"Əhsənüt-təvarix" - "Tarixlərin ən yaxşısı": Şahin
Fazilin tərcüməsində
(Əvvəli dünənki
sayımızda)
Həsən bəy Rumlu öz kitabında Teymurun nəvəsi, Şahrux padşahın oğlu Mirzə Baysunqurun vəfatından
(22 dekabr 1433) bəhs etdiyi zaman onun türk və fars dillərində şeirlər yazdığını,
fəzilət əhli
olduğunu qeyd edərək bildirir: "Altı qələm xəttini yaxşı yazırdı. Onun zamanında şair və katiblər izzətli və möhtəşəm idilər.
Kitabxanasında xoş
xətti olan qırx katib var idi. Onların ən üstünü Mövlana Cəfər Təbrizi idi".
Həsən bəy 845-ci ildə
(1441) baş verən hadisələrdən söz
açanda yazır:
"Bu il, Cahanşah padşah
möcüzəli Təbriz
şəhərində yaşayan
hürufiçiləri, dindirib-
danışdırandan (monazere)
sonra qətlə yetirdi".
Kitabın "Azərbaycan şəhərlərində
baş verən hadisələr haqqında
söhbət, Cahanşah
padşahın oğlu
Həsənəlinin zindandan
azad olması və Azərbaycanı istila etməsi" bölümündə Həsən
bəy yazır ki, Cahanşah padşah Türkmanın Xorasanda olduğu vaxtlarda, on beş il Maku qalasında məhbus olan oğlu Həsənəli həbsdən
xilas oldu, Əmir Ərəbşah Ayinlini və Həsən padşahın
əmisi oğlu Mahmud
bəy Ağqoyunlunu
da azad etdi, onlarla birlikdə gedib Təbrizi tutdu, əmirlərin arvadlarını öz nökərlərinə bağışladı,
ölkə və yolların hər tərəfindən fırıldaqçı
və avara adamlar gələrək o aqibətsizin yanında toplaşdılar...". Həsən
bəy yazır ki, Cahanşah Təbrizə qoşun göndərir, Həsənəli qacıb
Maku qalasına sığınır, Cahanşah
Təbrizə gəlir,
Həsənəlinin ölkədən
(Azərbaycandan) çıxarılması
haqqında qərar verir və sair.
"Əhsənüt-təvarix"də Azərbaycanda Səfəvilər
xanədanının fəaliyyəti
də öz parlaq əksini tapmışdır. Burada Cahanşah padşahın
Sultan Cüneydi Ərdəbildən
çıxarmaq haqqında
hökm verdiyi qeyd edilir. Həsən
bəy yazır:
"Sultan Cüneyd iradət
əhlinin (müridlərinin
- Ş.F.) çoxlu adamı
ilə Diyarbəkirə
tərəf hərəkət
etdi, Həsən-Keyfə
çatdıqda, Həsən-Keyf
diyarının hökmranı
olan və Cahanşah padşahla düşmənçilik edən
Həsən padşah
o həzrətə bir
namə yollayaraq, öz sədaqət və etiqadını ona bildirdi. Sultan Cüneyd sevinib onunla görüşdü.
Həsən padşah
adı Xədicə olan bacısını o həzrətin izdivacına
verdi. Sultan Cüneyd dörd il orada qaldı. Bu müddətdə on iki min sədaqətli sufi o həzrətin irşadı ilə doğru yola gəldi, Sultan Cüneyd o diyarda çoxsaylı xəlifə saxlayıb Ərdəbilə qayıtdı".
Həsən bəy yazır
ki, Cahanşah padşah
Sultan Cüneydin Həsən
padşahla yaxınlıq
etdiyini eşitdiyi üçün yenidən
onu Ərdəbildən
çıxarmaq qərarına
gəldi. Sultan Cüneyd
də bu il (864 hicri) Ərdəbili
tərk edərək bir neçə gün şəhər xaricində dayandı, ətraf yerlərə adamlar yollayıb müridlərini yanına
çağırdı və
az müddətdə
on iki min cavan o həzrətin bayrağı
altında toplaşdı,
o, atının yürüş
cilovunu Şirvana tərəf çevirdi. Şirvan valisi Əmir Xəlilullah Allah onun məqamını cəhənnəmlik
etsin - həmin mələk təbiətli
döyüşçülərin gəlişindən xəbərdar
olan kimi qorxuya düşdü, etibarlı adamlarını
çoxlu töhfələrlə
o sultanın dərgahına
göndərərək vəlayət
sultanının qədəmlərini
təbrik etdi".
Bu məlumatdan aydın olur ki, kənar təsirlər olmasaymış
Şirvanşah Şeyx
Cüneydlə döyüşə
girməyəcəkmiş. Həsən bəyin yazdığına görə
Cahanşahın yaxın
adamı olan Şeyx Cəfərin təkidli məktubunu alandan sonra Şirvanşah
Şeyx Cüneyddən
üz döndərir.
Bu hadisə mənbədə
belə şərh olunur: "Bundan sonra Əmir Xəlilullah saysız-hesabsız
döyüşçü ilə atlarının cilovunu Sultan Cüneyd ləşkərinə tərəf
döndərdi, cəmadüləvvəlin
onunda (13 mart 1460 ) pəncşənbə günü
hər iki tərəf bir-biri ilə qarşılaşdı...".
Buradakı savaşı
dövrə məxsus
təmtəraqlı ifadələrlə
təsvir edən müəllif yazır:
"Şirvanın fəlakət
əsərli ləşkəri
sufilər qoşununa qalib gəldi, bir bəd ulduzlu
adamın kamanından
çıxan ox o vəlayətnişan
sultanın ömür
kəndirini kəsdi".
Bu məlumatla əlaqədar
Ş.Fazil həm iranlı tədqiqatçı Ə.Nəvainin,
həm də Türkiyə iranşünası
M.Öztürkün də
qeydlərini nəzərə
alaraq diqqətə çatdırır ki, həmin
dövrün digər
bir qaynağı olan "Həbibüs-siyər"də
yazılıb: "O həzrət
düşmənlərin əli
ilə tutuldu və Şirvanşahın
hökmü ilə şəhadət şərbəti
içdi". Sonra Həsən
bəy şərhinə
davam edir: "Üzü qara Şirvanşah o böyük
əməli etdiyi üçün "onun gedəcəyi yer, şübhəsiz ki, cəhənnəmdir"
ayəsinə (Qurani-Kərim,
Naziat surəsi, ayə - 39) uyğun məqamını tapdı
və lənət xaltasını öz başıbəlalı boynuna
keçird".
Göründüyü kimi, Həsən bəy Rumlu heç də Şirvanşaha xoş münasibət bəsləmir və onu lənətləyir. Yəqin ki, şiəməzhəb
müəllifi bunun üçün çox qınamağa da ehtiyac yoxdur.
Həsən bəy hüsn-rəğbətlə
yanaşdığı Cahan
padşahın Ağqoyunlu
hökmdarı Həsən
padşahla münasibətlərinə,
o cümlədən 1468-ci ildə
bu iki dövlət
arasında baş verən müharibəyə
geniş yer vermişdir. Həsən bəy yazır ki, əmirləri Həsən
padşahı Cahanşahla
döyüşə girməkdən
çəkindirmək istəyirlər.
Həsən padşah
deyir: "Cahanşah nadan, cahan malı
ilə şadiman, xəzinə və qoşun ilə öyünən, tac-taxtı
ilə sevinən bir padşahdır... O, dövlət rəhbərinə
xas olan ehtiyatı tərk etmişdir və bizim ondan qorxumuz
yoxdu".
Həsən bəy Cahanşahın
ordusunun məğlubiyyətini
və onun bir Ağqoyunlu döyüşçüsü tərəfindən qaçarkən
öldürüldüyünü təfərrüatlı şəkildə
təsvir edir. Cahanşahın övladlarının,
ona yaxın əmirlərin, onların
övladlarının, əsir
düşən bir çox şəxslərin
edam edildiyini bildirəndən
sonra, Həsən padşahın belə bir fərman verdiyini yazır: "Xüsusi və ya ümumi adamlardan
heç kim öz intiqam qılıncını qından
çıxarmasın, onların
(Qaraqoyunluların - tərcüməçi)
mallarına, əhli-əyallarına
əl uzatmasın, sağ-salamat öz yerlərinə çıxıb
getmələrinə izn
verilsin; müxalif ləşkər təqib olunmasın; onların bicarə camaatına yol azuqəsi verib öz yurdlarına
rəvan etsinlər".
Həsən bəy Cahanşah
padşahın ölümü
(12 noyabr 1467-ci il) barəsində
yazılarını belə
sonuclandırır: "Həyat
müddəti 64 yaş,
səltənət əyyamı
30 il, məmləkətləri Azərbaycan, İraqi-Ərəb,
İraqi-Əcəm və
Fars vilayəti
idi... Ondan qalan tikililərdən biri cənnətnişan Təbriz şəhərindəki
uca bir məsciddir
ki, heç kim belə gözəl inşa olunmuş bina göstərə bilməz".
Bundan sonra "Əhsənüt-təvarix"də
Ağqoyunlu hökmdarı
Həsən padşah
Türkmanın hakimiyyəti,
onun apardığı
müharibələr təsvir
edilir. Həsən padşahın ona qarşı çıxan
Sultan Əbu Səidi öldürtməsi, lakin yaxınlarına ədalətli
davranması, hətta
Cahanşahın yaxınlarına
da vəzifə verdiyi,
şəhərlərin qorunması
üçün tədbirlər
gördüyü qeyd
olunur. Həsən bəy bəhs etdiyi illərdəki xarakterik ölüm hadisələrini ayrıca
qeyd edir.
"Əhsənüt-təvarix"in orta cağda yazılmış digər
tarixi mənbələrdən
üstün cəhəti
ondan ibarətdir ki, bu iri həcmli
salnamənin demək olar ki, bütün fəsillərində Azərbaycan
mövzusu qırmızı
xətlə keçir.
İstər Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu dövlətlərində, istərsə
də qüdrətli Səfəvilər hakimiyyətində
Azərbaycan hər
zaman bu dövlətlərin
siyasi-mədəni mərkəzi
olub, görkəmli dövlət-siyasət xadimləri
yetişdirib, bütün
Şərq sivilizasiyasına
əhəmiyyətli təsir
edən alimlər, şairlər və filosofların vətəni
kimi şöhrətlənib.
Təqdim
edilən əsərdə
adları çəkilən,
haqqında məlumat verilən şəxslərə,
hadisə və proseslərə müəllifin
obyektiv tənqidi münasibəti də təqdirəlayiqdir.
Əsərin maraqlı hissələrindən
biri belə adlanır: "877-ci ildə
(1472/73) baş vermiş
hadisələr və
Həsən bəy Türkmanın Rum padşahı
(Osmanlı- E.M.) Sultan Məhəmməd
ilə müharibə
etməyi haqqında söhbət". Burada Həsən padşahın
40 min suvari və 30
min piyada ilə onun üstünə yürüş etdiyi və qanlı döyüş səhnəsi
ətraflı təsvir
edilib.
Şahın və sultanın
oğlanlarının sücaətlərini
göstərən müəllif
qeyd edir ki, sultanın ordusunda tüfənglə silahlanmış
on min yeniçəri ön
xətdə idi... Sultanın qələbəsini,
Həsən padşahın
məğlubiyyətini, Həsən
padşahın qaçıb
canını qurtarmasını
təsvir edən müəllif yazır:
"...Sultanın gözü
qabağında bütün
Ağqoyunlu tayfasına
mənsub olan adamların hamısının
boynunu bir-bir vurdular. Beləliklə, bir gün ərzində
3 min adamın başı
kəsildi. Müzəffər
sultan o döyüş meydanında
üç gün qalıb geri qayıtdı və fərman verdi ki, hər mənzil məsafədə ağqoyunlulardan
400 nəfərin başı
kəsilsin, cəsədləri
yollara atılsın".
Əsərdə, geniş olmasa
da, Şirvan və Şirvanşahlar haqqında,
bu Azərbaycan dövlətinin Azərbaycanda
o zaman güclü dövlətlər
olan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri ilə
münasibətlərinə dair dəyərli məlumatlar maraq doğurur... Həmin ildəki mühüm ölümlərdən bəhs
edən Həsən bəy yazır: "Bu il
Sultan Xəlil ibn Şeyx
İbrahim məlal evindən
bəqa evinə köçdü. Səltənət
müddəti 47 il oldu.
Məmləkəti Şirvan
şəhərləri idi.
Fərrux Yəsar adı ilə məşhur olan övladı onun yerinə keçdi.
"Əhsənüt-təvarix"in bu cildi Rum padşahı
(Osmanlı padşahı
- E.M.) Sultan Məhəmmədin xəstələnib ölməsi,
oğlu Sultan Bəyazidin hakimiyyətinin
başlanması ilə
bitir. Sultanın vəfatı belə şərh edilir: "Bu
il rəcəb ayında
(avqust 1481) şəcərəsi
bir neçə nəsillə
oğuza çatan
Sultan Məhəmməd ibn Sultan Murad ibn
Sultan Məhəmməd ibn Sultan İldırım Bəyazid
ibn Sultan Murad Xan ibn Orxan ibn Sultan Osman ibn Ərtoğrul ibn Süleyman
ibn Qaya Alp vəfat etdi. O alim və alimpərvər bir padşah idi və həmin dövlətin ən layiqlisi və həmin tayfanın ən məşhuru idi".
Həsən bəy Rumlu əsərinin birinci cildini hicri təqvimilə 899-cu il hadisələri
ilə bitirir və qeyd edir
ki, Şah İsmayıl
və Şah Təhmasibin hakimiyyət illərindəki hadisələr
sonrakı cilddə şərh ediləcək
(yəni hicri
900-cü ildən - E.M.)
Ümid edirik ki, Şahin Fazil tərəfindən tərcümə edilib artıq nəşrə təqdim olunmuş ikinci cild də tezliklə işıq üzü görəcək, tariximizin ən şöhrətli dövrünə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması və fəaliyyəti tarixinə ilk mənbədən işıq tutacaq. Bu nəşr həm müəllifi, görkəmli Azərbaycan tarixçisi Həsən Rumlunu, həm də 83 yaşlı ustad tarixşünas-şərqşünas və şair Şahin Fazili xalqımıza daha yaxından tanıdacaq.
Eynulla MƏDƏTLİ
AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə
direktor müavini,
tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir
525-ci
qəzet.- 2023.- 21 iyun.- S.15.