Mənası və missiyası dəyişən ədəbiyyat

Esse

Üçüncü dünya ədəbiyyatlarının qaçılmaz olaraq "milli xəyanət xüsusiyyətləri daşıdığını" bildirən Fredrik Cemsona qarşı etnosentrik və orientalist olmayan bir baxışın mümkün ola biləcəyi düşüncəsi formalaşıb. Bu, uzun müddətdir, hakim düşüncəyə görə dünya planetin hamısında deyil, inkişaf etmiş Qərbdə təmsil olunmaqdadır. Kürə formasında olan bir planetdən ziyadə, həm də piramida şəkilli mədəniyyətlərin planeti var. Əsas mövzu qatlar və siniflərdir. Mərkəz-çevrə münasibətləri, iqtisadiyyatdakı qeyri-bərabər inkişaf qaydasında olduğu kimi mədəniyyətlərin də bərabər olmayan inkişafına təsir edir. Ya da mərkəz ətrafındakıları (ilk vaxtlarda) asanlıqla çəkə bilir. Fransua Fenelonun "Tərcümeyi-Telemak" romanının fərqli qərbləşmə məcraları olan Rusiya, İran və Osmanlıda müxtəlif zamanlarda yayımlanan ilk roman olması bu konteksdə diqqətə dəyər: bu cür münasibətlər başlanğıcda adi gələ bilər. Nə zaman ki, ədəbiyyatın modern ünsürləri perifer ölkələrdə də daimi bir hal alır, köhnə formalarla dirsəkli bir əlaqə quran və özünə geri axacaq məcra tapan ədəbiyyat öz fərqliliyində və məlumatlılığında yol alır, beləcə ədəbiyyatlar qeyri-bərabər inkişafa meyllənir. Bu bərabərsizlik mərkəz-mərkəzəqaçma münasibətinin əksinə yönəlir. Belə bir tərzin ən canlı örnəyi romandır. Nağıl və hekayə danışmaq, şeir və dastan demək min illərdir var olarkən, roman cəmi dörd yüz il öncə Avropada yarandı, orada inkişaf etdi və yayıldı. Modern romanın bəzi dillərdəki yaşı yüz ildən də azdır. Burada əlaqəli ifadənin ikinci sözü olan "ədəbiyyat" dövrəyə girir. Mövcud olduğumuz zamanda ədəbiyyat nəyi ifadə edir? (Afrika dillərində və ya Osmanlıda ad olaraq ədəbiyyatın bir neçə janrı olmasına baxmayaraq, on doqquzuncu əsrin sonunda bu anlayışın yaranmağını xatırlamağa dəyər). Ədəbiyyat hekayəni, şeiri, dastanı, nağılı, esseni, romanı - bütün janrları qeyri-bərabər inkişaf prosesində olsa da, təmsil etməyə səy göstərir. Amma növlər yaranar, təkmilləşər, məhv olar və bizə sadəcə klassiklər qalar - "İliada"və ya "Min bir gecə nağılları" kimi.

Çağımızda isə roman daha çox diqqət çəkir və digər janrlar üzərində hakim oldu. Romantizmin, üsyanın, ümidin və sevginin ədəbiyyatını təmsil edən şeir belə hər qitədə geri çəkildi. Romanın bu qədər məşhur olması modern həyatın insanlara yetərincə boş zaman buraxmaması ilə ziddiyyət təşkil edir. Hər kəs dəlicəsinə və ya bezgin işləyir, böyük şəhərlərin çətinlikləriylə boğuşur, televiziya seyr edir, ağıllı telefonlarla oynayır. Belə bir zaman tempində daha qısa mətnlərin populyarlaşması ağlabatandır. Hekayə və ya şeir kimi qısa zamanda oxuna biləcək mətnlər. Lakin elə olmadı. Hötenin "insanın planetar mülkü" dediyi şeirin yerini alan roman yüzlərcə səhifəlik həcmiylə boş zamanı azalan insanların həyatında daha çox qəbul edildi. Mixail Baxtin kimi fikir adamları bunun səbəbləri barədə geniş araşdırmalar etdi. Ədəbiyyatın modern çağında romanın xüsusiyyətlərini, onun toplum və fərdlərlə münasibətini qavramağa çalışdılar.

Söylənənlərdən biri bu idi: Romanın müəyyən edilə bilməyən sərhədləri özündən öncəki hər bir ədəbiyyat növünü (şeiri, nağılı, dastanı və s.), hətta başqa sahələri də (fəlsəfə, psixoanaliz, tarix, sosiologiya və s.) ifadə etmə gücünü göstərir. Mətnlərarası, janrlararası və başqa nüanslar roman üçün əlverişlidir və onun genişlənməsinə imkan yaradan detallar halına çevrilir. Hər cür təhkiyə üsulu və hadisələr qara dəliyə bənzəyən roman tərəfindən udulur. Dünyanın bütün ifadə tərzləri romanın içində həll olarkən, roman özü də bütün dünyaya coğrafi və mədəni müstəvidə yayılmaqdadır (zamanın qısqacına qarşı uzun mətnlərlə dirənmək, sıradan bir fərdin beləcə öz varlığında dinc bir köşə yaratmağın mümkünlüyünə inanması da səbəblərdən biridir).

Dünya ədəbiyyatı tarixin bir mərkəzə toplanmasını və o mərkəzin də bütün dünyaya yayılmasını vurğulayır. Roman üçün çox gözəl bənzətmədir, çünki roman da bütün janrları özündə cəmləşdirib böyük ölçüdə ədəbiyyat janrına çevrilməkdədir. Amma insanlığın mədəni dəyişikliyindəki bu istiqamətin narahatlıq yaradan tərəfləri də var. Söhbət mədəniyyətlərin və mədəni formaların öz içində daim qeyri-bərabər inkişafından gedə bilər, amma inkişafla bərabər bərəbərlik və plüralist olmağın ziyanı nə idi? Bəs hələ də belə bir imkan varsa, bu necə aktuallaşa bilər? Narahatlıq iki səbəbdən yaranır. Birincisi, roman xaricindəki digər janrların arxa plana düşməsinin qarşısını necə almaq olar? Daha doğrusu, bu mümkündürmü? Bunun mümkün olmadığı söylənilir. Hər inkişafın təbii təkamülünün (epik və nağılların çox keçmişdə qalması kimi) olduğu vurğulanır. Bu gün beynəlxalq yayın şəbəkəsində saf romanların, yeni romançıların ana gövdəni işğal etməsi bunun bir sübutudur. Amma keçmişdə qalan ədəbi janrların yeni yarananların içində hələ də yaşadığı danılmazdır. Roman digər ədəbi növləri ölümdən xilas edir, onları öz içinə alıb yoğurur, yeni bir nəfəs verir. Özü də bu halda yeni bir həyatla tanış olur. Narahatlığın ikinci səbəbi artıq burada görünür: Roman hər kəsin və hər coğrafiyanın səsini ona uyğun şəkildə təqdim edə bilərmi? Bu suala yetkin cavab vermək son bir əsrdə mümkündür. Qərb təfəkkürünə qarşı çıxan antikolonializm mübahisələri (Jozef Konroda qarşı çıxan Şinue Aşebenin tənqidini misal çəkə bilərik), kişi dominantlığına qarşı qadınların mövqeyinə münasibət (Virciniya Vulfdan yeni feminist baxışlara qədər böyüyən bir dalğa), bazarın monopoliya ilə idarə olunmasına qarşı etirazlar (azad yayın evlərinin və azad kitabxanaların yenidən yenidən qurulması) kimi xəbərdarlıq fişəngləri ədəbiyyat dünyasını bir səmtdə tutmaq arzusundadır və günbəgün daha aktiv müzakirələrə səbəb olur. Və bu zəmində hər beynəlxalq səviyyəli dil öz ədəbiyyatını digərlərinə daşımağa çalışır.

Milli dillərin ədəbiyyatın içindəki anlamı və missiyası da dəyişir. Bir neçə əsr əvvəl cəmiyyətlərin yeni sosial əhvalı yeni bir ədəbiyyat janrını - romanı ortaya çıxardı. Sənaye toplumları yaranır, yeni siniflər müəyyən edilir, böyük şəhərlər qurulurdu. Şəhərlərin qarmaşasında çabalayan yeni insan - fərd - formalaşmaqda və böyük imperatorluqların nisbətən təsiredici, zəif və plüralist mədəniyyətinin yerini konkret sərhədlər və qaydalarla müəyyənləşmiş millətlər alırdı. Əvvəllər yazarlar bu milliliyi şişirdərək, daha doğrusu ona aid olmağın həzzi ilə yazırdılar, indi isə milliliyin sərhədlərinə həbs olunmadıqlarını göstərmək üçün yazırlar. Əvvəllər ədəbiyyat millilik yaratmağın bir vasitəsi kimi görünürdüsə, indi milliliyi aşmağın yolu kimi təyin edilir. Dünya ədəbiyyatı gerçəkləşmək üçün millətlərin siyasi olaraq qarışmasını gözləmir, ayrı-ayrı millətlər var olarkən belə ədəbiyyat onlara qarşı çıxmağın bir yolunu tapır, ya da yaradır. Milli ədəbiyyat bir zaman üçün lazım olan mərhələ idi, amma onun daxilindəki parçalanmalar fərqli mövqeləri yaratdı və bu mövqelər milliliyin alt qatına enərək onun hər bir xüsusiyyətini bəşəri düşüncə ilə ələ alıb inkişaf etdirdi. Bu baxımdan dünya ədəbiyyatı həm milli ədəbiyyatın öz içində inkişafına təsir edir, həm də onu aşır. Yeni dil bir yandan millətlər arası, digər yandan millətlər xarici bir dildir.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2023.- 4 mart.- S.16.