Praqmatik dilçilik aspektindən "Dədə Qorqud" və qeyri-səlis məntiq
KAMAL ABDULLA VƏ RAFİQ ƏLİYEVİN "KİTABİ-DƏDƏ QORQUD" VƏ QEYRİ-SƏLİS MƏNTİQ" KİTABI HAQQINDA
Bu əsər bir çox problemlərin
qovşağını təşkil edir. Bu kitab Şərqlə
Qərbin, dilçilik və təbiət elmlərinin,
praqmatika və mifologiyanın kəsişmə nöqtəsidir.
Elmin və dilçiliyin yeganə məqsədi
ümumbəşəri qanunları ortaya qoymaqdır, bu
baxımdan qeyri-səlis məntiqin ixtiraçısı
Lütfizadənin fikirləri istiqamətində bu cür dəyərli
bir əsər ərsəyə gətirən müəlliflərimiz
belə bəşəriyyətin bu gününə və gələcəyinə
necə böyük bir töhfə verdiklərinin hələ
tam fərqində deyillər. Bu əsər qeyri-səlis
məntiqdən istifadə edən türkün böyük
kitabı "Dədə Qorqud"un nə
qədər demokratik bir anlayışa malik olduğunu göstərir.
Bu məqamları üzə çıxarmaq
öz-özlüyündə misilsiz və heyrətamiz bir
işdir.
Mən və həmkarlarım qeyri-səlis məntiqlə
bağlı müəyyən araşdırmalar aparmış
və bu sahədə çalışmışıq. Amma deyim ki,
bizim bu kitabın dərinliyinə çatmağımıza hələ
çox var. Bu, bizlər üçün olduğu qədər,
bugünkü dünya üçün da çox vacibdir.
Biz onlardan geridə deyildik. Qeyri-səlis
məntiqdən ünsiyyətin araşdırılmasında və
tənzimlənməsində əsas ünsür kimi istifadə
edilməsi təkcə "Dədə Qorqud" dastanı və
qədim əsərlərin tədqiqində deyil,
bugünkü nəsillərin inkişafında və
sabahların aydınlanmasında da çox önəmli bilgi
ehtiva edir.
Qeyri-səlis məntiqlə yaradılan dil
strukturlarının, diskursların insanların daha sürətli,
daha effektiv və səmərəli ünsiyyət
qurmalarına, öyrənmələrinə və dəyişmələrinə,
bir sözlə, insanların hədəflərini gerçəkləşdirmələrinə
əməli və praqmatik faydalarını təsəvvür
etmək belə çətindir.
Bu
qısa girişlə məqsədimiz Kamal Abdulla və Rafiq
Əliyevin irəli sürdüyü yeni ideyaların öyrənilməsinin
təkcə elmi sahədə çalışanlar
üçün yox, bütün insanlar - həkimlər,
hüquqşünaslar, psixoloqlar, siyasətçilər, rəhbər
işçilər, iş adamları və digərləri
üçün də faydalı olacağını
vurğulamaqdır.
Bu məqalədə praqmatik dil dünyasında baş
verən prosesləri müəlliflərimizin
araşdırması ilə müqayisə edərək ortaq
nöqtələri tapmağa çalışacağıq. Bu, yalnız
başlanğıc olacaqdır. Bu
mövzuda yazılacaq yazılara son nöqtəni qoymaq
heç vaxt mümkün olmayacaq. Hörmətli
müəlliflərə və onların fikirlərinə bu
aspektdən baxmaq onların ömürlərini həsr etdiyi
"Dədə Qorqud"a da başqa prizmadan yanaşmanı
təmin edəcək, eyni zamanda bu kiçik araşdırma nəticə
etibarilə dəyərli alimlərimizin ideallarına müəyyən
qədər xidmət etmiş olacaq.
Qərb dünyasından əldə etdiyimiz biliklərlə
K.Abdulla və R.Əliyevin yanaşmalarını müqayisə
etməzdən öncə "Dədə Qorqud" və
qeyri-səlis məntiq" kitabındakı fikirlərə
dair müşahidələrimi qısaca bölüşmək
istəyirəm. İnsanlar dünyanı klassik məntiq
çərçivəsində 1 və 0, doğru və
yanlış şəklində olaraq qavrayırlar. Bu məntiq bizi müəlliflərin dediyi kimi,
ağ-qara dünyaya məhkum edir. Halbuki qara ilə ağ arasında bozun minlərlə
çaları var, dünya ağ-qara deyil, ən azı
gözlə görünən və ya görünməyən
qədər rəngarəngdir. Burada qeyri-səlis
məntiq bizə belə rəngli həyatın
açarını təqdim edir. "Dədə
Qorqud" dastanı da bunu görmək, yaşamaq imkanları
yaradır. Müəlliflər bunu tamamilə
haqlı olaraq demokratik düşüncə ilə əlaqələndirirlər.
Bu məntiq sisteminin banisi görkəmli Azərbaycan
alimi Lütfizadədir. Dünyada elm sahəsində
çox faydalı olan bu yanaşmanın sosial və humanitar
sahələrdə də tətbiqi Lütfi Zadənin arzusu
olmuşdu. K.Abdulla və R.Əliyev də
məhz bu istəyi həyata keçirməyə
çalışırlar.
Müəlliflər
yazır:
"Bəri başdan qeyd edək ki, qeyri-səlis məntiq
hər şeydən əvvəl şübhələrin, tərəddüdlərin,
bəlkələrin məntiqidir. Axtarışların
məntiqidir. Cəhdlərin və
canatımların məntiqidir. Yeni
üfüqlərin aranmasının və kəşf edilməsinin
məntiqidir. Bu məntiq elə-belə ortaya
çıxmır. O, həm də öz dərinində
gizlənən və bütün bu "bəlkələr"
üçün özündə seçim imkanı saxlayan dərindəki,
gizlindəki ideolojisi ilə üzə çıxır (sanki
atası Zevsin başından tam hərbi əlbisəsini əyninə
geyinmiş Afina Pallada doğulur) və beləliklə, binar
qarşıdurmalar hakimiyyətinə son qoyulur".
Bu məntiq ilk növbədə "şübhə və
bəlkə" məntiqidir. Bu məntiq insanın
bütün yaradılış fəaliyyətinin əsasını
təşkil edən məntiqdir. Bu məntiq
sayəsində qeyri-mümkün mümkün olur. Xarici dünyanın qavrayışını "ya
o, ya bu" dilemmasından çıxarır.
Kitabda
oxuyuruq:
"Qeyri-səlis çoxluqlar bədii mətnlərin təhlilində
linqvistik informasiyanın üzərinə qoyulan məhdudiyyətləri
ehtiva edən tutarlı bir vasitədir. Mətndə
təsvir edilən hərəkət və ya hadisə ilə
bağlı natamam məlumat verildikdə bu, ona olan inamı
azaldır. Beləliklə, linqvistik
informasiyanın emalı zamanı biz hərəkətin və
ya hadisənin necə baş verdiyini və ya necə
olacağını göstərən feilin
modallığına xüsusi diqqət yetirməliyik".
Bu məntiq təqdim olunan məlumatlarda
çatışmayan məlumatları tapmağı və beləliklə
də, həyatın təqdim etdiyi imkanlar arasında tamamilə
yeni seçimlər etməyi təmin edir.
Kitabda
yazılıb:
"Bu aspektdə təbii dil perseptiv informasiyanın, yəni
bilavasitə ölçülə bilməyən
informasiyanın təsvir sistemi kimi qəbul olunur. Bu sütunun
özülündə ehtimal nəzəriyyəsi yox,
mümkünlük nəzəriyyəsi durur...
Bu məntiq ölçülə bilməyən biliklə
bizə mane olan ehtimallardan qurtulmağa və imkanlar dənizində
üzməyə kömək edəcək".
Və
yaxud:
"Bu misallar asanlıqla "əgər...sa/sə... o
zaman..." sxeminin leksik-morfoloji törəmələri kimi nəzərdən
keçirilə bilər. Beləliklə, qədim
əcdadımızın düşüncə tərzinin
demokratik yanaşma üzərində qurulmuş olduğu
üzə çıxır".
Bu, keçmiş əcdadlarımızın bizi
demokratik düşüncə istiqamətinə yönəltmək
istəyindən irəli gəlir.
Müəlliflərin
təklif etdiyi başqa bir misala diqqət edək:
"Ol zamanlar Oğuz yigitləri yatanda yeddi gün, yeddi
gecə yatardılar. Adına küçücük
ölüm derlərdi".
"Ölmək"lə "yaşamaq"
arasında minlərlə haldan bəhs etmək olar. Müasir tibb
"koma" vəziyyətinin də
("küçücük ölüm") onlardan biri
olduğunu deyir. Deməli, müəlliflər
doğru olaraq Zadə nəzəriyyəsini dəstəkləmiş
olurlar. "Həyat" və "ölüm"
qütbləri arasında Aristotelin vaxtilə qəbul etmədiyi
üçüncü də ola bilərmiş.
Sxem belə
formalaşır:
"Həyat - küçücük ölüm -
ölüm". Bunun özü seçim imkanının
genişliyini və demokratik düşüncənin
mövcudluğunu ortaya qoyur.
Qərbdə, xüsusilə, II Dünya müharibəsindən
sonra sistem düşüncəsi sahəsində aparılan
araşdırmaların insan psixologiyasına, xüsusilə
psixoloji pozuntulara tətbiq edilməsi cəhdləri dilin bu
baxımdan əhəmiyyətinə və tədqiqinə
istiqamətlənmişdir. Alimlər bildirirlər
ki, insan xarici dünyanı beynində modelləşdirərkən,
ümumiyyətlə, üç əsas üsuldan istifadə
edir. Bunlar silmə, ümumiləşdirmə
və təhrif etmə prosesləridir. Bu
proseslərdən keçən xarici dünya beyində
silinmiş, təhrif edilmiş və ümumiləşdirilmiş
olur. Bu proses istifadə etdiyimiz dildə də əks
olunur və ya həmin dilə görə baş verir. Məhz bu bilgi iki yöndə istifadə edilə bilən
bir sistem yaradır. Praqmatik dil həqiqətən
ikitərəfli istifadə edilən bir vasitədir. Bu biliklər sayəsində insanları ümidsizlik
girdabından xilas etmək mümkündür. Onlara daha xoşbəxt, daha sağlam və daha
uğurlu həyat yaşamaları üçün başqa
bir dil strukturunu mənimsətmək olar. Həmçinin,
bu vasitədən istifadə etməklə insanların daha
kreativ, daha səmərəli, daha sürətli öyrənmələri
və öyrətmələrinə nail olmaq olar. Onların hədəflərinə çatmaları
üçün daha effektiv ünsiyyət və əməkdaşlıq
qurmaları mümkündür. Bu istifadə
sahələrini yaxşılaşdırıcı və
inkişafetdirici kimi təsnif etmək düzgün olardı.
Axı, sistem və vasitə eynidir. Bu gün başa düşürəm ki, doğrudan
da, onun əsasında qeyri-səlis məntiq dayanır. Bu məsələləri
aydınlaşdırdıqlarına görə Kamal Abdullaya və
Rafiq Əliyevə bir daha minnətdarlığımı
bildirmək istəyirəm.
İlk
proses silmədir. Zehnimizdə xarici
dünyanı qurarkən aldığımız məlumatların
bir qismini silirik. Bu silmə hadisəsi dildə
də özünü göstərir. Məlumatın
olmaması şübhə yaradır. Sadə bir misalla
davam edək: "Hərəkət
azadlığımızı məhdudlaşdırdılar".
Bu cümlədə bəzi vacib məlumatlar
silinib. "Kimlər? Necə?
Yəqin ki (Kimə görə? Hansı baxımdan?)", "Ehtimal ki" (Nə qədər?
Kimə görə?)
Bu prosesin
bir az mürəkkəbi isə bunu
müqayisə ilə etməkdir. Məsələn,
"Daha yaxşı bir dünya olacaq", "Daha az işləməlisən",
"Sən ən yaxşısına layiqsən".
"Az"
(Nə üçün az? Kimdən az? Dəqiq nə qədər?)
"Çox" (Nə üçün çox? Kimdən
çox? Dəqiq nə qədər?)
"Daha çox" (Nə üçün daha
çox? Kimdən çox? Kimə görə?
Dəqiq nə qədər?)
"Alçaq" (Nə üçün alçaq? Kimdən
alçaq? Kimə/nəyə görə?
Dəqiq nə qədər?)
"Hündür" (Nə
üçünhündür? Kimdən
hündür? Kimə/nəyə görə?
Dəqiq nə qədər?)
"Böyük ehtimal ki" (Nə qədər
böyük?
Kimə görə?)
Qeyd olunan ifadələr qarşılaşdırmalı
silmə örnəkləridir. "Nə?","Kimə
görə?", "Hansından?" suallarının bu
cümlə daxilində cavabı yoxdur.
Digər məsələ qeyri-müəyyən istinad
adlandırılır. Bunlar qeyri-müəyyən isim və əvəzliklərin
işlədildiyi cümlələrdir. Bu təsnifat kim tərəfindən, hansı əsasla
aparıldığı məlum olmadığından
şübhə yaradır.
"Bundan xoşum gəlmir. İnsanlar qəribədir.
Pişiklər nankordurlar. Bizim
camaat tənbəldir. Heç qulaq
asmadılar. Bəziləri başa
düşmür. Bu, mənə çox təsir
edir. Biz dost deyilik. Bəziləri daha tez
yola gəlir".
"Kitabi-Dədə
Qorqud"da belə misallar çoxdur:
"Kimini dögdü, kiminin başını
yardı".
"Kimi
oğul deyü, kimi qardaş deyü ağladı;
Kimi
aydır: keyik tozudur, kimi aydır: yağı tozudur;
...kiminin
boynu nurdu, kimini dutsaq elədi"...
Digər
proses isə ümumiləşdirmədir. Əslində,
bu, biliyin həddindən artıq ümumiləşdirilərək
təhrif edilməsidir. Onlar rasional əsasa
söykənmir. Bu cür bəyanatlar
qeyri-müəyyənlik yaradır. "Hamısı,
bütün, ən böyük, ən kiçik" sözləri
buna sübutdur.
Digər
tərəfdən, onlar hər kəsin şərh və
yozumu üçün əlverişlidir: Heç kim yoxdur. Həmişə səhv
edirsən. Ən böyük uğur.
Dünyanın ən uğurlu insanı. Onlar bunu heç vaxt bacarmayacaqlar.
Müəlliflər
Dastandakı bu tipli misallara diqqət yönəldirlər:
"Hamısı" (Həqiqətən hamısı? Kimə
görə?)
"Böyük-böyük ağac gəmiləri
oynadan su" (Kimə görə? Daha böyüyü
yoxdur?)
"Gözəllər gözəlindən belə
gözəl" (Kim üçün? Kimə
görə? Daha gözəl yoxdur?)
"Ucalardan ucasan" (Daha ucası yoxdur? Kim deyir?
Nəyə görə? Hardan
bilirsən?)
"Böyük şivən" (Kim üçün? Kimə
görə? Nə üçün
böyük?)
"Qara şivən" (Kim üçün? Kimə
görə? Nə üçün qara?)
"Şivən - qara şivən" (Kim
üçün? Kimə görə? Nə
üçün böyük?) ifadələri
isə ümumiləşdirmələrə aid nümunələrdir.
Bundan əlavə,
mənanı vurğulamaq baxımından mühüm əhəmiyyət
daşıyan təkrarları da ümumiləşdirmə
çərçivəsində nəzərdən
keçirilir:
"Dönə-dönə savaşayın, dönə-dönə
vuruşayın".
Quru-quru
çaylara su saldım; qanlı-qanlı sular;
sən
gedəli gumbur-gumbur davullar döyülmədi;
soyuq-soyuq
sular; taşqın-taşqın sular;
açuq-açuq meydana bənzər sənin alıncığun;
yüksək-yüksək qara dağlar;
böyük-böyük suların köprüsü ağac;
qara-qara
dənizlərin gəmisi ağac;
yumru-yumru
ağladı;
çığnam-çığnam qayalardan çıxan su;
içib-içib
Ulaş
oğlu Salur Qazanın alnına şərabın itisi
çıxdı;
yata-yata
yanımız ağrıdı, dura-dura belimiz qurudu;
bir gecə
döşəyində qatı-qatı inlədi;
qalxıbam iki qardaş quca-quca görüşdülər -
bu məhəldə
Oğuz ərənləri alay-alay gəldilər...
Qatar-qatar
dəvələr,
tavla-tavla
şahbaz atlar,
soyuq-soyuq
bulaqlar.
Qütbləşdirici sözlər universal təyinedicilərin
xüsusi növüdür. Mümkün
seçimləri istisna edirlər. Onlar
ifrat ümumiləşdirmələrə dair nümunələrdir.
Onlar dinləyici tərəfindən təbii
hesab olunur və ya zehinləri ovsunlayır. Bütün hallarda daxilə fokuslanmanı artırır.
Belə sözlər qütblər təşkil
edir və alternativləri istisna edir. Ya
hamısı, ya heç nə. Ölmək
var, dönmək yox. Ya azadlıq, ya
ölüm. Olarsa olar, olmazsa olmaz. Ürəyi istərsə. Özü
bilər. Baxaq görək. Enişmi yaxşıdır, yoxuşmu?
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının
böyüklüyü danılmazdır. O, qiymətləndirməkdə
aciz olduğumuz bir dövrdən keçərək, ciddi
çətinliklərin öhdəsindən gələrək
var olmağı bacaran bir kitabdır, ölümsüz abidədir.
Türkçülüyə ciddi təsir
etmişdir. O, varlığımızda, kimliyimizdə və
şəxsiyyətimizdə söz sahibidir. Onun
fani bir insana istinad edilməsi məqamını daha da
ucaldır. O bir prinsip, bir məfkurəkimi bizdən sonra
da yaşayacaq, bizdən sonra da ilham qaynağı olacaq. Bizim əlimizdən yalnız ondan bacardıqca nələrsə
öyrənmək və ona xidmət etmək gəlir.
Bu kitab türk yurdu Azərbaycanda bu kimliyi qazanmış
və qələmə alınmışdır. Bu kitab
hansı güclə yazının, mətbəənin
olmadığı, kitabların
çoxaldılmadığı vaxtları geridə qoyub zəmanəmizə
qədər gəlib çıxmışdır?
Kitabın məzmunu bir yana qalsın, dili,
danışıq tərzi, alqoritmi nədir? Bu
alqoritm necə işləyir, insanlarda, xüsusən də
türklərdə necə çalışır? Məhz bu tədqiqat qeyri-səlis məntiqin rolunu
onun ortaya çıxdığı ölkədə
araşdırır.
Dünyanın başqa bir yerində informasiya sistemləri
araşdırılır. Onların strukturu necədir?
Onların hansı vəzifələri var?
Onların fəaliyyəti necə təşkil
olunur? Bu suallara cavab axtarırlar. Onlar kainatı bir-birinə qarışmış
böyük sistemlər kimi qəbul edirlər. İstər təbiət olsun, istər insan, istərsə
də cəmiyyət olsun, bu sistemin işini "informasiya
axını" ilə anlamağa və izah etməyə
çalışırlar. Bu informasiya
axınında "dil"in əhəmiyyəti nədir?
Dil bu məlumatı necə daşıyır və
çatdırır? Necə effektiv olur?
Daha effektiv ünsiyyət qurmaq üçün
dili necə tənzimləməliyik?
Girişdə qeyd etdiyim kimi, Kamal Abdulla və Rafiq
Əliyevin ərsəyə gətirdiyi bu kitab həsr
olunduğu əsər kimi müqəddəs bir kitabdır,
bir çox yolların qovşağında, eyni zamanda bir
çox yolların başlanğıcındadır. Əminəm
ki, oxucular bu dəyərli araşdırmadan yetərincə faydalanacaqlar.
Av.
Dr. Rüştü Burak Eke
Türkiyə
Cümhuriyyəti "Dil və Sistem" Fondunun sədri
525-ci qəzet.- 2023.- 27 may.- S.14;15.