Güney Azərbaycan
folklorunda xalq həyatı və milli kimlik nişanələri
(Əvvəli 26
oktyabr sayımızda)
Folklor
xəzinəmizi zənginləşdirən janrlar
sırasında nağıllar, dastanlar, əfsanə və rəvayətlər,
bayatı, layla, oxşama, dərin hikmətə söykənən
atalar sözləri önəmli yer tutur. Bu
inci xəzinəsi daha çox kollektiv yaradıcılıq
nümunələri əsasında formalaşdığı
üçün xalqın arzu və istəklərini,
çeşidli olaylara baxış acısını, sevinc və
kədər duyğularını, tərbiyəvi-didaktiv
görüşlərini, dünyabaxışını,
mifoloji görüşlərini, psixologiyasını,
duyğu və düşüncələrini, bütövlükdə
yaşamını özündə əks etdirir. Bütün
bunlar lirik, epik və dramatik növlərdə yaranmış
folklor örnəklərində orijinal şəkildə
öz əksini tapır. Beləliklə də, bu ədəbi
növlərin hər birinə məxsus janrlar yaranmağa
başlayıb və zaman keçdikcə həmin janrlar daha
da zənginləşib. Ancaq həm Güney, həm də
Quzey Azərbaycanda lirik və epik folklor nümunələri
daha geniş yayılıb, hətta qonşu xalqların da
folkloruna və klassik ədəbiyyatına yansıyıb.
Ancaq dildə-ağızda
dolaşaraq yazılı mənbələrə köçən
və günümüzədək gəlib çatan örnəklərindən
aydın görünür ki, lirik janrın bayatı qolunda
xalqın yaşamının və gün-güzəranının
müxtəlif yönləri yüksək bədii-emosional
dillə daha təsirli, yanğılı əks olunub:
Ucadır başın, Təbriz,
Qocadır yaşın, Təbriz,
Sürmədir gözlərimə
Torpağın, daşın, Təbriz!
Bayatılara evsiz-eşiksiz
qalanların, yuvası dağılanların dərdi,
yurdsuzların yurd nisgili, xanimanları yıxılan, Türkmənçay
müqaviləsindən sonra, Uluyurdun İranla Rusiya arasında
Araz çayı boyunca bölünməsi,
sınırların qapanıb bağlanması üzündən
ayrılığa tuş gələn, dərddən
canı sanki od tutub yanan, tüstüsü təpəsindən
çıxan soydaşlarımızın yaralı ürəklərinin
naləsi də hopub:
Bu gün
getdim suya mən,
Sudan
aldım dua mən,
Qaranquşca
olmadım
Barı quram yuva mən.
Yer üzündə var olan canlıların ən
dözümlüsü insandır. İnsan
yarandığı gündən ayaqda qalmaq, güzəranını,
keçimini sağlamaq üçün
çarpışmada, həyatla, qədərlə mücadilə
etməkdədir. Bu yolda çox məşəqqətlərdən
keçir, əziyyətlər çəkir, amma
dözür, uğurlar da qazanır, uğursuzluğa da
tuş gəlir, amma yıxılmır, yaşamını
sürdürür. Bu
dözümlülük, tarixən qədərlə
çarpışma bayatılara da yansıyır. "Fələyin
dad əlindən, Olmadım şad əlindən,
Yapışaydım yaxandan, Çəkəydim dad əlindən"
deyibən fəryad edən və Urmunun üzüm
bağındakı üzüm dənələrinin sayı qədər
sinədağı olan insan dağın belə götürə
bilmədiyi dərd yükünü çəkir, zülmə
dözür:
Urmiyənin
bağı var,
Bağında
bağçası var,
Bağda
üzüm sayısı
Məndə hicran dağı var.
Xoya gəl, Mərəndə gəl,
Bağdan
bar dərəndə gəl,
Bir gəldin
xəstə gördün,
Bir də
can verəndə gəl...
Bu bayatılarda naməlum müəllif qafiyə yaratmaq
naminə Ərzurum, Xoy və Mərənd şəhərlərinin
adını çəkib. Ancaq
bütövlükdə bayatılarda istər qafiyə yaratmaq
xatirinə, istərsə də məzmuna görə yer, məkan,
yurd adlarının işlənməsinə tez-tez rast gəlinir
və bu adçəkmənin qanunauyğun hal olduğu
anlaşılır. Bu bayatıda isə Təbrizin
adını bayatı müəllifi məhz məzmuna görə
işlədib:
Saraldı
bağ, dözmədi,
Bülbül
güldən bezmədi,
Təbrizdən
ayrı düşdüm,
Dərdimə
dağ dözmədi...
Azərbaycan-türk folklorunda - daha çox
nağıllarda, əfsanə və rəvayətlərdə,
hətta dastanlarda obrazı yaradılan əfsanəvi Səməndər
(Feniks) quşu ümumtürk folklorunun keçərli quş
obrazı, xilaskarlıq simvolu, kosmoqonik etiqadın sakral
onqonudur. Səməndər, Zümrüd və ya Simurq deyirlər.
Bu əfsanəvi quş qəhrəmanların
dostu, darda qalanların köməkçisi, zülmətdən
işıqlı dünyaya gedib gələn, uzaq yolu qısa
müddətə uça bilən nəhəng bir
varlıqdır. Nağıllarda təsvir
edilir ki, Zümrüd quşu xeyirxah insanlara qanadından bir
tük verir. Həmin tükü oda tutanda
bu quş dara düşmüş adamın dadına
çatır. portal.azertag.az/az/encyclopedia/-da
verilən açıqlamadan bəlli olur ki, rəvayətə
görə, "uçarkən Səməndər quşunun
qanadlarından qığılcım qopur. Bu quş ildə bir yumurta qoyub, qurbağaya oxşar
bala çıxarır, özü isə alışıb
yanır, həyatını balasına qurban verir. Digər rəvayətə görə, səməndər
quşu odun içində yaşayır. Oddan da
alışıb yanır..." Güney folklorunda Səməndər
quşu obrazı ustalıqla yaradılıb:
Əzizim,
oda salmaz,
O Xoydu, o
da Səlmas.
Səməndər
də mənimtək
Özünü oda salmaz.
Bu bayatının ikinci misrasında Güney Azərbaycanın
Xoy, Səlmas şəhərlərinin adlarının çəkilməsi,
son iki misrada isə Səməndər quşu haqqında miflərə
işarə olunması yenə də məzmunun mükəmməl
alınması uğruna bayatı müəllifinin yüksək
sənətkarlıqla etdiyi bədii priyomlardır.
Əsasən adları bəlli olmayan istedad sahibləri -
şairlər Güney folklorunun əsas janrlarından olan
bayatıları yaradarkən əfsanə, nağıl və
dastan motivlərindən, atalar sözlərindən də
çox böyük məharətlə istifadə edərək
yaradıcı şəkildə bəhrələniblər.
Sevgi bayatılarında yar sorağına
düşüb diyar-diyar gəzən sevdalıların,
sevdiyinin vüsalına yetməyən, fələyin qəzəbinə
tuş gələn və günü ah-vayla keçən
nakamların, eşq düşmənlərinin
zalımlığı üzündən ayrılıq qəhri
çəkən aşiqlərin könül
sızıltıları son dərəcə etkiləyici
şəkildə bədii-poetik əksini tapır. Bu qonulu bayatılar
könüllərin sarı siminə toxunaraq aşiqləri,
oxucuları dünən də duyğulandırıb, bu
gün də duyğulandırır, sabah
da duyğulandıracaq.
Bayatılarda insanın xoş niyyətləri, bir-birinə
yaxşılıq etmək missiyasının yamanlıqdan daha
gözəl olduğunu yansıdan misralar da diqqət çəkir.
Su axar
samanlıqdan,
Yol keçər qaranlıqdan.
Çalış
yaxşılıq eylə,
Nə çıxar yamanlıqdan?
Qeyd etməyi
gərəkli sayırıq ki, Quzey Azərbaycanda
yaranmış bayatılar, adətən, "Mən
aşiq", yaxud "Mən aşıq", "Aşiqəm",
"Əzizim", "Əziziyəm", "Eləmi"
kəlmələri ilə başlanır. Güney
bayatılarında isə nümunələrdən də
göründüyü kimi, daha çox sayda bayatılar bu kəlmələrlə
başlanmır, ilk misrasındanca birbaşa mətləbə
keçilir. Amma hər iki tərəfdə
də əsas fikir üçüncü, dördüncü
misralarda ifadəsini tapır. Birinci və
ikinci misralar son misralar üçün bir növ zəmin
hazırlayır. Layla, oxşama, holavar,
sayaçı sözləri və mahnılar da çox vaxt
xalq yaradıcılığının ən çox
yayğın olan unikal şeir örnəyi - bayatı qəlibində
yaranıb. Ancaq bunlar məzmunu,
qapsadığı məna baxımından bayatılardan fərqlənir.
Azərbaycan folklor nümunələrinin böyük bir
hissəsi özəl olaraq uşaqlar üçün
yaradılıb. Uşaq folklor örnəkləri həm
lirik, həm epik, həm də dramatik növləri əhatə
edir. Lirik növə layla, oxşama,
nazlama, uşaq mahnıları; epik növə tapmaca,
yanıltmac, qaravəlli, uşaq nağılları; dramatik
növə isə uşaq oyun və tamaşaları daxildir.
Janr bölgüsündən də
göründüyü kimi, uşaq folklorunun Güney Azərbaycanda
formalaşmış şifahi xalq
yaradıcılığında özəl yeri var. Ana və nənələrin
saf arzularından, səmimi istəklərindən doğan
uşaq folklor örnəkləri körpə fidanlar
üçün ilk məktəb, belə demək
mümkünsə, müəllim olur. Uşaqların
sağlam ruhda böyüməsində, onların
doğru-düzgün tərbiyə olunmasında, estetik
zövqünün, bədii təfəkkürünün
formalaşmasında son dərəcə əhəmiyyətli
faktor olan laylalar, nazlama, düzgü və yanıltmaclar, həmçinin
nağıllar və oyunlar Güney və Quzey Azərbaycanda
diqqət mərkəzində olmuş, qayğı ilə
toplanaraq yayınlanmışdır.
Məişət nəğmələri olan layla və
oxşamalar folklorun geniş yayılmış, ən çox
işlənən janrlarındandır.
Laylalar anaların, nənələrin körpələri,
kiçikyaşlı uşaqları yatırarkən
oxuduğu nəğmələrdir. Güney Azərbaycanda
yaranmış laylalar, adətən dörd misralı olsalar
da, bayatılarda olduğu kimi, bəzən beş,
hətta altı misradan oluşan laylalara da rast gəlinir. Məsələn:
Anan tel
düzər sənə,
Bacın
gül bəzər sənə,
Tanrıdan
arzum budur,
Dəyməsin nəzər sənə.
Bir bu qədər
ağlama,
Ürəyimi
dağlama,
Yuxuma
daş bağlama,
Lay-lay,
oğulum, lay-lay,
Qəndim, noğulum, lay-lay.
Yuxu bilməz gözlərim,
Durmuşam keşiyində.
Mənim
ürək sözlərim,
Səslənir beşiyində.
Lay-lay, həyatım,
lay-lay,
Qolum-qanadım, lay-lay.
Oxşamalar,
"nazlama", yaxud da "əzizləmələr" kimi
adlanan qısa şeir parçaları laylalardan fərqli
olaraq, uşaq yuxudan oyandıqdan sonra, onu bir növ yuxunun
yaratdığı özündənqopma durumundan -
yarıyuxululuqdan çıxarmaq, şənləndirmək və
oynatmaq, əzizləmək, nazlandırmaq məqsədi ilə
oxunan nəğmələrdir. Güneydə oxşamalar iki,
dörd, bəzən hətta beş və
altı misralı da olur:
Balama
qurban ağ atlar,
Balam
haçan çay atlar
Şan bağlayan
arılar,
Qonar,
gülə sarılar,
Balama
qurban olsun
Yaşı ötmüş qarılar.
Nazlamalar
körpələri məhz əzizləmək, kiçik
yaşlı uşaqları sevələyə-sevələyə
əməyə cəlb etmək, qızları ev
işləri görməyə meylləndirmək və
onları gələcək həyata, ana, bir ocağın
sahibi olmağa hazırlamaq baxımından
düzülüb-qoşulub.
Oyun uşaqlığın ən əziz parçasıdır
və onlara inkişafın çox önəmli
faydalarını təqdim edir. Güney mahalında uşaqların
oynaya biləcəyi pil dəstə, tor ərəbi, beş
daş, mərdi-mərdi, itdi qusdu, qeyş qapdı, pişək
keçdi, turna vurdu, təskənd cüt, cola atdı,
göydə nə var, gözübağlı, gizlənqaç,
mazalan saldı, naqqıçli, qovalaqaçdı,
qeyqaladüzmə, beşdaş, astalan pistan, kufgetmə,
dolanbacı yağlı bacı, qeyqala ha qeyqala, döndü
yandı, göydə nə var, göy ulduzu, torpaq beli
sındırma, tikan zuğu, naqqıdınlı, pul
mızdırma, qonaq bacı, saqqız oyunu, gül oyunu, qondum
küsdüm, yumurta çaqqışdırma, məntəş
dığırlama, at minmə, aşıq oyunu, qartopu, yumurta
oyunu, köşkü balaban... kimi çoxlu sayda oyun növləri
yaradılıb.
Aqşin Ağkəmərli Güney mahalında
uşaqların təqlid oyunlarından da bəhs edərək
yayıma hazırladığı "Güney folkloru"
kitabında örnəklər gətirir. Onun təqdim
etdiyi oyunlarda uşaqlar heyvan və quşları təqlid
formalarından maraqlı bir mənzərə yaradırlar.
Uşaqların toyuğun yumurtlama prosesi zamanı səs-küy
salmasını, qarğaların qarıldamasını
müşahidə edərək yamsılaması çox
maraqlıdır, bu, onların dili ilə belə təqdim
olunur:
Qaq-qaq-qaq-qaq-qaq,
Bir oğlan
doğmuşam ağ-appaq,
İnanmırsan gəl,
bax!
Qarqa deyir qar-qar,
Sərçə
deyir zəhrimar,
Qəcələ
deyir, nə işin var?
Esmira Fuad
525-ci qəzet.-2 noyabr.2023.¹199.-S.13
(Ardı var)