Kəngərlilər və
şahtaxtılılar: ulu əcdadların izi ilə
(Əvvəli
ötən saylarımızda)
1920-ci ilin yanvarında yazılan kameral təsvirdə Məşədi
Sadıq ticarətçi kimi qeyd olunub. Atam
böyük əmisi haqda rəğbətlə
danışardı. Əmisinin oğlu
Arazda çimərkən cavankən boğulmuşdu.
Ən igid oğlunu itirən Məşədi Sadıq kişi həmişə dağlarda bayatı
çəkərmiş. Atam nəql edirdi ki, bir
dəfə Dərələyəzdə, Canı kəndinin
üstündəki yaylağa gedəndə köçün
qabağında Məşədi Sadıq əmim atın
üstündə bir bayatı çəkirdi.
Daşım
uçdu kələkdən,
Qolum sındı biləkdən.
Məşədi Sadığın məlahətli səsi
varmış.
Müşahidələrim sonralar da göstərdi ki, həqiqətən
dağ havasını çox sevən Cəfərquluların
döyüş hünərləri ilə bərabər,
ürəyə yatan səsləri də varmış... Ulu babamız Məşədi Cəfərqulu
Şahtaxtı kəndində olan övliya Hacı Mehdi
ağanın bacısı Şəhrəbanu ilə evlənib.
Şəhrəbanunun (Şərəbanı
deyirlər bizlərdə) atası Mir Abdulla ağa, anası
isə Makudan olan Zərri xanım olub.
Atamın
dediyinə görə, 6 oğul Hacı Seyid Mehdi
ağanın, 6 oğul isə Cəfərqulu ilə bacısı Şəhrəbanının
imiş. Kəngərli elində bunlar 12-ləşəndə
kimsə bunlara dav gələ bilmirmiş.
Onun bir xatirəsi elə indicə yadıma
düşdü. Atamgil hər yayı Dərələyəzin
Yazı yurduna köçürmüşlər. Onlar Gərməçataq yolu ilə Sultanbəyə,
oradan isə Mərdürüsə gedib Yazı yurduna
qalxırmışlar. Mərdürüşdə
Qırmızı Yenok adı bir erməni varmış. Şahtaxtının köçü gələndə
dərənin dibindən üzüyuxarı pis-pis
söyüşlər söyürmüş. Atam nağıl edirdi ki, bir dəfə Akka (Allahqulu)
əmim heç kimin sözünə məhəl qoymayaraq dərənin
dibinə endi və Qırmızı Yenoku o ki var
döydü. Əmim yaxşıca
savaşa bilirdi. Atam ürəkdən
gülə-gülə deyirdi ki, bu kötəkdən sonra daha
Qırmızı Yenok köçümüzün
qabağına çıxmadı. Yeri gəlmişkən,
peçeneqlərin bir qolu da "yazı"dır. Yazı yurdu peçeneq-kəngərlilərə məxsus
olub həmişə. İndi erməni əsarətində
olan yurd yerlərini və o məşhur dağ
cığırlarını atam bizə uşaqlıq illərində
göstərmişdi. İndi də apaydın gözlərim
önündədir: Yazı Yurdundakı məşhur Xan
Bulağı.
Atamın kiçik əmisi Süleyman Cəfərqulu
oğlunu yaxşı xatırlayıram. Mən tələbə
olanda, 1971-ci ildə dünyasını dəyişdi. O,
Şahtaxtı kəndində uryadniki öldürdüyü
üçün 1914-1917-ci illərdə Rusiyanın Saritsin
(indiki Volqaqrad) şəhərində sürgündə
yaşamışdı. Görkəmli
romançı Məmməd Səid Ordubadi ilə birlikdə
sürgündə olmuşdu. Başqa
versiyalara görə Süleyman əmi inqilabçılarla dəmiryol
vağzalında vərəqə (özü listok deyirdi)
yapışdıranda həbs etmişdilər.
Süleyman
əmi dağ gövdəli bir kişi idi.
Yaxşı qılınc oynada bilirmiş.
1950-ci ilədək milli kişi geyimində
gəzməyi xoşlarmış. Yaxşı səsi
varmış, dağlara baxıb Abbas Tufarqanlıdan oxuyarmış. Bir dəfə bizə
gəlmişdi. Biz uşaqlar ona elə maraqla
baxırdıq ki... O isə anama: "Qızım
Gülsüm, sən o qovurma bozbaşını bişir,
yanında da qatıq, yaman könlümə
düşüb". Yemək yeyər, çay içər
və dostu Səiddən söhbət edərdi... İndi də nəslimizin o nəhəng gövdəli
son mogikanını xatırlayıram.
Atamdan eşitmişdim ki, onun Süleyman əmisi
çox səyahətlər edərmiş. O, nənəsinin Makuda
yaşayan qardaşı uşaqları ilə uzaq Ərdalana və
Zaqrosa qədər gedib çıxıbmış...
Onun qızı Raziyə Şahtaxtının ilk müəllimələrindən
olub. O, Şərurun
kəndlərinin birində dərs deyirmiş, onu qəddarcasına
öldürmüşdülər. Anam həmişə
Raziyə müəllimənin ölümünə çox təəssüflənirdi.
Əsrin əvvəllərində
kasıblaşan Cəfərqulular 1930-cu ildən sonra yenə
övladlarını, xüsusən qızlarını
oxudurdular. Nəslin kökündə,
mayasında elmə həvəs böyük idi. Elm ilə
yanaşı irsən qanlarında axan
döyüşçü ruhu o vaxtlar olduğu kimi, indi də
gənc nəslin
hərbi fəaliyyətlərində uğurlar
qazandırır. İndinin özündə də
Məşədi Cəfərqulunun törəmələri Azərbaycanın
elmində, maarifində, diplomatiyasında, səhiyyəsində,
ordusunda, təhlükəsizlik sistemində
çalışırlar. Həmişə
öndə gedirlər. Ulu
babalarının onlara olan əmanətlərini, sədaqətlə,
namusla daşıyırlar. Hər vaxt and
içdikləri hərbə anda sədaqətli qalıblar.
İndi də bu işə çox müqəddəs
baxırlar.
Məşədi Cəfərqulunun böyük oğlu Məşədi
Sadıq təxminən 1867-ci ildə Şahtaxtı kəndində
anadan olub.
1920-ci il siyahıya almada o və ailə üzvləri
aşağıdakı kimi qeyd olunub: Məşədi
Sadıq Məşədi Cəfərqulu oğlu 56
yaşında, həyat yoldaşı Ruqiyyə Seyid Həsən
qızı 48 yaşında, oğulları Məşədi
Hüseyn 12 yaşında, Qənbər 10 yaşında. Qızı Məsi (evdə Məsmə deyiblər)
20 yaşında ailə qurduğu üçün getdiyi ailədə
qeydə alınıb. Oğlu Həsən
isə Arazda boğulduğundan bu siyahıda yoxdur. Varisləri Quliyev familiyasını
daşıyırlar.
Məşədi Cəfərqulunun 2-ci oğlu Məmmədqulu
təxminən 1869-cu ildə Şahtaxtıda anadan olub. Onun 1873-cü
ilə aid kameral dəftərdə 4 yaşı olduğu qeydə
alınıb. Məmmədqulu
riyaziyyatı və mühəndisliyi yaxşı bildiyindən
əsasən, dəmiryolu çəkilişlərində
çalışıb. Onun Məhəmmədəli,
Abdulla (Abı) və Fatma (Matı) adlı övladları
olmuşdur. Məhəmmədəli də dəmiryolunda
işləmiş və Birinci Dünya müharibəsi
zamanı Maku-Şahtaxtı dəmiryolunun çəkilişində
iştirak etmişdi. O, dəmiryolunda işlədiyindən
sonralar Şərurun Sərdarabad (Təzəkənd) kəndinə
köçmüş və orada yaşamışdı. Məhəmmədəlinin İsmayıl, Qurban,
Ələkbər, Əhməd və Firəngiz adlı
övladları olub. Onlar da ataları kimi
elmi çox sevmiş və müxtəlif ixtisaslara yiyələnmişlər.
Hərbi həkim olan Ələkbər
Qarabağda gedən Ağdərə döyüşlərində
şəhidlik zirvəsinə ucalmışdı. Məhəmmədəlinin böyük oğlu
İsmayıl və varisləri elm və ədliyyə sahəsində
yüksək mənsəblərə çatmışlar.
Məmmədov familiyasını
daşıyırlar.
Məmmədqulunun digər oğlu Abdulla (Abı) və
bacısı Fatma Böyükdüz kəndində
yaşamışlar. Abdullanın oğlu Məmməd Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
adına layiq görülmüş və
Naxçıvanda yaşayıb fəaliyyət göstərmişdi.
Abdullanın Məmməd, Zeynəb, Adil və
Arif adlı övladları olub. Cəfərov
familiyasını daşıyırlar. Abdulla
Məmmədqulu oğlunun varisləri Şahtaxtıda,
Böyükdüzdə, Naxçıvanda və Bakıda
yaşayırlar. Onların arasında
iqtisadçı, hüquqşünas, müəllim və digər
ixtisaslar üzrə mütəxəssislər vardır.
Məşədi Cəfərqulunun 3-cü oğlu
Allahqulu təxminən 1871-ci ildə Şahtaxtında
doğulub.
1920-ci il siyahıya almada onun
aşağıdakı ailə üzvləri qeyd edilib. Allahqulu Məşədi Cəfərqulu oğlu 50
yaş, həyat yoldaşı Minəvvər Seyid Abbas
qızı 43 yaş. Oğulları: Əkbər 22
yaş, Əli 15 yaş, Əsgər 12 yaş, qızları:
Sura 10 yaş, Sara 6 yaş Varislər Quliyev familiyasını
daşıyırlar.
Məşədi Cəfərqulunun 4-cü oğlu Muxtar
təxminən 1874-cü ildə doğulub. Onun ailə üzvləri
1920-ci il siyahıya alınmada belədir: Muxtar Məşədi
Cəfərqulu oğlu 47 yaşında, onun anası Şəhrəbanu
Seyid Abdulla qızı 70 yaşında, həyat yoldaşı
Sona Məşədi Xəlil qızı 40 yaşında,
oğulları Heydər 15 yaş, İbrahim 12 yaş, Rəhim
8 yaş, Kərim 1 yaş, Qızı Lalabəyim 4
yaşında. Kərim və Lalabəyim
çox cavankən vəfat etmişlər. Böyük
qızı Səkinə ailə qurduğundan bu siyahıda qeyd edilməyib.
Muxtarın
həyat yoldaşı Sona 1922-ci ildə vəfat etmiş və
o, Xok kəndindən olan Aminə ilə ailə qurmuş və
bu nikahdan 6 övladı olmuşdu: Əfruz, Kərim, Günəş,
Cəfər, Lala və Səməd. Varislər Quliyev
familiyasını daşıyırlar.
Onun varisləri Şahtaxtıda, Böyükdüzdə,
Naxçıvanda və Bakıda yaşayırlar. Oğlanları
İbrahim və Rəhim İkinci Dünya müharibəsində
iştirak etmişlər, orden və medallar almışlar.
Onların varisləri arasında hərbçilər
çoxluq təşkil edir. 44
günlük Qarabağ müharibəsində qəhrəmanlıqla
vuruşublar. Alim, müəllim, mühəndis,
iqtisadçı, həkim, hüquqşünas və digər
ixtisas sahibləri də vardır. Varislər
Quliyev familiyasını daşıyırlar.
1873-cü
ilə aid siyahıyalmada Məmmədqulunun
oğlanlarının və oğul nəvələrinin
adları belə qeyd edilib:
Məhəmmədzaman,
oğlanları: Məmmədbağır 15 yaşında, Heydər
12 yaşında;
Qardaşı
Cəfərqulu, onun oğlanları: Sadıq 6 yaşında,
Məmmədqulu 4 yaşında, Allahqulu 2 yaşında.
Sonralar doğulan Muxtar, Salman və Süleymanın
adları bu kameral dəftərdə yoxdur. Ancaq 1920-ci ildə olan
siyahılarda Cəfərqulunun özü vəfat edib,
oğlanlarının isə hamısının, Süleymandan
və Məmmədquludan savayı, ailəlikcə siyahısı yazılıb.
Məşədi Cəfərqulunun 5-ci oğlu
Salmandır.
1920-ci il siyahıya almada onun ailə üzvləri
aşağıdakı kimidir: Salman Məşədi Cəfərqulu
oğlu 38 yaşında, həyat yoldaşı Leylan Əli
qızı 26 yaşında, oğlu Teymur 6 yaşında,
qızı Xədicə 8 yaşında.
Sonralar onun Mədinə adında digər bir qızı
da olmuşdur.
Salmanın birinci həyat yoldaşından Badam
adlı qızı olub.
Məşədi Cəfərqulunun sonbeşik, 6-cı oğlu Süleyman təxminən 1882-ci ildə doğulub. Onun Abdulla, Leylan, Səriyyə, Raziyyə, Ziynət və Rabiyə adlı övladları olmuşdur. Varislər Quliyev soyadını daşıyırlar.
Məşədi Cəfərqulunun Səkinə adlı bacısı da olub. Sonbeşik qardaşı Əhməddir. Əhmədin oğlu Məhəmmədhüseynin (Məmmədhüseynin) oğlu Məmmədqulunun (sovet dövründə sənədlərdə Məmməd kimi yazılıb) doğum tarixi 1900-cü ildir. O, Şahtaxtı kəndində doğulub və əsasən dəmiryol çəkilişlərində çalışıb. Naxçıvandan evlənib və şəhərə köçüb. Amma bizə məlum olmayan səbəblərə görə 1922-ci ildən sonra Gəncəyə köçüb. O, 1938-ci ildə Gəncədə vəfat edib. Onun və ailə üzvlərinin fotoşəklini mən Naxçıvanın "canlı arxivi" Matan (Fatma) xanım Nəsirbəyovanın albomunda görmüşdüm. Onun həyat yoldaşı Matan xanımın qohumu idi. Matan xanımın dediyinə görə ona "Məmmədqulu bəy" deyə müraciət edirmişlər. Məmmədqulunun Əhməd və Bahadur adlı oğulları Şahtaxtıda, digər oğlu və qızı isə Gəncədə dünyaya gəliblər. Əhmədin varisləri Məmmədquliyev, qardaşı Bahadurun varisləri isə Hüseynov familiyasını daşıyırlar. Hər iki qardaşların özləri və varisləri Azərbaycanın dövlətçiliyinə böyük xidmətlər göstərmişlər. Və varislər indi də xidmət göstərməkdədirlər.
Məşədi Cəfərqulunun
İsmayıl adlı qardaşı da olub. Kameral siyahılarda
İsmayılın 6
yaşlı Məmmədhənifə adlı oğlu
yazılıb. Bu məlumat 1861-ci ilə aiddir. Sonralar heç bir məlumat
yoxdur.
İsmayıl və qardaşı Əhməd Hacı Vəli
ağa Şahtaxtinskinin süvari dəstəsində
Rusiyanın apardığı müharibələrdə
iştirak etmişlər. Dövrlərinin
yaxşı süvariləri olmuşlar.
Beləcə, tanıdığım və tanımadığım gənc qohumlarımın arzularını yerinə yetirdim. Ulu əcdadlarımız və onların keçdikləri yolu yığcam yazdım. Soyumuzun əsas budaqlarını göstərdim. İstədim gənc nəsil bilsin ki, bu gün bizlər - Zamanovlar, Məmmədovlar, Cəfərovlar, Quliyevlər, Məmmədquliyevlər və Hüseynovlar - Cəfərqulunun və onun oğul varisi Məmmədqulunun törəmələriyik.
Və sonda dünya şöhrətli rus
şairi A.S.Puşkinin öz babalarının haqqında
yazdıqlarını bir daha xatırladım. Çünki yerinə
düşür. O yazırdı ki, öz ata-babalarının
şöhrəti ilə fəxr etmək nəinki olar, həm
də lazımdır. Onların şöhrətinə
hörmət etməmək ayıbdır, qorxaqlıqdır.
Musa
RƏHİMOĞLU - QULİYEV
Tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2023.- 3 mart.- S.14.