Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçıları necə seçilir?

Teymur Zülfüqarov 1936-cı ildə Tacikistanın paytaxtı Düşənbə şəhərində anadan olub. M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirib. 30-dan çox şeir və nəsr kitabının, pyes və filmlərin ssenari müəllifi,

MDB Dövlətlərarası "Birliyin ulduzları" mükafatı və bir sıra digər mükafatlar laureatıdır.

Teymur Zülfüqarov 1991 və 2000-ci illərdə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına namizəd göstərilib.

Ədibin "Kəklikli qəfəs" pyesi 1986-cı ildə Lənkəran Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulub.

Oxuculara təqdim etdiyimiz bu yazıda müəllifin Nobel mükafatı ilə bağlı düşüncələri, mükafatın bir çox hallarda layiq olmayan şəxslərə verilməsi barədə fikirləri əksini tapıb.

Teymur ZÜLFÜQAROV

İsveç kralı XVI Karl Qustava açıq məktub

Zati aliləri!

Bu məktubu yazdığım üçün gərək məni bağışlayasınız.

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı ətrafında baş verən hadisələrə görə uzun müddətdən bəri narahatlıq hissi keçirdiyimdən sizə yazmaq qərarına gəldim.

Qoy əvvəlcə özüm haqqında bir neçə kəlmə deyim: mən şair, nasir, dramaturq və publisistəm, 30 nəsr və poeziya kitabının müəllifi, 10 beynəlxalq və rus ədəbi mükafatının laureatıyam.

Yaşımın bu çağında gərək yer üzünün cah-cəlalı deyil, axirət dünyası, ölməz ruh haqqında düşünəydim.

Amma ədalət təşnəsi hələ də içimdə ölməyib...

Düşünürdüm ki, Nobel mükafatı xoşbəxt bir adadır - qrafomaniya və şou-biznesin coşmuş okeanında əsl ədəbiyyatın qoruğudur.

Dünyanın bir sıra görkəmli yazıçıları bu mükafata layiq görülüblər. Ancaq çoxlarından, məsələn, Borxes, Umberto Eko, Nabokov, Bulqakov, Çingiz Aytmatov kimi dünya şöhrətli ədiblərdən bu

mükafat nə üçünsə yan keçib. Təəssüf ki, əbədi dəyərlərin iflasa uğradığı dövrümüzdə bu ali mükafat ləyaqəti az olan yazıçıları taclandırmağa başlayıb.

Ədəbi iyerarxiya dağılmağa başlayıb...

İyerarxiya dağılanda Mədəniyyət, İmperiyalar, Sivilizasiyalar məhv olur...

Hind müdriklərinin dediyi kimi: "Bəşəriyyət üçün ən dəhşətlisi kastaların qarışığıdır".

Və burada bu tənhalığın Everesti, bu böyük poliqon, bu üfüqi Babil Qülləsi olan qüdrətli İnternetin günahı böyükdür...

İnternet böyük yaradıcıların Ölümsüzlük Qanununu məhv edir...

İndi hər bir qrafoman, hər bir istedadsız adam öz adını əbədi Mədəniyyət Piramidasına həkk edə bilir.

Bu mənada Nobel mükafatı əsl ustadlar və təkmil oxucular üçün əlamətdar çıraq idi.

Amma indi iş o yerə çatıb ki, mükafatı müğənni Bob Dilan, jurnalist Svetlana Aleksiyeviç, aşkar poetik qrafomançı Olqa Tokarçuk alıblar və onların da, mükafatın banisi Alfred Nobelin söylədiyi kimi,

yüksək idealizmlə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Əlahəzrət!

Mən bilavasitə münasibətdə olduğum rus ədəbiyyatından danışacağam.

Mükafatın nüfuzunun aşağı düşməsinin bu qəribə prosesi poeziyası tamamilə poetik sehrdən məhrum olan, lakin bir növ intellektual, spekulyativ mühasibatlıq olan şair İosif Brodskidən başlayıb. Bu

poeziyanın içində əbədiliyin bir qram qızıl qumu yoxdur. Darıxdırıcı boş sözlər əbədi müdriklik inciləri kimi təqdim olunur...

Bu, rus ədəbiyyatında epik xalq ustadlarının - Valentin Rasputinin, Vasili Belovun, mahnı ifaçısı, Rusiyanın şimalının düyməli akkordeonu Vladimir Liçutinin, hərbi romanların parlaq ustası Aleksandr

Proxanovun, ulduz mistik Anatoli Kimin, qədim İasi fəlsəfəsi ilə kosmos uçuşlarının poeziyasını birləşdirən Oljas Süleymenovun yetişdiyi bir vaxta təsadüf edir.

Mən hələ indiyəcən dəyərini almayan böyük rus şairləri Svetayevanı, Axmatovanı, Tvardovskini, Rubsovu, Kuznetsovu... demirəm.

Rus sözünün və ruhunun bu nəhənglərinin bizə açdıqları insanların həyatının faciəvi mənzərələrini Brodskinin salon boşboğazlığı ilə, yoxsa Aleksiyeviçin aktual, iddialı qəzet xəbərləri ilə müqayisə

etmək olarmı?..

Zati aliləri!

Nobel mükafatına namizədlik prosedurunun özü nədənsə dərin bir cinayət dumanı ilə örtülmüşdür. Yalnız 50 ildən sonra biz möcüzəvi şəkildə sağ qalaraq, KİMin kimə və NƏ üçün namizəd olduğunu

öyrənəcəyik...

Bu, bir növ fantasmaqoriyadır... dərin mədəndə işıqları sönmüş bir tamaşadır...

Bu hərəkət nəticəsində Qoyanın kabuslarını xatırladan qəribə fantomlar yaranır...

Bəs dünya ədəbiyyatının taleyini həll edən bu sirli ekspertlər kimlərdir?

Məsələn, Brodskinin poeziyasının Nobel atributu belədir: "Fikir aydınlığı və poeziya ehtirası ilə dolu hər şeyi əhatə edən əsərə görə".

Olqa Tokarçukun yaradıcılığındakı "şedevr" isə belə dəyərləndirilir: "Həyat forması kimi sərhədləri keçməyi ensiklopedik ehtirasla təmsil edən povest təxəyyülü".

Peter Handkeyə mükafatın hansı xüsusiyyətlərə görə verilməsi belə təsbit olunub: "Linqvistik biliklərinin köməyilə ətraf aləmi və insan təcrübəsinin spesifikliyini araşdıran nüfuzlu bir əsər" yaratdığı

üçün.

Aman, Tanrım!..

Görəsən, bu ağıllı ekspertlər kimlərdir?

Bütün bu deyilənlər Qoqol personajlarının və ya Fransua Rabelenin qəhrəmanlarının çıxışlarına bənzəyən gülünc sözlərdən ibarətdir.

Nobel Komitəsində məhz belə "görünməz ekspertlər" hökm sürür.

Möcüzədir!..

Dünya ədəbiyyatının taleyini şıltaq ədəbiyyatşünaslara etibar etmək olarmı?..

Xəstəyə diaqnozu sanki həkimlər şurası deyil, sanitar və tibb bacıları şirkəti qoyur.

Münsiflər heyəti tanınmış yazıçılardan - söz ustadlarından, görkəmli filosoflardan, bəstəkarlardan, rəssamlardan, kino xadimlərindən ibarət olmalıdır.

Əlahəzrət!

Çox müəmmalı Nobel Komitəsi ilə bağlı süjetim haqqında bir neçə kəlmə söz açmaya bilmərəm.

Mən bir növ diktatura altında doğulmuşam.

Əvvəlcə kommunist, indi isə psevdodemokratik ölkədə yaşayıram.

Atam 1937-ci ildə güllələnib.

Mənim ədəbiyyatım böyük çətinliklə sosialist realizminin beton plitələrindən keçərək indi şou-biznesin və psevdokulturanın nəhəng aqressiv bazarında təkbaşına dolaşır.

Bu bazar haqqında Şərqin ölməz zəkası Xoca Nəsrəddin deyirdi: "Qardaşım Dante Alighieri əlində İlahi Komediya və başında dəfnə çələngi ilə bu bazar-o bazarı gəzib-dolaşır. Amma heç kim İlahi

Komediyanı almır və hamı şorba üçün yalnız dəfnə çələngini almağa can atır..."

Mədəniyyət üçün "qızıl buzov" kultu ilə bazarın mənası budur. Əsl mədəniyyətin bazara münasibəti eynidir. Gərək bağışlayasınız, fəzilətli qadının fahişəxana ilə əlaqəsi var.

Həm böyük tirajlı kitablar, həm də dünya miqyasında populyarlıq hələ ədəbiyyatın yüksək keyfiyyətindən xəbər vermir, bu, tamam əksinədir.

Everest, təəssüf ki, çoxsaylı turist kütləsi üçün səyahət yeri deyil!

Əlahəzrət!

Bilirəm ki, uzun illərdən bəri bir çox ölkələrdən mənim yaradıcılığım üzrə ekspertlər Nobel Komitəsinə şeirlərimlə bağlı rəy göndəriblər. Amma bu çoxsaylı məktublar və rəylər səhradakı buludlar kimi

Komitənin qarnında izsiz itib...

Məlumdur ki, hətta böyük səyahətçi Fyodor Konyuxov da öz səyahətləri zamanı mənim kitablarımı özü ilə götürüb və hətta İsveç akademiklərinə məktubla müraciət də edib...

Mən heç cür başa düşə bilmirəm: niyə bütün bu ədəbi aksiyalar və ümidlər qaranlıqda gizlənir, Dünya Oxucusunun və Dünya ədəbi ictimaiyyətinin mühakiməsinə verilmir?..

Bu ki dünyanın hər yerindən yazıçıları və oxucuları birləşdirən, mükafata iddiaçıların müzakirəsi üçün çox maraqlı, canlı və səmərəli bir prosesdir.

Müdrik Alfred Nobel məgər bunu arzulamırdımı?..

Səs-küylü "Oskar" da daxil olmaqla, dünyanın bütün mükafatlarının aqibəti məhz belə olur...

Əlahəzrət!..

Siyasi baxışlarımda həmişə monarxistlərə yaxın olmuşam.

Dünya tarixi şahiddir ki, böyük ədəbiyyat böyük hökmdarların dövründə yaranıb çiçəklənir.

Mən həmişə prezidentlərin - taxtlarda oturan yaltaqların yox, kralın əlini sıxmaq istəmişəm.

Nobel mükafatı mənə bu fürsəti vermişdi, amma bu mesajı dərc etdirməklə ümidlərimi həmişəlik itirmiş oluram.

Bununla belə, Həqiqət və Ədalət bütün dünya mükafatlarından daha yüksəkdir və keçib gedən arzularımızdan da şirindir.

Müdriklər demişdir: "Allahın verdiyini insanlar heç vaxt vermir!.. Şeytanın sizə yer üzündə nemətlər verməsindən ötrü yaradana dua etməyə ehtiyac yoxdur... Elə mükafat da bu sıradandır".

Bəlkə elə bu fikirlə təsəlli tapıram...

Əlahəzrət!

Köhnə russayağı baş əyirək sizə həsr olunmuş bir şeir göndərirəm...

..Sonsuz şüşə bazarında

Mən tək almazla gəzirəm...

Şüşənin çığırtısı və parıltısı arasında kim görür, eşidir

Bir tənha ulduz mahnısını - almaz atəşini...

Amma!..

Bir almaz şüşə üzərində gəzəcək,

Şüşə isə toza çevriləcək...

Monarxiya zərgərlik arasında almazdır...

Daşlar arasında-almaz...

Sizin min yaşlı Teymur Zülfüqarov

Tərcümə edəni:

Ağaddin BABAYEV

Lənkəran

525-ci qəzet.-2 noyabr.2023.-№199.-S.12