Müasir Vyanaya və
Avstriyanın zəngin
tarixinə səyahət
(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
Avstriya ərazisinin meydana gəlməsi
Avstriyanın "yoğun" hissəsi
və Habsburqlar tərəfindən absorbsiya
edilən müstəqil
əyalətlər, XIV əsrdə
Avstriya torpaqlarını
meydana gətirdi. Müasir Avstriyaya və onun mədəni
eyniyyətinə daxil
olan bəzi əyalətlər, yalnız
sonralar Habsburq Monarxiyasına birləşmişdilər.
Məsələn, Zalsburq
yalnız 1816-cı ildə
bütöv şəkildə
monarxiyanın tərkibinə
keçmişdir, böyük
bəstəkar Motsart isə orada 1756-cı ildə anadan olmuşdu, beləliklə,
o, əslində, heç
də "avstriyalı"
deyildi.
Yuxarı
və Aşağı
Avstriyalar Vyana vasitəsilə birləşdirilmişdi
və onlar ölkə əhalisinin yarısını təşkil
edirdi, Avstriyanın bu iki hissəsi
- Dunay və Alp zolaqları
arasında gərginlik
qalırdı, onlar
"vadi" və
"dağ" adamları
adlanırdılar. Lakin onlar
heç vaxt "dağlılar" adlanmamışdılar,
çünki dünyada
yalnız iki xalq - şotlandlar və Şimali Qafqazda yaşayan xalqların nümayəndələri
"dağlılar" kimi
tanınırlar. Planetdə
isə dağ ərazilərdə yaşayan
xalqlar çoxdur, tibetlilər, nepallılar,
Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı bəzi xalqlar daha
hündür yerlərdə
yaşayırlar, lakin
onlara heç kəs "dağlılar"
demir. Azərbaycanda isə Bakıya nisbətən hündür
ərazilərdə yaşayan
xızılılara, yalnız
lokal termin kimi "dağlı" deyilir.
Avstriya nasist Almaniyası tərəfindən işğal
edildi, avstriyalılar Üçüncü Reyx
ordusunda xidmət etməklə, Hitler rejiminə
"rəğbət" nümayiş
etdirirdilər. Onlar xarici ərazilərin işğallarını əldə
silah tutmaqla dəstəkləmələrinə görə, guya məhz öz "borclarını" icra edirdilər.
Habsburqlar
İsveçrə protodemokratiyasına
müxalif olan bir sistem kimi
fəaliyyətə başladılar.
Onlar həm də protestant dövlətlərinə
müxalif edilər.
1789-cu ildə Fransa inqilabının yaratdığı
liberal-inqilabi dövlətə
qarşı da Avstriya
əks mövqedə dayanırdı. Avstriya sübut etmək istədiyi legitimliyini can-başla özünə və başqalarına göstərməyə can atırdı.
Avstriyanın keçmişinə
və kimliyi düşüncəsinə görə
qorxu hissləri, təəssüf ki, onun uzun müddət mövcud olmuş ənənəsinin bir hissəsi idi.
German tayfaları tərəfindən
şimaldan artan təzyiqə məruz qalan indiki ərazisindəki
qədim tayfa dinc qaydada bizim
eradan əvvəl
15-ci ildə Roma imperiyasına
daxil oldu. Roma idarəçiliyi beş əsrə yaxın davam etdi. Romalılar
üstəlik, qonşuluqdakı
varlı Pannoniya əyalətlərini də
(şimali Balkan ərazisi)
işğal etdilər
və şimaldakı
german tayfalarını
da özlərinə tabe
etməyə cəhd etdilər. Norikam Roma imperiyasının sərhəd
zonasına çevrildi,
onun Avropadakı hərbi divarı rolunu oynadı. Bir sıra şəhərlər
kimi Vyana da ərazidəki mühüm
yolları birləşdirən
bir məntəqəyə
çevrildi.
Şərab istehsalına başlananda,
həm də baha başa gələn yol sistemi də tikildi. Bir sözlə,
Roma sivilizasiyası burada
çiçəklənməyə başladı.
Bizim eranın 172-ci ilində
imperator Mark Avreli, o, həm
də böyük filosof idi, Romaya
qarşı qiyamı
yatırtmağa gəldi,
onun Vindobonada 180-ci ildəki ölümü Vyananın şöhrət
qazanması üçün
ilk rəmz rolunu oynadı.
Bu vaxt ostroqotlar, şərqi germanlar və hunlar öz hücumlarını
davam etdirirdilər.
433-cü ildə romalılar
hunların təhlükəsinə
görə Pannoniyadan
geri çəkildilər.
Hun sərkərdəsi, Avropa
üçün bəla
hesab edilən Attilanın 453-cü ildəki
ölümündən sonra
qotlar artıq buradakı ağalığı
ələ keçirdi.
Şərqi Alplar zonası, Roma erası başa çatdıqdan sonra Teodorixin Ostroqot imperiyasının bir hissəsinə çevrildi.
Tayfaların miqrasiyası davam
edirdi və Dunay vadisi onlar üçün
başlıca yol rolunu oynayırdı. Regionda yüksələn hakimiyyət bavariyalılara
məxsus idi. VI və VII əsrlərdə
frankların nəzarətinə
keçənə qədər,
bavariyalılar Dunay vadisində
və Şərqi Alplarda məskunlaşmışdılar.
VIII əsrdə frank kralları
Bavariyada öz hakimiyyətini qurdu. Şimalda iri slavyan hakimiyyəti kimi "Böyük Moraviya krallığı"
meydana gəldi. IX əsrdə isə ən pisi macarların
hücumu idi. Həmin əsrin sonunda macar orduları
qonşu torpaqlara müdaxilə edirdi, 907-ci
ildə isə Bavariya ordusunu darmadağın etdi.
Roma erasında kelt əhalisinin çoxu romanlaşdırılmışdı və VI əsrdən sonra tədricən xristianlaşdırılmışdı. Avstriya regionu elə əyalətlərdən
biri idi ki, burada roman və xristian təsiri heç vaxt bütünlüklə yoxa
çıxmamışdı. Roma rejimi süquta uğrasa da, 719-cu ildə Zalsburqda artıq yepiskop mövcud idi, VIII əsrin sonunda isə burada arxiyepiskop meydana gəldi. 1000-ci ildə isə Macarıstan kralı Stefen özü xristianlığa keçdi.
Babenberqlərin başçılığı altında avstriyalıların
yürüşü əvvəlcədən
güclü deyildi. Bu
diyarın şimalında
və şərqində
əhalisi etnik cəhətdən german olmayan krallıqlar - Bohemiya, Macarıstan və Polşa var idi, onların monarxları isə xristian idilər. İlk Babenberq müasir Avstriyanın da ərazisindən
çox kiçik olan torpaqlara nəzarət edirdi. Zalsburq Bavariyanın bir hissəsi olmaqla, arxiyepiskopun idarə etdiyi dini hakimiyyət altında olan əraziyə çevrilmişdi.
Zalsburqdan şimalda olan Tirolda isə
kiçik hökmdar
var idi. Cənubda və cənubi-qərbdə
Karintiya və yeni əyalət olan Stiriya yerləşirdi.
Üç əsr ərzində
Babenberqlər, oyunu olduqca yaxşı oynadılar. XIII əsrdən
onlar Müqəddəs
Roma imperiyasının cənubi-şərqində
olan hersoq hökmdarlara çevrildilər.
Avstriya və Stiriyanın hər ikisi Müqəddəs
Roma imperatorları olan
Hohenştaufen ailəsinin
başçılıq etdiyi
həmin imperiya ilə ittifaqa girdi.
İlk Avstriya hersoqu II Henrinin varisi V Leopold hiyləgər bir hökmdar idi. O, Bavariyadan baha qiymətə torpaq almışdı. O, III Səlib
yürüşündən qayıdan İngiltərə
kralı Şirürəkli
I Riçardın 1192-ci ildə
həbs edilib, dustaq saxlanması göstərişini vermişdi.
Girov pulu kimi İngiltərə ona böyük məbləğ ödəməyə
məcbur oldu, bu pula o, Vyanadan Stiriyaya yol çəkdirmiş,
xeyli sayda şəhərə yeni divarlar
tikdirmişdi. Bu biabırçı
tədbir isə öz döyüşçülərinə
başçılıq edən
V Leopoldla I Riçard
arasında III Səlib
yürüşü həyata
keçiriləndə Akranın
mühasirəsi vaxtı
baş vermiş mübahisələrinin nəticəsi
idi. Bu hadisə əslində hersoqun ciddi riskə getməsinin nümayişi
idi.
Babenberq
təkcə risk etməkdə
deyil, hiyləgər sülalə siyasətini aparmaqda da uğurlu hərəkət edirdi. Səlib yürüşləri birbaşa
olmasa da, Avstriyanın
taleyinə də öz təsirini göstərdi, Hesoq V leopold qüdrətli İngiltərəyə gözlənilmədən
meydan oxudu.
Dunay çayı böyük əhəmiyyətə malik olan
ticarət yoluna çevrilmişdi, Vyana isə onun üzərindəki mühüm liman idi. Çay vasitəsilə germanların
mərkəzi torpaqları,
qərb əraziləri
ilə əlaqə saxlayırdı. Şəhər
həm də Macarıstana çıxış
qapısı idi, onun arxasından isə Bizans imperiyasına keçmək
mümkün idi. Bu, Vyananı və Avstriyanı şərq yolu kimi bir
mühüm istiqamətə
yiyələndirirdi. İki
ən görkəmli Babenberq olan II Henri və VI Leopold öz hersoqluqlarının müdafiəsinə
zəmin yaratmaq üçün Bizans şahzadələrinə evlənmişdilər.
Səlib
yürüşləri
Baş xristian kisəsinin və Avropa dövlət başçılarının
müsəlman Şərqinə
qarşı yürüşləri
Səlib yürüşləri
adlanmaqla, Orta əsrlərin böyük
cinayətlərindən biri
hesab olunur. Bunu tədqiq etmək üçün həmin dövrlərin geoiqtisadi landşaftına
nəzər yetirmək
ehtiyacı yaranır.
O vaxtlar Avropa sivilizasiyası inkişaf etsə də, Şərqin torpaqları və imperiyaları ilə əlaqələrini
bütünlüklə kəsməmişdi.
XI əsrin sonunda bu əlaqə böyüdü, İslam və
Bizans dünyalarının
inkişafı, Avropa sivilizasiyasını da, öz
qitəsindən kənara
genişləndirmək üçün
ilk başlıca cəhdə
cəsarətləndirdi.
X əsrin ortalarından
İslam imperiyasına Bağdaddakı
İslam xilafəti ağalıq
edirdi. Fatimilər kimi tanınan Şiə sülaləsi də meydana çıxmışdı. Onların
mənşəyi Şimali
Afrika idi, onlar Misiri işğal edib, yeni şəhər olan Qahirəni özlərinə paytaxt etmişdilər. Şiə
xilafətini qurmaqla onlar Bağdadın Sünnü xilafətinə
rəqib oldular və İslamı parçaladılar.
Səlcuq
türklər Mərkəzi
Asiyadan olan köçəri xalq idi, islamı qəbul etmiş, Abbasilər xilafətində
muzdlu hərbi xirdmətdə inkişaf etmişdilər. Onların
sayı artdıqca Abbasilər imperiyasının
şərq əyalətlərini
özlərinə götürdülər.
1055-ci ildə türk
lideri Bağdadı işğal etdi və sultan ("hakimiyyəti
saxlayan" mənasını
verir) titulu ilə Abbasilər imperiyasına başçılıq
etdi. İki əsr sonra isə Bağdadı monqollar işğal edib, viran qoydular
və ərəb sivilizasiyasının sürətli
inkişaf xətti birdəfəlik kəsildi.
Həmin
dövrdə Bizans imperiyasındakı Anatoliyada
hərbi liderlər və kübarlar böyük torpaq sahiblərinin dəstəyini
satın aldılar. Beləliklə, kəndli döyüşçülər Bizans imperiyasının onurğa sütununa çevrildilər. Ölkədəki
Katolik kilsəsi ilə Ortdoks kilsəsi arasındakı
böyüyən parçalanma
da Bizans dövlətini
zəiflətdi.
Səlib
yürüşləri dinsizlərə
qarşı müqəddəs
müharibə ideyasına
əsaslanırdı. Xristianların
qəzəbi müsəlmanlara
qarşı çevrilmişdi.
Müsəlmanlar irəliləyib,
İspaniyanı işğal
etmişdilər. XI əsrin
sonunda isə müsəlmanlara hücum
etmək üçün
xristianlar əla imkan əldə etmişdilər. Bizans imperatoru I Aleksius papa II Urbandan xahiş etdi ki, Səlcuq türklərinə qarşı
mübarizədə ona
kömək göstərilsin.
Papa bunda qızıl bir imkan gördü.
Yerusəlimi və Müqəddəs torpağı
dinsizlərdən azad
etmək üçün
Avropadan döyüşçülər
göndərməklə, o, həm də özünün hökmranlığını
sübut edəcəkdi.
1095-ci ildə Urban xristianlara
çağırış etdi ki, dinsizlərə qarşı öz silahlarını qaldırsınlar.
Papa onlara günahlarını
bağışlamağı da vəd etdi.
Qərbi
Avropa, xüsusən Fransa Səlib ordularını təşkil
etdi. 1099-cu ildə onlar Yerusəlimə çatdılar, beş həftəlik mühasirədən
sonra şəhər tutuldu. Və sakinlər dəhşətli
qırğına məruz
qaldılar.
1187-ci ildə Səlahəddinin başçılığı altında müsəlman qüvvələri Yerusəlimi
geri aldılar. Buna cavab olaraq Xristianlıq
bütünlüklə Orta
Şərqə yeni Səlib
yürüşünə çağrıldı.
Üç başlıca
monarx yeni Səlib qüvvələrinə şəxsən
başçılıq etməyə
razılaşdı. Həmin
dövlət başçıları
Almaniya imperatoru Fridrix Barbarossa, İngiltərə
kralı Şirürəkli
I Riçard və Fransa kralı Filip II Avqust idi. Səlibçilərin
bir hissəsi 1189-cu ildə nəhayət Orta Şərqə gəlib çıxdı,
lakin burada yalnız problemlərlə
üzləşməli oldu.
Fridrix Barbarossa yerli çayda çiməndə
batdı və onun ordusu tezliklə
parçalandı. İngilislər
və fransızlar dənizlə üzüb gəlmişdilər və
sahil şəhərlərində
uğur qazana bildilər. Çünki orada onlar donanmanın
köməyindən istifadə
etmişdilər. Lakin içəri
ərazilərə hərəkət
edəndə ağır
məğlubiyyətə düçar
oldular. Nəticədə,
Filip vətəninə qayıtdıqdan
sonra, Riçard bəzi razılaşmalar üçün danışıqlar
apardı, Səlahəddin
xristian zəvvarlarının
Yerusəlimə sərbəst
şəkildə gəlmələrinə
icazə verdi. III Səlib yürüşü
belə kiçik nəticə ilə başa çatdı.
Lakin dramatizminə görə
əvvəlkilərdən seçilirdi.
İmperator suda boğulmuşdu,
kral Şirürəkli
I Riçard ilə Avstriya hersoqu V Leopoldun oradakı sözləşməsi, vətəninə
qayıdan ingilis kralının Avstriya ərazisində hersoq
Leopold tərəfindən həbs
edilməsi ilə nəticələnmişdi.
VI Səlib yürüşünü
isə imperator II Fridrix
uğurla həyata keçirdi. Sonrakı iki yürüş də əvvəlki beşinci yürüş
kimi uğursuzluqla nəticələndi.
(Ardı var)
Telman
ORUCOV
525-ci qəzet.- 2023.- 17 iyun.- S.20.