Elçin ədəbi irsi

XX əsr Azərbaycan nəsrinin, dramaturgiyasının, bədii-estetik fikrinin görkəmli nümayəndəsi, Xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev parlaq poetik fəaliyyəti ilə seçilən, müasiri olduğu dövrün ədəbi-bədii axtarışlarında yaxından və fasiləsiz iştirak edən novator sənətkarlarımızdan biridir. Ədibin yaradıcılığı Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsi olmaqla bərabər, həm də milli tariximizin müəyyən dövrünün mükəmməl bədii salnaməsi səciyyəsini daşımaqdadır. Elçin sadə, humanist insan hisslərinə, daxili aləmin gözəlliyinə, mənəvi zənginliyə üstünlük verərək əsərlərinin psixoloji imkanlarını genişləndirir. Onun qəhrəmanları da sənətkarın özü kimi yenilik hissi ilə çırpınır, gələcəyi özü seçir və özünü həyata, yaşamağa, yaratmağa həsr edir. Məhz buna görə də, Elçin Əfəndiyevin qəhrəmanları həmişə aktualdır və yenidir. Həmin aktuallıq baxımından fərdin gerçəklik qarşısında acizliyindən, yaddaş və onun gətirdiyi obyektiv gerçəkliklə üz-üzə qalan insan övladının bədii obrazı ilə baş-başa qalmış real insan təsviri Azərbaycanın Xalq yazıçısı Elçinin 2015-ci ildə qələmə aldığı "Baş" romanında da əlamətdardır. Əsər yazıldığı gündən ədəbi tənqidin gündəmindən düşmür, ingilis, alman, Ukrayna, ərəb, türk, rus və digər dillərə tərcümə olunaraq xarici ölkələrdə nəşr edilir, onun müxtəlif yöndə təhlilinə və təfsirinə rast gəlinir.

Vaqif Yusiflinin ibarəsi ilə desək, "Baş" romanı nəsrimizdə yeni hadisədir". Ərəb dilində nəşr olunmuş "Baş" romanının təqdimat mərasimində ictimai xadim və tənqidçilərin çıxışlarında vurğulandığı kimi: "Elçinin "Baş" romanı klassik ənənələri əks etdirməklə yanaşı, müasir tendensiyaları da özündə ehtiva edir. Tarixi roman kimi əsər həm tarixi faktları, həm də poetik göstəriciləri qoruya bilib. Roman dünyanın görünən və görünməyən tərəflərini sintez edə bilir".

Nizami Tağısoyun "Elçinin "Baş" romanı struktur-funksional təhlil müstəvisində" adlı monoqrafiyası da yazıçının postmodern romanına verilən qiymətli dəyərdir. Məhz bu monoqrafiyada Elçinin "Baş" romanı müfəssəl öyrənilir və geniş təhlilə çəkilir.

"Şuşa İli" çərçivəsində "Şuşaya salam!" layihəsində iştirak edən Ukrayna şairi, ədəbiyyatşünası Dmitro Drozdovski, Şuşanı salamlayaraq, ürək sözlərini belə ifadə etmişdir: "2022-ci il Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə "Şuşa İli" elan olunub, Şuşa şəhərinin ili. Mən bu şəhəri özüm üçün böyük, müasir Azərbaycan yazıçısı Elçinin "Baş" romanında təsvir olunan Qarabağ dünyasından tanıyıram. Romanın tərcüməçisi kimi Qarabağ dünyasına baş vurur, real tarixi hadisələrlə yanaşı, romanda təsvir olunan əfsunlu realizmə, hadisələrin metafizikasına dalırdım. Romandakı hadisələr yalnız gerçək müstəvidə deyil, həm də görünməz olan metazifiki dünyada baş verirdi ki, bu, Qarabağ tarixinin, insanların, Şuşa şəhərinin böyüklüyünü anlamağa bir ayrı cür imkan verirdi. Böyüklüyə gedən bu yol faciələr, qarşıdurmalar, konfliktlər və ağrılardan keçirdi. Şuşa şəhəri özündə mədəniyyəti, hörməti, sevgini və yaddaşı birləşdirən bir şəhərdir".

Bu məqalədə müqtədir romançı Elçinin "Baş" əsərində və ABŞ ədəbiyyatında yeni tendensiyaların aparıcı siması olan Kurt Vonnequtun "5 №-li sallaqxana və ya uşaqların səlib yürüşü" "yaddaş" konsepsiyasına diqqət yetirəcəyik. Bu təhlil bir daha ədəbi prosesə hakimlik etmək səlahiyyəti olan "ümumbəşər tərənnümçüsü"nün əsərlərində humanist ideyaların yaradılmasına qadir olmasını (S.Z) sübuta yetirir.

Əgər K.Vonnequtun "5 №-li sallaqxana və ya uşaqların səlib yürüşü" romanındakı Billi Pliqrim gerçəklikdən qaçmaq yolunu tapırsa, bilərəkdən yaddaşında gizlənir və könüllü şəkildə oradan qurtulmaq istəmirsə, Elçinin "Baş" romanındakı Sisianovun kəsilmiş başı özünün də istəmədiyi duruma düşür. Azərbaycan torpaqlarını zəbt etmək arzusu ilə yaşayan rus sərdarı Sisianovun Gəncə və Şəki xanlıqlarının istilasından sonra Bakıya yürüşü və Qoşa Qala Qapısında ölümü ilə başlayan əsər onun yaddaşının izi ilə davam edir. Baş yaddaşında keçmişi canlandırır, dünyaya göz açdığı, ata və anasının himayəsində olduğu gənclik illərini xatırlayır. Artıq gerçək dünya ilə heç bir əlaqəsi olmadan düşünür və onunla bağlı olaylara yeni baxış bucağından baxır.

Bütün ömrünü çar Rusiyasına xidmətdə keçirən, evlənməyən, oğul-uşaq sahibi olmayan Baş üçün həyatın mənası "ana Rusiya" olur. Başı bədənindən ayrılana qədər cani-dildən ruslardan çox "rus" olmaq istəyən Baş indi real dünyadan çox uzaqdadır: "ONUN hissiyyatı qavrayırdı ki, ONU heç kim görmür və ONUN yavaş-yavaş, elə bil, cücərməyə başlayan və cücərdikcə də oyanan yaddaşında ani bir panika yarandı ki, güzgüyə baxsa, ÖZÜNÜ görməyəcək, çünki ONU görmək mümkün deyildi və o panika da yox oldu, çünki O - yox idi. Ancaq O, yox idisə, necə görürdü və hələ də bütün bunları axıracan dərk edə bilməməsi, elə bil, ONU şəffaf hissləri tam, bütünlüklə duymağa, qavramağa qoymurdu".

Oxucu gücün, zorun və istibdadın canişini alan sərdar Sisianovun ölümdən sonra ruhunun onu tərk etdiyini, lakin yaddaşının kəsilmiş başında ilişib qaldığını görür. Artıq o, əvvəlki tək əzəmətli və hakimi-mütləq deyil. Onun general rütbəsi ölümündən sonra karına yetmir, əmrə-sadiq əsgərləri də ona kömək etmir. İndi o, başı ilə təkbətək qalır. Başın həyat amalı olan böyük Rusiya arzuları da indi onu maraqlandırmır. İndi o, sadəcə keçmişi xatırlayır və torbaya qoyulub hədiyyə kimi getdiyi yolda hadisələri seyrçi kimi müşahidə edir. Baş artıq güc və qüvvəni deyil, özünün də hələ tam dərk edə bilmədiyi dünyanı simvolizə edir: "O, artıq bunu anlamışdı ki, görünən o məkanda ONUN üçün uzaq və yaxın, keçmiş və gələcək yoxdur və həmin məqamda ONUN yaddaşından keçən informasiya görünən o məkandan Ona baxan Başın - ONUN Başının - bədənsiz olduğunu xatırlatdı, ancaq bu, ONU qətiyyən narahat etmədi, çünki ONUN bütün varlığı şəffaf və çəkici idi".

ONUN başında qalan yaddaşı gerçəkliyi bütün çılpaqlığı ilə dərk etməyə başlayanda isə həyat onun üçün bitmişdi. Başın yol səyahəti İran şahı Abbas Mirzəyə hədiyyə ilə bitir və bu yolda onun yaddaşı Rusiya tarixi, Yemelka Puqaçovun başçılığı ilə həyata keçirilən kəndli üsyanının yatırılması və Puqaçovun başının kəsilməsi ilə bitən edam səhnələrini canlandırır. Oxucu Başın etirafları ilə yanaşı, yaddaşına həkk olan hadisələri fraqmentlər şəklində izləyir, Bakı xanı Hüseynqulu xan, Bakı bəyləri və ağsaqqalları, ətraf kəndlərdən gəlmiş axundların şəhərin taleyi ilə bağlı məşvərətinin şahidi olur. Bakının istilası ilə bağlı rus çarı I Pyotrun, I Yekaterinanın şəhəri ələ keçirməsi ilə bağlı tarixi gerçəkliklərdən bəhs edən yazıçı gözlənilmədən mövzunu dəyişir və yenidən kəsilmiş başın yaddaşının bərpasına qayıdır: "ONUN yaddaşı bərpa olurdu. Və yaddaşı bərpa olunduqca da görünən o məkandakı epizodlar bir-birini əvəz edirdi. Onun yaddaşının dibinə çökmüş və oradan dirçəlməyə başlayan, hətta ONUN yaddaşından kənar olan, ONUN bilavasitə şahidi olmadığı, ancaq nəyəsə görə görünən və ONUN da dərhal tanıdığı - kimdir, nədir, haradadır, keçmişdir, yaxud gələcəkdir? - epizodlar da həmin epizodlara qarışırdı".

Yazıçı tarixi yaddaşımızı vərəqləyir, gerçək tarixi hadisələri müəllif nəzərləri ilə sərf-nəzər edir, amma bütün hallarda obyektiv gerçəkliyin bədii həlli "dağınıq hadisələrdən ibarət modellə" önə çıxır. Müəllif "Baş"ın yaddaşı ilə tarixə ekskurs edir, dövrün sosial-siyasi problemləri kontekstində Azərbaycan xanlıqlarının düşdüyü durumu göstərməyə nail olur: "Bir tərəfdən Rusiya Bakını dartıb özünə qatmaq istəyir, bir tərəfdən də Qacarlar əllərində qılınc ayağa qalxır ki, Bakı mənimdir".

Baş obrazı oxucu qarşısında antiqəhrəman kimi canlanır, lakin onu ədəbiyyatşünas Vaqif Yusiflinin də qeyd etdiyi kimi, "qüvvətli xarakter" kimi qəbul edir. Yazıçı böyük Derjavaların hakimiyyət hərisliyini axmaqlığın və acgözlüyün son həddi, onun sadiq qullarını isə onlara ayrılan həyatlarını mənasız və lazımsız işlərə qurban verən sərdar Sisiyanovun simasında göstərir. Baş Derjavanın sərdarıdır, lakin o, həmçinin böyük oyunların piyadası, həyatını idarə edə bilməyən, sadiq quldur. Elə buna görə Başın həyatı reallığın gerçək şəkli, lazımsız ideyaların qurbanına çevrilən, özünün də artıq Baş kimi dərk etdiyi qum idi, "qumun bir dənəciyinin sonsuz rəqəmlərə bölünmüş bir hissəciyindən də kiçik idi".

Başqa sözlə, yazıçı tarixlə uydurmanı, gerçəkliklə təxəyyül oyunlarını bir arada verir. Yazıçı Elçinin romana yazdığı ön sözdə də bu haqda oxuyuruq: "Bu romanın qəhrəmanlarının bir qismi tarixi şəxsiyyətləridir, ancaq onlarla bağlı hər bir epizodda və ümumiyyətlə, romanın hər bir səhifəsində tarixi dəqiqlik axtarmaq lazım deyil, həmin tarixi şəxsiyyətlər bu romanda artıq "müəllifin qəhrəmanlarıdır"... Bu əsərdəki tarixi kolorit - tarixi faktlarla tanış olduqca, müəllifin hiss etdiklərinin, onun düşüncələrinin ifadəsidir və buradakı tarixi qəhrəmanlar da müəllif üçün qeyri-tarixi qəhrəmanlar səviyyəsində "özününküdür".

Yazıçı tarixi həqiqətləri bədii təxəyyül gücü ilə təqdim edir və göründüyü kimi, ona nail olur. Fiziki mövcudluğunu itirən, lakin həqiqi mövcudluğunu qazanan Baş tədricən həyatını indi əldə etdiyini, ancaq indi şəffaf və çəkisiz varlığını anladığını dərk edir. Amma bu anladıqları "görünən o məkanda bir-birini əvəz edən xatirə və epizodlardakı görüntülərin, hadisələrin, o məkandakı missiyaların mənasını dərk etməyə çalışırdı və bu ONU hər dəfə də heyrətamiz mənasızlığa gətirib çıxarırdı".

Yazıçı bütün müharibələrin, yersiz insan qırğınlarının, qonşu ölkələri öz əsarətində saxlamaq istəyən hakimi - mütləq rejimlərin tarix səhifələrində yalnız şərin, pisliyin simvolu kimi qalacağına işarə edir, elə bu səbəbdən Derjava qulluğunda dayanan insanın acı aqibətini bu şəkildə canlandırır. Digər tərəfdən də yazıçı Başın xatirələrində canlanan olaylarla insan varlığında gizlənən puç, mənasız istəklərin heçliyini göstərir.

Beləliklə, əgər Kurt Vonnegutun yaratdığı "yaddaş" quruluşunda ironiyadan istifadə edilirsə və həmin yaddaşın bütün faciə və qurbanların qalereyasını yaratmaq mümkün olmaması göstərilirsə, Elçində isə bu metafizik yaddaşdır və reallığın əksi çoxölçülüdür. Yazıçı tarixdə baş vermiş real hadisəyə bədii uydurmanın və təxəyyülün köməyi ilə yeni məna verir, obyektiv hadisələri yeni görmə bucağından təqdim edir. Elə bu səbəbdən əsər tarixi hadisələrin fonunda cərəyan edən gerçək insan faciəsi kimi görünür. K.Vonnequtun "5 №-li sallaqxana və ya uşaqların səlib yürüşü" romanında olduğu kimi, Elçin də tarixi hadisələri yenidən təsvir edir, yaddaşın gücü ilə insan həyatının mənasız mübarizələrini, onun həqiqi mövcudluğu üçün heç bir məna kəsb etməyən reallığı göstərir.

Sevinc ZEYNALOVA Professor

Leyla QOCAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2023.- 17 may.- S.12.