Yüz il əvvəlin
sualı: Türkiyəni necə xilas etməli?
Sultan Əbdülhəmidə
qalib gələn qərb Ərdoğana da qalib gələ biləcəkmi?
Dünyada yeni bir düzənin
daşları döşənir. Və yeni
quruluşun sancıları
bu mənada bütün coğrafiyalarda
yaşanır. Amma
bunu ən güclü şəkildə
hiss edən ölkələrin
başında, heç
şübhəsiz, Türkiyə
gəlir. Buna bağlı
olaraq 2023-cü il Prezident seçkiləri çox gərgin və bəlkə də, indiyə qədər görülməmiş siyasi
mübarizə şəraitində
geçrəkləşir. Bir tərəfdən 3 partiyanın birləşdiyi
və hazırkı Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın namizədliyinin irəli sürüldüyü "Cümhur"
ittifaqı, digər tərəfdən Kamal Kılıçdaroğlunun namizədliyində
"həmfikir" olan
6 siyasi partiyanın birləşdiyi və kənardan da kürd seçicilərin
bir hissəsini öz ətrafında birləşdirən HDP-nin
dəstək göstərməsi
heç də istisna edilməyən
"Millət" ittifaqı.
Onu xüsusilə qeyd edək ki, bu
seçki və onun nəticələri nəinki Türkiyəni, həm də bütün dünyada baş verən iki güc dairəsinin
- kürəsəlçilər və onların qarşısında duran antikürəsəlçilərin də taleyinin müəyyən edilməsində
həlledici amil rolunu oynayacaq. Buna görə də
hansı namizədin qazanması Türkiyə ilə yanaşı, dünyanın da diqqətindədir.
Böyük İslam mütəfəkkiri
və sosioloqu İbn Xəldun deyirdi ki, keçmişlər
gələcəyə suyun
suya bənzəməsindən
daha çox bənzəyir. Üzərindən
bir əsrdən daha çox keçməsinə baxmayaraq,
XX əsrin əvvəllərindəki
Osmanlı Türkiyəsi,
daha doğrusu, Sultan Əbdülhəmidin hakimiyyəti
dövründəki ictimai-siyasi-iqtisadi
vəziyyət bu günlə - Ərdoğanın
hakimiyyəti və baş verən proseslərlə bir çox yöndən eyniyyət təşkil edir. Səbəbsiz deyil ki, böyük türk tarixçisi İlbər Ortaylı da "Sultan Əbdülhəmidi anlamaq
XXI əsri anlamaqdır"
fikrini irəli sürmüşdü.
Böyük azərbaycanlı alim,
publisist Məhəmmədağa
Şahtaxtılının 1901-ci ildə Fransada, Parisdə yazıb nəşr etdiyi "Türkiyəni necə xilas etməli" məqaləsindəki təsbitləri
Osmanlının Sultan Əbdülhəmid
dövründəki yaşadığı
böhranı görmək
və bu gün Türkiyədə
baş verən proseslərlə oxşarlığını,
eləcə də bu proseslərin hansı nəticələr
verə biləcəyi
baxımdan müstəsna
əhmiyyət daşıyır.
M.Şahtaxtılı həmin
məqaləsinin elə
başlanğıcında Osmanlının
çöküşünün səbəblərini açıqlayır:
"Osmanlı sülaləsinin
bugünkü faciəsi
çox qüdrətli
olan Osmanlı imperiyasını elə alçaldıb ki, indi imperiya məhv
olmaq təhlükəsi
qarşısındadır. Bunun da əsas səbəbi
maliyyə çatışmazlığıdır.
Bu barədə danışmağa kimsənin
cürəti çatmır".
Osmanlının son dövrlərində düçar
olduğu vəziyyət
bu günün Türkiyəsinin qarşılaşdığı
iqtisadi vəziyyətlə
oxşarlıq təşkil
edir. Doğrudur, Türkiyə son dövrlərdə dünyadakı
nüfuzunu xeyli artırıb, regional gücə
çevrilib. Hətta qlobal
problemlərin həllində
də birbaşa iştirak edir. Somalidən tutmuş Liviyaya qədər, Qətərdən
Qarabağ probleminin həllinə kimi geniş coğrafiyada Türkiyə müttəfiqlərini
sona qədər müdafiə etməyi bacarıb. Digər tərəfdən Rəcəb Tayyib Ərdoğan liderliyində
bu ölkə hərbi gücünü də xeyli artırıb,
dünyanın ən müasir silahlarını
istehsal edən bir əlin barmaqlarının
sayını keçməyən
ölkələr sırasına
yüksəlib. Təkcə
onu deyək ki, qardaş ölkənin "Bayraktar
TB2" pilotsuz uçuş
aparatları dünyada
Türkiyənin nüfuzunu
xeyli artırıb, bu silah Suriyada,
Liviyada, Qarabağda və ardından Rusiya-Ukrayna müharibələrindəki
sınaqlardan üzüağ
çıxıb.
Qeyd edək
ki, Tükiyənin bütün bu sahələrdə uğurları
artdıqca ölkə
də daha müstəqil siyasət yürütməyə başlayıb,
xarici siyasətinin mərkəzinə öz maraqlarını qoyub. Və məhz
bu amillərdən sonra Türkiyəyə qarşı xüsusilə
də Qərb uzun illər boyunca qapalı/maskalanmış məkrli
siyasətini açıqdan-açığa
yürütməyə davam
edib. Qərbin Səlib yürüşlərində
olduğu kimi, təkvücud Türkiyənin
üzərinə hücum
etməsinin nəticələrini
isə Türkiyə daha çox iqtisadi sahədə görməyə başlayıb.
Başqa
bir deyilişlə, Türkiyə bir çox sahədə sürətli deyə biləcəyimiz bir inkişaf dövrünə
qədəm qoymuş
olsa da, iqtisadi-maliyyə sanksiyaları
ölkədə bu sahədə dərin böhranın xalqın yaşayışına güclü
təsir göstərməsinə
rəvac verib.
Bir müşahidəmi
qeyd etməkdə yarar görürəm. Bir neçə
ay bundan öncə Ərdoğanın əsas
qalalarından biri olan Türkiyənin Rizə şəhərində
olarkən bir qrup insanlarla həmsöhbət olmaq imkanına yiyələnmişdim.
Danışdıqlarımın böyük əksəriyyətindən
ölkədəki iqtisadi
böhranın seçkilərin
nəticəsinə təsirsiz
ötüşməyəcəyini öyrəndim. Həm də
həmsöhbət olduqlarımın
hamısı əvvəlki
seçkilərdə Ərdoğana
səs verdiklərini də etiraf edirdilər.
İndi Türkiyə seçkilər ərəfəsində dilema qarşısındadır. Bir tərəfdən iqtisadi vəziyyət, digər tərəfdən Türkiyənin Qərbi qarşısına alan və özünə dönən siyasəti. O siyasət ki, Türk-islam coğrafiyasında da böyük rəğbət göstərilir, Ərdoğan sevgisini yayır. Xalq, əslində, bax seçkidə bu iki məsələyə səs verəcək. Tərəflərin seçki hazırlığı da məhz sadaladığımız bu iki nüans üzərinə qurulub. Kimin seçiləcəyini isə, əlbəttə, xalqın yekun qərarı müəyyən etmiş olacaq, amma burada xarici təsirlər heç də az rol oynamayacaq.
İndi sual olunur: Qərb Sultan Əbdülhəmiddə olduğu kimi, Ərdoğana da qalib gələ biləcəkmi?! Sultan Əbdülhəmiddə olduğu kimi, hakimiyyəti boyunca bir atəş çənbəri içində olan və hər ötən gün xarici təzyiq və təqibləri üzərində daha çox hiss edən Ərdoğan Türkiyəsi cümhuriyyətin 100-cü illiyində dövlətinə biçilmiş donu birdəfəlik yırtıb ata biləcəkmi, yoxsa, Əbdülhəmidin Osmanlısının yaşadığı ağrı və acıları yenə bir əsrdən bir az artıq keçmiş bir zaman sonrasında yenidən yaşayacaq?! Bu seçki məhz bu mənada adi bir seçki deyil. Gələcək yüzilliyin dünyasının necə olacağının müəyyən edildiyi yeni dünya düzəninin qurulduğu bir ərəfədə Türkiyənin yerinin və rolunun müəyyən edilməsində həlledici bir mərhələnin kulminasiya nöqtəsi, bəlkə də, finalı - sonluğudur.
Yazını Məhəmmədağa Şahtaxtılının elə öz yazısında irəli sürdüyü təmənnisi ilə bitirmək istəyirəm. Görkəmli maarifpərvər ziyalımız üzünü Avropa dövlətlərinə və xalqlarına tutaraq təvəqqi edirdi ki, Osmanlı Türkiyəsində dəyişikliklər üçün onlara lazımi vaxt və imkanlar verilsin, türklər də, beləliklə, öz müqəddəratlarını məhz özləri müəyyən etsinlər. Bəli, dünya Türkiyədəki bu seçkilərə müdaxilə əvəzinə, imkan yaratmalıdır ki, onlar öz gələcək talelərini elə özləri də müəyyən etsinlər. Bir şeyi də unutmayaq və ona əminliyimizi ifadə edək ki, hər necə olur-olsun, Türkiyə öz varlığını qoruyacaq, daha da güclənəcək. Bunu qardaş dövlətin tarixinə, yaratdığı qüdrətli dövlətlərə - imperiyaların keçmişinə baxdıqda asanlıqla demək mümkündür.
Son olaraq daha bir təmənnimizi də ifadə edək. İlbər Ortaylının Sultan Əbdülhəmidlə bağlı
dediklərini Tanrı
türklərə bir
daha yaşatmasın.
O deyirdi: "Tarix vaxtilə onu acımasızca tənqid etmişkən sonrasında
peşman olanlara, dəyərini gec də olsa anlayanlara
və hətta bunu bir etirafnamə
olaraq yazıya alanlara, arxasından ağı söyləyənlərə
şahid olub".
Anar
QASIMOV
Naxçıvan
525-ci qəzet.- 2023.- 18 mart.- S.8.