, tərcümə çox zaydır. Odur ki, alim-mütərcimlə məzələnərək onu, o ki var tərifləyirlər. Zavallı inanır, bu tərifləri ciddi qəbul edir. Ortalıqda durub məğrur-məğrur ətrafına boylanaraq deyir: "Bacarıram, ta neynim! Vallah, məndən asılı deyil, bacarıram deyə, belə gözəl alınır!.."

Görkəmli fransız yazıçısı Alber Kamyu latın Amerikasına səfəri zaman bir nəfər tərcüməçi ilə tanış olur. Həmin adam ona dahi fransız şairi Fransua Viyonun şeirlərini öz tərcüməsində oxuyur. Tərcümə o dərəcə uğursuz imiş ki, Kamyu hirsini cilovlaya bilməyib, hələ də öz mətnlərini həvəslə oxuyan tərcüməçiyə - "Bu əsərləri təcili orijinalın dilinə, yəni fransız dilinə tərcümə etməsən, səni məhkəməyə verəcəm!" - deyə qəti şəkildə bildirir.

Ötən əsrdə Almaniyada belə bir ədəbi eksperiment keçiriblər: Rilkenin bir şeirini əvvəlcə ingilis dilinə, ingilis dilindəki tərcümədən ispan dilinə, ispan dilində olan tərcümədən isə yenidən alman dilinə çevirirlər. Nəticədə nə olsa yaxşıdır? Nəticədə tamam başqa bir şeir alınır.

Düşünürəm ki, bəzən kuryozlar ədəbi tənqiddən də təsirli və ibrət dərsi kimi yaddaqalan olur.

İmir MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2023.- 8 iyun.- S.14.