Xalq yazıçısı Elçinin əsərlərinin ekran təcəssümü

Bu bir həqiqətdir ki, yazılan hər bir əsər təkcə bu gün üçün deyil, həm də və daha çox gələcək üçün yaradılır. Təbii ki, yüksək sənətkarlıqla yazılan, milli ədəbiyyat tariximizi zənginləşdirən əsərlərdən söhbət gedir. 16 yaşından ədəbi fəaliyyətə başlayan, indiyədək 65 ilə yaxın yaradıcılıq yolu keçən görkəmli ədibimiz, çağdaş ədəbiyyatımızın parlaq nümayəndəsi, nasir, dramaturq, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, publisist, ssenarist, ictimai xadim olan Xalq yazıçısı Elçin məhz yüksək səviyyəli əsərləri, zəngin və çoxşahəli yaradıcılığı ilə dünya şöhrətli sənətkar zirvəsinə yüksəlib. Yazıçının ilk hekayəsi - "O inanırdı" 1959-cu il iyulun 5-də "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çap edilib. Və bu ədəbi uğur Elçinin böyük ədəbiyyata gəlişinin başlanğıcı oldu. 1966-cı ildə "Min gecədən biri" adlı ilk kitabının çapından sonra o, yazıçı kimi özünü bütünlüklə təsdiq etdi. Yaza-yaza yüksələrək ustad sənətkar mövqeyinə ucaldı. Yazıçının çoxçeşidli yaradıcılığı milli xüsusiyyətlərə malik olduğu kimi, həm də bəşəri mahiyyəti əks etdirir. 1960-cı illərdən bu yana Elçinin yaradıcılığına saysız-hesabsız rəylər və onlarca irihəcmli tədqiqat əsəri həsr olunub. Bu müddətdə onun yaradıclığına ədəbi-ictimai maraq bir an belə səngiməyib. Elçinin yaradıcılığı Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq dünyanın söz sərraflarını danışdırıb və beləliklə, XX yüzilliyin ikinci yarısında nasir, dramaturq, ssenariçi, tərcüməçi, tənqidçi, publisist Elçin sayca o qədər də çox olmayan sənətkarla bir sırada bütün Yer kürəsində Azərbaycan ədəbiyyatını ləyaqətlə təmsil edən şöhrətli sənətkar zivəsinə yüksəlib. Çoxşaxəli yaradıclıında milli özünüdərklə ümumbəşəri dəyərlər arasında bir vəhdət, bir körpü yaradan qüdrətli qələm sahibi ədəbi fikrinin ən parla təmsilçiləri ilə bir sırada dayanır. Yazıçının bədii əsərləri sənətkarlıq baxımından dünya ədəbi şedevrləri xəzinəsini zənginləşdirən bədii nailiyyətdir.

Elçinin bədii əsərləri təkcə Azərbaycanda deyil, həm də dünya ölkələrində, bütün Yer kürəsində sevilə-sevilə oxunur, əldən-ələ gəzərək neçə-neçə oxucu nəsli arasında mənəvi körpü yaradır. İstedadlı qələm sahibinin əsərləri, rus, ingilis, fransız, alman, türk, ispan, Çin, çex, slovak, polyak, serb, bolqar, xorvat, türkmən, özbək, qazax, rumın və başqa dillərə tərcümə edilib. Pyesləri dünya teatrlarının səhnəsində nümayiş etdirilir.

Elçin nəsrinin ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də ondakı psixologizmdir, insanların daxili aləminin, onların mənəvi dünyasındakı ziddiyyətləri nəsrin obyektinə çevirməsidir. Bu əsərlərdə yazıçının əsas məqsədi insanın daxili aləminin mübhəm çalarlarını, insan taleyinin zaman axarında başqalaşmasını, dünyaduyumunu, hisslər və duyğular aləmini aydınlatmaqdan ibarət olub. Özünü dediyi kimi: "Yazıçının predmeti xislətdir və onun istedadı xislətin dərinliklərinə nə dərəcədə enə bilməsi ilə müəyyənləşir".

Xalq yazıçısı zəngin yaradıcılığı ilə kino sənətimizə yeni bir estetik təravət gətirdi. Milli kino sənətinin inkişafında yazıçının nəsr əsərlərinin və ssenarilərinin ekranlanlaşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Onun ssenarilərində dolğun bədii sujet, gözəl təsvir vasitələri, maraqlı dialoqlar, təsvir edilən mühüitin görümlülüyü ekran əsərinin təccəsümünə xüsusi bir çalar verir. Yazıçının bədii əsərlərinin cövhərinə hopmuş sadəlik humanizim və bəşərilik onun görümlülüyünə və estetik dəyərinə bir tamlıq gətirir. Dövrün qlobal və mənəvi-əxlaqi problemlərini fəlsəfi dərinlik və mürəkkəbliyi ilk ekranda canlandırmaq Elçin ssenarilərinin əsas özülüdür. Onun povestləri sürətli sujet inkişafına, ideya sənətkarlıq məziyyətinə, estetik siqlətinə, fərdi üslub və poetikasına görədir ki, ekranlaşdırmaya daha tez uyğunlaşır. Dövrün qlobal və mənəvi problemlərini fəlsəfi dərinlik və mürəkkəbliyi ilə ekranda canlandlrmaq Elçin ssenarilərinin ən səciyyəvi cəhətidir. Elçinin ssenariləri əsasında on bədii film, bir sıra sənədli və cizgi filmləri çəkilib. Bu filmləri Fikrət Əliyev ("Baladadaşın ilk məhəbbəti") , Arif Babayev ("Arxadan vurulan zərbə"), Kamil Rüstəmbəyov ("Gözlə məni"), Oqtay Mirqasımov ("Gümüşü furqon"), Tofiq Tağızadə ("Bağ mövsümü"), Şahmar Ələkbərov ("Sahilsiz gecə"), Vaqif Mustafayev ("Milli bomba"), Ramiz Fətəliyev və Dövlət Fəthulin ("Hökmdarın taleyi") kimi görkəmli rejissorlar çəkiblər.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan və Türkiyə kinematoqraflarının birgə layihəsi olan "Mahud və Məryəm" filminin dünya ekranlarına çıxması milli kino mədəniyyətimizin ən böyük qələbəsidir. Elçinin çoxşaxəli yaradıcılığında kino fəaliyyəti də əsas yerlərdən birini tutur və bu sahədə tədqiqə ciddi əsas verir. Bu problemin həlli təkcə ideya-mövzu baxımından deyil, həm də Zaman və İnsan konsepsiyası nisbətindən təhlil və tədqiqini tələb edir. Elçinin bədii əsərlərində olduğu kimi, ekran əsərlərində də insan psixologiyasının dərin çalarları, şəxsiyyət və zaman konsepsiyası paralel şəkildə təcəssüm etdirilir.

Elçin nəsrinin poetikasında kinodramaturgiya elementləri - görümlülük olduqca güclüdür. Və bu nəsrin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri odur ki, burada təhkiyəçi təkcə hadisələrin nağılçısı deyil, həm də təsvir etdiyi obrazla bərabər iştirakçıdır. Milli kino sənətinin inkişafında Elçinin nəsr əsərlərinin və ssenarilərinin ekranlaşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Onun ssenarilərində dolğun bədii süjet, gözəl təsvir vasitələri, maraqlı dialoqlar və epizodlar, təsvir edilən mühitin görümlülüyü ekran əsərinin təcəssümünə xüsusi bir çalar verir. Ümumiyyətlə, ekranlaşdırma mükəmməl bir yaradıcılıq prosesidir ki, bundan da gələcək filmin baxımlığı və keyfiyyəti asılıdır.

Elçinin bədii əsərlərinin cövhərinə hopmuş sadəlik, humanizm və bəşərilik onun görümlülüyünə və estetik dəyərinə bir tamlıq gətirir. İnsan duyğularını həssaslıqla incələyən, bədii təsvir vasitələrinin bütün arsenalından məharətlə istifadə edən yazıçı onu şəhd-şirəli təhkiyə - obrazlı dillə aydın ifadə edir. Elçinin povestləri sürətli süjet inkişafına, ideya sənətkarlıq məziyyətinə, estetik siqlətinə, fərdi üslub və poetikasına görədir ki, ekranlaşdırmaya daha tez uyğunlaşır. Dövrün qlobal və mənəvi problemlərini fəlsəfi dərinlik və mürəkkəbliyi ilə ekranda canlandırmaq Elçin ssenarilərinin ən mühüm cəhətlərindən biridir. "Bir görüşün tarixçəsi" povesti əsasında çəkilmiş "Gümüşü furqon" filmində milisioner Səfəri vurduğuna görə həbs olunmuş əri Mirzoppanın dalınca tirə gələn Mədinənin gümüşü furqonun sahibi Rəsulla gözlənilməz macərası filmin süjet xəttini təşkil edir. Rəsulla Mədinəni bir-birinə bağlayan onların mənəvi aləmlərinin yaxınlığıdır. Əsas ziddiyyət isə Mədinənin daxili aləmində baş verir. Bəzən bu qəhrəmanlar öz mühitlərində normal adam kimi qəbul edilmirlər. Bəzən də gözlənilməz, ağlagəlməz əməlləri ilə öz mühitlərində hər addımda heyrət və təəccüb doğururlar. İllərlə sonsuzluğunu özünə dərd edən və bunun üzündən ərinin bunu səbəb edib içkiyə qurşanmasına və hər dəfə də onu ittiham etməsinə, təhqirlərinə dözən Mədinə özünə məhrəm bildiyi Rəsula ürəyini açır. Lakin Rəsul Mədinənin ailə həyatına həssaslıqla yanaşır, çalışır ki, bu ailə dağılmasın. Filmin yaradıcıları (ssenariçi, rejissor və aktyorlar) qəhrəmanların psixoloji əhvalını, daxili sarsıntı və əzablarını mühitlə vəhdətdə tamaşaçıya çatdırırlar. "Gümüşü furqon" filminin qəhrəmanı Mədinə çıxışsızlığa mübtəla olan tənha qadındır. Lakin bu məcburi tənhalığın obyektiv səbəbləri vardır. Retrospektiv hadisələr axarında tamaşaçı Mədinəni tədricən təkliyə mübtəla edən səbəblərlə tanış olur. Sonra ailə həyatı qurması, əri tərəfindən sevilməsi, sevimli peşəsi ilə (xalça toxumaqla) məşğul olması filmin rəvan və xoşbəxt görünən üst səthini təşkil edir.

"Dolça" povesti əsasında çəkilmiş "Bağ mövsümü" filmində isə əsas ziddiyyət kənd mühiti ilə şəhər mühiti arasında verilir. Daha doğrusu, burada iki mühit iki əxlaq tərzi kimi üz-üzə gəlir. Film halal zəhmətilə ailəsini dolandıran avtobus sürücüsü Ağababanın həyatından bəhs edir. Sürücü Ağababa öz bağ evini şəhərli bir ailəyə kirayəyə verir. Filmin rejissoru və ssenari müəllifi mənəvi pozulmanı gərginləşdirmək üçün onu itin - Toplanın üzərinə köçürürlər. Bütün həyatını namusla yaşayan, ailəsini halal çörəklə dolandıran sürücü Ağababa bütün əxlaqi deformasiyalara itin - Toplanın taleyindən nəzər salır. Haram tikəyə öyrəşən Toplan get-gedə pozulur. Ağababanın evində müvəqqəti kirayənişin yaşayan bazarkom Bəşirin və onun ailəsinin mühiti ilə Ağababanın mühiti bir-birinə tamamilə zidd mühitlərdir. Ağababanın işıqlı mühiti onun zəngin mənəviyyatından irəli gəlir. Bəşir mühitinin eybəcərliyi və rəzilliyi isə onun simasızlığından, hissinin və nəfsinin quluna çevrilməsindən irəli gəlir. Filmdə rejissor təsvir elementlərindən ustalıqla istifadə edib. O, filmə elə mizanlar, elə musiqi seçimi və montaj üsulu verib ki, bütün bu vasitələrin sintezindən müəllif mövqeyi tamaşaçılar üçün aydınlaşmış olur. Təbii ki, bütün bunları rejissorun ssenariyə uğurlu yanaşma nümunəsi kimi qiymətləndirmək olar.

(Ardı var)

Vəfa XANOĞLAN

Sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2023.- 18 may.- S.15.